Rozdział 20. Nowa rola Chin w stosunkach międzynarodowych
20.1. Geneza i ewolucja polityki wewnętrznej i zagranicznej ChRL
Obecna strategia międzynarodowa Chińskiej Republiki Ludowej jest w znacznej mierze oparta na założeniach stworzonych podczas długoletnich rządów Deng Xiaopinga, rozpoczętych pod koniec lat 70. Aby zrozumieć genezę jej formowania należy jednak poznać wydarzenia oraz procesy, które wstrząsnęły Chinami sprzed okresu transformacji, wytwarzając odpowiedni klimat dla zmian zarówno w poli-tyce gospodarczej, jak i międzynarodowej.
Chiny Mao Zedonga, Państwo rewolucyjne (potrzeba legitymizacji władzy)
W kwietniu 1949 roku potężna maszyna wojenna Komunistycznej Par i Chin wkroczyła do stolicy chińskich narodowców – Nankinu. Kuomintang, wraz z
naj-bardziej zagorzałymi sympatykami, zmuszony został do ewakuacji na Tajwan. Woj-na domowa w ChiWoj-nach dobiegała końca. 1 października 1949 roku Mao Zedong, przemawiając z bramy Tiananmen w Pekinie do tysięcy zgromadzonych ludzi, proklamował powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. W tym samym roku, w celu stawienia oporu groźbie rozwoju światowego komunizmu, powstało NATO, za-kończył się pierwszy kryzys berliński, a ZSRR, za sprawą swojej pierwszej udanej próby z bronią nuklearną, stało się drugim, po Stanach Zjednoczonych, mocar-stwem atomowym. Świat na dobre pogrążony był w zimnej wojnie.
Zwycięstwo komunistów w Chinach stanowiło wielkie wzmocnienie obozu so-wieckiego i miało stać się jednym z kluczowych czynników kształtujących przebieg tego konfl iktu, szczególnie w Azji Wschodniej. Ze względu na znaczną i kluczową, w kontekście zwycięskiej kampanii, pomoc fi nansową, polityczną oraz militarną dostarczoną chińskim komunistom przez ZSRR na poczet walki z Kuomintangiem, sojusz na linii Pekin – Moskwa był kwes ą oczywistą. Dodatkowy czynnik, który cementował ową współpracę, stanowiła wspólna ideologia w postaci marksizmu--leninizmu. Mao, jeszcze przed przejęciem władzy w kraju, mówił o Yibiandao, czyli „trzymaniu się jednej strony”, co w praktyce miało oznaczać nie tylko za-miar pozostania w obozie komunistycznym, ale także – co istotne –zamrożenie stosunków z państwami Zachodu. W zamyśle Mao sojusz ten miał w bezpośred-ni sposób przyczybezpośred-nić się do realizacji jego ambitnego planu – uczybezpośred-niebezpośred-nia z Chin mocarstwa na skalę światową. Poprzez transfer technologii wojskowej, pomoc przy tworzeniu ciężkiego przemysłu zbrojeniowego na terenie Chin oraz wspar-cie w późniejszym czasie chińskiego programu atomowego, ZSRR miało stanowić kluczowy element w tym procesie. Sowiecka pomoc nie była jednak altruistyczna, Chiny musiały za wszystko słono płacić.
W celu zdobycia środków, potrzebnych do zaspokajania ambicji kierownictwa Komunistycznej Par i Chin, a w szczególności przewodniczącego Mao, niezbęd-na była absolutniezbęd-na kontrola społeczeństwa oraz system, który umożliwiałby wy-ciśnięcie jak najwięcej z prymitywnej gospodarki opartej na rolnictwie. Tuż po zwycięstwie nowe władze przystąpiły do umacniania swojej pozycji w kraju. Chiń-ska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza bezlitośnie miażdżyła wszelkie przejawy oporu, zwłaszcza te związane z ruchami chłopskimi. Komunistyczny aparat władzy zdołał też w krótkim czasie zapanować nad wszelkimi aspektami życia państwowego. Mao rozpoczął proces, który miał zakończyć się permanentnym podporządko-wywaniem sobie społeczeństwa chińskiego. Głównym narzędziem, używanym w formowaniu i utrzymaniu tego systemu, był terror. Media państwowe zostały ocenzurowane, przemieszczanie ludności ograniczone przez system Hu-kou (re-strykcyjny system zameldowania), a sądy zostały zastąpione komitetami partyj-nymi. Chłopi, którzy wówczas wypracowywali większość dochodu państwowego Chin, zostali obarczeni obowiązkiem oddawania znacznej części swoich plonów. Gdy to okazało się niewystarczające, gospodarstwa rolne zostały skolektywizowa-ne, a pracujący w nich ludzie –zmuszeni zostali do niewolniczej pracy. Obciążenia na rzecz państwa uniemożliwiały zatrzymanie na własny użytek wystarczającej do przeżycia ilości żywności. Aby podtrzymać legitymację do sprawowania wła-dzy w tych nieludzkich warunkach, Mao utrzymywał Chiny w stanie rewolucji po
rewolucji. Mobilizacja społeczeństwa oraz wszechobecny strach były powszechne przez cały okres jego władzy. Czystki oparte na wzorcach radzieckich, obozy pracy (Lao-Gai – „poprawa przez pracę”) oraz kampanie, takie jak „walka z kontrrewo-lucjonistami” (1950) czy czystki, związane z „kampanią przeciw prawicowcom” (1957), miały służyć utrzymaniu władzy przez przewodniczącego Mao oraz, w za-łożeniu, ułatwić mu pozyskanie środków na realizację globalnych ambicji [Chang, Halliday 2007].
Wielki Skok
W celu realizacji swoich wielkich ambicji, Mao w 1958 roku ogłosił rozpoczęcie „Wielkiego Skoku Naprzód”. Program ten w założeniu miał w rekordowo krótkim czasie uczynić z Chin potęgę ekonomiczną i militarną. Znacząco wzrosły obowiąz-kowe dostawy żywności, pogorszyło to i tak już złą sytuację chłopów. Brak in-westycji w nawozy sztuczne oraz modernizację rolnictwa zmuszał mieszkańców chińskich wsi do cięższej pracy, zarówno przy produkcji żywności, jak i obowiąz-kowych pracach irygacyjnych, które okazały się nieskuteczne i zbyteczne. Nato-miast patologiczny system propagandy, polegający na zawyżaniu produkcji przez lokalne władze, skłonił Pekin do zwiększenia opodatkowania płodów rolnych. Wy-magania stały się nierealne, a kwoty, jakich domagało się państwo od chłopów, ustalane były nie według potencjału ziem, lecz potrzeb zbrojeniowych i industria-lizacyjnych przyszłej machiny wojennej Mao.
Produkcja żywności oraz los chłopów dodatkowo pogorszyły się za sprawą kampanii, zmuszającej społeczeństwo do produkowania stali. Miliony chłopów w wyniku tej inicjatywy skazanych zostało na nadludzki wysiłek w przydomowych chałupniczych zakładach, w których przetapiano nawet niezbędne w rolnictwie narzędzia. „Wielki Skok” okazał się katastrofą. Zmuszeni do przekraczającej ludzką siłę pracy chłopi umierali masowo z wycieńczenia i głodu. Szacuje się, że liczba ofi ar tego programu w latach 1958–1962 sięgnęła od 20 do 30 milionów osób. Gospodarka Chin, tak jak i społeczeństwo, uległa załamaniu.
Rewolucja kulturalna
Chaos, który zapanował po klęsce „Wielkiego Skoku”, stał się przyczyną niezado-wolenia w obrębie samej Komunistycznej Par i Chin. Wpływowi politycy, tacy jak Liu Shaoqi, Deng Xiaoping i Chen Yun, zdołali na pewien czas zmarginalizować rolę Mao w państwie. Stopniowe reformy gospodarcze zaczęły niwelować skut-ki nierealnych ambicji przewodniczącego. Mao Zedong nie został jednak w pełni pozbawiony władzy. Zwolennikami jego polityki pozostali wysocy rangą funkcjo-nariusze służb państwowych, tacy jak: Lin Biao czy Kang Sheng. W 1966 roku prze-wodniczący Mao rzucił wyzwanie nowej linii polityki Pekinu. Zainicjowana przez niego w tym roku „Rewolucja Kulturalna” rozpoczęła się od aktów terroru. Mo-tywowane silną ideologią i podburzane przez zwolenników Mao bojówki, zwane „Czerwoną Gwardią”, doprowadziły swoimi aktami agresji do destabilizacji kraju, co z kolei umożliwiło Mao rewizję układu sił wewnątrz Komunistycznej Par i Chin. Obiektami ataku, oprócz obecnego porządku w kraju, stały się również tra-dycyjna chińska kultura i sztuka. W wyniku czystek, przeprowadzanych zarówno
z rozkazów Mao, jak i z inicjatywy samej „Czerwonej Gwardii”, ginęli nie tylko przeciwnicy przewodniczącego, ale również – co było brzemienne w skutkach – inteligencja. „Rewolucja Kulturalna” i jej skutki wyniszczały państwo chińskie aż do śmierci Mao w 1976 roku. Odradzający się po klęsce „Wielkiego Skoku” prze-mysł został na nowo zdewastowany, szkoły i uczelnie przestały kształcić, a relacje Chin z resztą świata zostały zerwane.
Eksport rewolucji, jako ważny element podtrzymania rewolucji w ChRL
W obliczu trudnej sytuacji wewnętrznej, pogarszającej się wraz z każdą nową ini-cjatywą Mao, komunistyczne władze Chin musiały zmierzyć się ze słabnącym du-chem rewolucji, zarówno wśród ścisłego kierownictwa par i, jak i społeczeństwa. Aby podtrzymać nieustającą rewolucję po rewolucji w Chinach, przewodniczący Mao potrzebował bodźca, który utrzymywałby społeczeństwo w stanie mobili-zacji i rewolucyjnego zapału. Doskonałym narzędziem w rękach Mao okazała się polityka zagraniczna, polegająca na kontestowaniu ówczesnego porządku świa-ta. Skuteczność tej techniki wzmacniało przekonanie chińskiego społeczeństwa o niesprawiedliwościach, jakie spotkały je w przeszłości ze strony państw zachod-nich oraz Japonii. Wizja Mao o przyszłej potędze Chin trafi ała na podatny grunt. Natomiast agresywna polityka zagraniczna tego kraju w epoce rządów Mao trak-towana była przez niego instrumentalnie, jako narzędzie niezbędne do utrzymy-wania kraju w stanie permanentnej rewolucji oraz mobilizoutrzymy-wania społeczeństwa do większego wysiłku. Umiejętne regulowanie napięć międzynarodowych za po-mocą konfl iktów, takich jak wojna w Korei (1950–1953) czy eskalacja napięć na linii Pekin – Tajpej (za sprawą ostrzeliwania kontrolowanych przez Kuomintang wysp Jinmen), pozwalały kierownictwu Komunistycznej Par i Chin na podtrzymy-wanie poczucia zagrożenia zewnętrznego w chińskim społeczeństwie.
Na oddzielny komentarz zasługuje chińskie wsparcie dla wietnamskich komu-nistów. W latach tuż przed ogłoszeniem „Rewolucji Kulturalnej” Mao starał się wykreować atmosferę zagrożenia zewnętrznego. Wojna w Wietnamie toczona przez zwolenników Ho Chi Minha przeciwko „imperialistom” amerykańskim, ze względu na bliskość geografi czną i charakter tego konfl iktu, była ku temu dosko-nałą okazją. Kampania, nawołująca do stawienia oporu USA i wsparcia bratniego Wietnamu, doprowadziła do wielomilionowych wieców poparcia dla Viet Minhu na terenie Chin. Natomiast dyrektywa, wydana przez komunistyczny rząd Chin, o wzmocnieniu przygotowań do przyszłej wojny, wyznaczała kierunek życia poli-tycznego i społecznego na terenie państwa w latach 60. Rzeczywisty wymiar po-mocy dla walczących z amerykanami Wietnamczyków z północy okazał się krót-kotrwały, jednak spełnił swoją rolę w polityce wewnętrznej Komunistycznej Par i Chin. Chińskie wsparcie dla Wietnamu korelowało również z przekonaniem Mao o centralnej roli Chin w promocji światowych ruchów rewolucyjnych i dekoloni-zacyjnych. Pomimo głębokiej recesji, jakiej doznawała ekonomia tego państwa w tym okresie, Chiny rozdawały znaczne ilości broni, pieniędzy oraz żywności, zarówno organizacjom wolnościowym walczącym z „imperialistami”, jak i zaprzy-jaźnionym krajom komunistycznym, takim jak Węgry czy Albania. Wsparcie dla Viet Minhu miało również wesprzeć działania Mao, mające na celu przeniesienie
środka ciężkości światowej rewolucji komunistycznej z Moskwy do Pekinu. Dą-żenie to w chińskiej polityce zagranicznej zyskało na znaczeniu w latach 60. wraz z narastającym konfl iktem ideologicznym z ZSRR.
Chiny pomiędzy dwiema potęgami – rozłam chińsko-sowiecki i droga do normalizacji stosunków z USA
Pomimo łączącej ChRL i ZSRR bliskości ideologicznej oraz znacznej współpracy ekonomiczno-militarnej, sojusz chińsko-sowiecki zaczął słabnąć pod koniec lat 50. ubiegłego wieku. Mao zdecydowanie oponował przeciw destalinizacji prze-prowadzanej przez Chruszczowa. Krytykował również doktrynę pokojowego współistnienia, oskarżając przywódców ZSSR o rewizjonizm. Piętrzące się niepo-rozumienia ideologiczne oraz narastająca konkurencja o prymat w światowym ruchu komunistycznym, doprowadziły do wstrzymania sowieckiego wsparcia fi -nansowego oraz technologicznego w 1960 roku. Głównymi przyczynami rozłamu na linii Pekin–Moskwa były:
• niewystarczający, z perspektywy chińskiej, przepływ wsparcia fi nansowego oraz technologii;
• odmowa wsparcia w wojnie chińsko-hinduskiej;
• chińska krytyka sowieckiej doktryny pokojowego współistnienia; • sowiecka krytyka „Wielkiego Skoku”;
• nieporozumienia podczas konfl iktu w Cieśninie Tajwańskiej w 1958 roku; • niewystarczające zaangażowanie ZSRR w wojnę koreańską;
• spór o prymat w światowym ruchu komunistycznym;
• wycofanie ekspertów radzieckich z uczestnictwa w chińskim programie ato-mowym.
Wymienione powyżej przyczyny w szybkim tempie doprowadziły od eskalacji napięć do poziomu otwartego konfl iktu, już nie tylko ideologicznego, ale rów-nież demarkacyjnego. Próby wymuszenia przez Mao renegocjacji niekorzystnych umów granicznych, z początku lat 50., spotkały się z twardą reakcją Chruszczowa. Znaczny odcinek północnej granicy Chin został obsadzony przez, technologicznie bardziej zaawansowane od chińskich, wojska radzieckie. Załamanie relacji z do-tychczasowym sojusznikiem skomplikowało położenie geostrategiczne Pekinu, którego bezpieczeństwo narodowe stanęło przed największym zagrożeniem od powstania ChRL. Rozłam ideologiczny oraz starcia graniczne w 1969 roku sprawi-ły, że ZSRR rozważało nawet użycie broni jądrowej przeciwko swojemu niedawne-mu sojusznikowi. Pomimo stabilizacji sytuacji w następnych latach, groźba eskala-cji tego konfl iktu utrzymywała się do połowy lat 80., a rząd w Pekinie przekonany był, że wojna z imperium sowieckim jest nieunikniona. W obliczu utraty najwięk-szego sojusznika oraz narastającego zagrożenia bezpieczeństwa granic, władze chińskie zmuszone zostały do rewizji swojej polityki względem dotychczasowego wroga – USA. Proces ten, ze względu na amerykańską politykę wobec ChRL we wczesnych latach jej istnienia oraz na chaos wywołany „Rewolucją Kulturalną”, był długotrwały, lecz okazał się kluczowy dla losów zimnej wojny.
Relacje Chin z USA na wczesnym etapie istnienia ChRL były niezwykle trud-ne. Udział Chin w wojnie koreańskiej oraz groźba rozprzestrzenienia komunizmu w Azji Wschodniej skłoniły USA do próby uniemożliwienia ekspansji politycznej i ekonomicznej tego kraju poprzez zastosowanie doktryny powstrzymywania. USA do realizacji tej doktryny uruchomiło znaczne środki ekonomiczne, poli-tyczne i militarne. Komunispoli-tyczne Chiny zostały otoczone siecią amerykańskich sojuszy obronnych. Azjatyccy partnerzy obronni USA mogli liczyć zarówno na pomoc materialną, jak i na bezpieczeństwo gwarantowane przez amerykańskich żołnierzy, których ilość w tym regionie dochodziła do miliona. USA zdołało na po-czątku lat 50. ocalić Koreę Południową przed inwazją z komunistycznej Północy oraz nie dopuścić do zajęcia Tajwanu przez Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą. Udało się również ograniczyć aspiracje Mao za pomocą embarga, które znacznie utrudniło Chinom rozwój ekonomiczny. Wrogie relacje utrzymywały się niemal przez całe lata 50. i 60., osiągając kulminację w 1964 roku za sprawą wzrostu zaangażowania obu państw w Wietnamie po rozpoczęciu ofensywy Tet oraz do-łączenia ChRL do grona mocarstw atomowych. Koniec lat 60. zwiastował zmiany w dotychczasowych stosunkach tych państw. Rozłam chińsko-sowiecki sprawił, że Pekin i Waszyngton posiadał wspólnego wroga. Spadło również bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego Chin za sprawą zmiany polityki USA w postaci wdrażania doktryny Nixona. Zawdzięczający swoje zwycięstwo wy-borcze silnym, w USA w tym okresie, sentymentom antywojennym, prezydent Richard Nixon zamierzał, w ramach tej doktryny, zredukować zaangażowanie amerykańskie w Azji przy jednoczesnych próbach normalizacji stosunków z ko-munistycznymi Chinami. Już w 1971 roku w wyniku wizyty amerykańskiej drużyny pingpongowej w Chinach, określanej jako „Dyplomacja Pingpongowa”, powstała sprzyjająca atmosfera dla poprawy relacji, co zaowocowało przyjęciem Chin do ONZ kosztem Republiki Chińskiej (Tajwanu). Śmierć Mao oraz aresztowanie zwo-lenników kontynuacji jego polityki (tak zwanej „Bandy Czworga”) otworzyły drogę do formalnej normalizacji stosunków chińsko-amerykańskich – 1 stycznia 1979 roku [Su er 2013].