Główne kierunki i opcje realizacji polityki zagranicznej Rosji w XXI wieku

Kształtująca się po rozpadzie Związku Radzieckiego polityka zagraniczna Federa-cji Rosyjskiej ma charakter wielokierunkowy. Do pierwszoplanowych kierunków w polityce zagranicznej Rosji zalicza się:

• przestrzeń poradziecką (a ściślej stosunki z członkami WNP),

• kierunek euroatlantycki, w jego ramach szczególne znaczenie mają stosunki z UE i USA,

• kierunek wschodni (region Azji i Pacyfi ku oraz Azja Południowa).

Z uwagi na bliskość geografi czną i tradycyjne więzi Rosja traktuje obszar pora-dziecki jako strefę swoich wyłącznych wpływów, w której zostały skupione żywot-nie ważne interesy w sferze gospodarczej, obronnej, bezpieczeństwa, kulturowej,

ochrony praw mniejszości rosyjskiej [Bryc 2008: 92]. Stąd też Rosja podejmuje działania służące utrzymaniu dominującej pozycji w tej strefi e. W wymiarze poli-tycznym (i wojskowym) realizacji powyższego celu służą:

a) budowa wspólnych przestrzeni politycznych i bezpieczeństwa. Do mechani-zmów integracji politycznej (i wojskowej) zalicza się Wspólnotę Niepodległych Państw, Państwo Związkowe Rosji i Białorusi oraz Organizację Układu o Bez-pieczeństwie Zbiorowym (OUBZ). Co więcej, zacieśnianie relacji z państwami przestrzeni poradzieckiej dokonuje się głównie poprzez współpracę wojsko-wą, jak na przykład poprzez zorganizowane na Białorusi manewrów „Zachód 2009” czy podpisanie z Abchazją i Południową Ose ą, obowiązujących przez kolejnych 49 lat, umów wojskowych;

b) powstrzymanie obecności państw Zachodu;

c) udział w wygaszaniu i rozwiązywaniu sporów i konfl iktów (Naddniestrze); d) utrzymanie obecności wojskowej. Rosja wykorzystuje na Białorusi dwa

obiekty militarne: „węzeł Baranowicze” – stacja radiolokacyjna położona w miejscowości Gancewiczi – niedaleko Baranowicz, należąca do rosyjskie-go systemu wczesnerosyjskie-go ostrzegania o ataku rakietowym oraz Węzeł Łączności Marynarki Wojennej Rosji „Wilejka”. Ponadto siły zbrojne wykorzystują m.in. lotniska przygotowane do przyjęcia samolotów strategicznych. Na Ukrainie rosyjskie siły morskie są rozmieszczone w bazie w Sewastopolu i in. miejsco-wościach na Półwyspie Krymskim; Rosja korzystała z dwóch stacji radarowych wczesnego ostrzegania, położonych pod Sewastopolem i Mukaczewem. Woj-ska rosyjskie stacjonują w Naddniestrzu (jako element wywierania wpływu na Mołdowę). Ponadto razem z mołdawskimi oraz naddniestrzańskimi woj-skami, wchodzą w skład rozlokowanego w strefi e bezpieczeństwa, na granicy z Mołdawią, kontyngentu sił pokojowych. Rosja ma bazy wojskowe również w Abchazji, Ose i Południowej i Armenii. Rosyjskie bazy znajdują się także w Tadżykistanie (w Duszanbe, Qurgon i Kulob) i Kirgistanie (m.in. baza lotnicza Kant). Natomiast w Kazachstanie Rosja ma kosmodrom Bajkonur na prawach bazy wojskowej, za którego dzierżawę płaci 115 mln dolarów rocznie; e) walka o wpływy polityczne w tych państwach. Jednym z działań Rosji jest

za-chowanie istniejącego status quo. Sytuację taką gwarantują przywódcy rzą-dzący w tych państwach. Poparcie Rosji dla ich reżimów autorytarnych wiąże się przede wszystkim z obawami dotyczącymi rozprzestrzeniania się proce-sów demokratycznych i związanym z tym przeciwdziałaniem wybuchowi tzw. kolorowych rewolucji na wzór Gruzji i Ukrainy. W zamian za gwarancję i udzie-laną pomoc Rosję oczekuje od tych reżimów lojalności i zapewnienia realizacji swoich interesów. Jednocześnie państwa te postrzegają Rosję, jako strategicz-nego partnera i arbitra w sporach oraz gwaranta pomocy w przypadku desta-bilizacji sytuacji wewnętrznej [Topolski 2008: 90–91].

Rosja dla osiągnięcia określonych celów w relacjach z państwami przestrzeni poradziekiej wykorzystuje instrumenty nacisku ekonomicznego, w tym głównie pomoc fi nansową, pożyczki stabilizacyjne, sankcje w branży chemicznej i spożyw-czej. Ponadto Rosja stosuje instrumenty energetyczne, takie jak ograniczenie lub

odcięcie dostaw energii elektrycznej, ropy na owej, gazu ziemnego zadłużone-mu państwu odbiorcy, limity sprzedaży surowców energetycznych po cenach pre-ferencyjnych, stopniowe zwiększanie wysokości cen za dostawy nośników energii (głównie gazu ziemnego), stosowanie preferencyjnych cen sprzedaży surowców energetycznych w formie dotacji, budowa nowych rurociągów omijających pań-stwa tranzytowe oraz utworzenie przez koncern rosyjski i miejscowego operatora gazociągów spółki, posiadającej monopol na tranzyt oraz import rosyjskiego gazu ziemnego [Topolski 2013: 263].

Jednym z priorytetów polityki Rosji wobec państw poradzieckich była, od po-czątku lat 90. XX wieku, budowa wspólnej przestrzeni gospodarczej na bazie WNP, w której odgrywałaby pierwszoplanową rolę. Znacznym utrudnieniem w realiza-cji tego projektu było stanowisko innych państw członkowskich WNP, a większo-ści porozumień dotyczących współpracy gospodarczej nie wypełniono. Za główne przyczyny utrudniające zbliżenie gospodarcze państw poradzieckich uznano m.in. zróżnicowanie pod względem stopnia zaawansowania przeprowadzonych reform gospodarczych oraz dysproporcje potencjałów gospodarczych Rosji i pozostałych państw. Dlatego też Rosja podjęła działania na rzecz formowania nowej struktury integracyjnej o charakterze gospodarczym z udziałem tylko części państw prze-strzeni poradzieckiej.

Relacje rosyjsko-amerykańskie mają wyraźnie wielopłaszczyznowy charakter

i rozpatruje się je w trzech wymiarach: bilateralnym (obejmującym specyfi czne problemy dwustronne), regionalnym (związanym z rywalizacją o wpływy w po-szczególnych regionach) i globalnym (dążenia Rosji do zneutralizowania hegemo-nicznych aspiracji USA poprzez wzmacnianie instytucji międzynarodowych) [Bryc 2008: 135].

Wobec USA Rosja stosowała politykę „kija i marchewki”. Przejawami nega-tywnych sygnałów w relacjach były m.in. sprzeciw Rosji wobec planów USA roz-mieszczenia w Polsce i Czechach elementów systemu antyrakietowego, akt sym-bolicznego upokorzenia USA, objawiający się wojną w Gruzji w sierpniu 2008 r. oraz ofensywa polityczna, ekonomiczna i w sferze bezpieczeństwa Rosji w Ame-ryce Łacińskiej, kontynuacja współpracy wojskowej z Iranem i Syrią, deklarowane odtworzenie dawnych radzieckich punktów bazowania marynarki wojennej w Sy-rii (Tartus), Jemenie (Sokotra) i Libii (Trypolis) oraz zmuszenie, w lutym 2009 r., Kirgistanu do wypowiedzenia umowy z USA o dzierżawie części lotniska Manas pod Biszkekiem, na potrzeby bazy amerykańskiej będącej ważnym punktem w zaopatrzeniu sił NATO i USA operujących w Afganistanie. Równocześnie jednak Rosja wysyłała sygnały pozytywne, które polegały na chęci „nowego otwarcia” w relacjach z administracją Baracka Obamy. Politykę resetu (nowego otwarcia) w relacjach z Rosją USA proklamowały w lutym 2009 r., a jej istotnym przejawem były, w ocenie rosyjskich elit politycznych, amerykańskie strategiczne ustępstwa, tj. w ten sposób zinterpretowana decyzja USA z 17 września 2009 r. o zaniechaniu dotychczasowego projektu obrony przeciwrakietowej, a także faktyczne wstrzy-manie rozszerzenia NATO na wschód.

Największe zmiany w stosunkach amerykańsko-rosyjskich dotyczyły sfery kon-troli strategicznych zbrojeń. Negocjacje na temat nowego układu o redukcji

stra-tegicznych zbrojeń nuklearnych rozpoczęły się w maju 2009 r. Natomiast Układ

o Dalszej Redukcji Zbrojeń Nuklearnych (amer. New START, ros. START 3) został

podpisany w Pradze, 8 kwietnia 2010 r., a wszedł w życie 5 lutego 2011 r. Strony zobowiązały się w nim do redukcji liczby głowic jądrowych do poziomu nie więcej niż 1550, a ich środków przenoszenia do 800, w tym 700 rozwiniętych.

Potencjał konfl iktowy utrzymywał się w przypadku obszaru poradzieckiego, mimo że USA przyjęły pasywną postawę względem działań rosyjskich zmierzają-cych do odbudowy strefy wpływów w regionie. Ponadto Rosja i USA prezentowa-ły odmienne stanowiska w kwes ach polityki wobec konfl iktu bliskowschodnie-go (Rosja utrzymuje kontakty z Hamasem uznawanym przez USA za organizację terrorystyczną), geopolitycznej aktywności Rosji w Ameryce Łacińskiej (dostawy broni i poparcie polityczne dla rządów antyamerykańskich w Wenezueli, Boliwii i na Kubie) [Kaczmarski 2010].

Elementem narastającego napięcia w stosunkach Rosji z USA była kwes a realizacji projektu amerykańsko-natowskiej tarczy antyrakietowej, a szczególnie planowane rozmieszczenie mobilnych rakiet SM-3 na terytorium Rumunii (od 2015 r.) i Polski (od 2018 r.). 23 listopada 2011 r. prezydent Dmitrij Miedwiediew wydał oświadczenie, w którym zarzucił USA i innym państwom NATO brak go-towości uwzględnienia rosyjskich postulatów dotyczących projektu tarczy anty-rakietowej. Podkreślając rosyjską gotowość do dialogu i kompromisu, prezydent Miedwiediew zapowiedział jednocześnie podjęcie działań, w tym rozmieszcze-nie rakiet typu Iskander w obwodzie kaliningradzkim. Poza tym rosyjski prezy-dent stwierdził, że w razie niekorzystnego dla Rosji rozwoju sytuacji – Moskwa zostawia sobie prawo do wycofania się ze współpracy w ramach kontroli zbrojeń i rozbrojenia, w tym wyjścia z nowego traktatu START. Co istotne, Rosja uzna-ła za niewystarczającą, ogłoszoną w połowie marca 2013 r., amerykańską decy-zję o ponownym ograniczeniu planów rozbudowy systemu (głównie rezygnacja z przyszłego rozmieszczenia przeciwrakiet zdolnych do zestrzeliwania międzykon-tynentalnych rakiet balistycznych).

Odmienne stanowiska miały Rosja i USA także w kwes i Iranu i Syrii. Rosja stanowczo sprzeciwiała się idei międzynarodowej interwencji w Syrii, jak i wy-muszeniu dymisji prezydenta Al-Asada, jako sposobu sprzyjającego zakończeniu krwawej wojny domowej w tym kraju. Rosja dostarczała syryjskiemu reżimowi uzbrojenie, urządzała demonstracyjne ćwiczenia na Morzu Śródziemnym (m.in. największe od rozpadu ZSRR morskie ćwiczenia w styczniu 2013 r.), wysyłała okrę-ty wojenne do swojej bazy w syryjskim Tartus, a także (w lipcu 2012 r.) zawetowa-ła po raz trzeci projekt rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ ws. Syrii.

Pomimo ochłodzenia relacji dwustronnych Rosja i USA współpracują w kwe-s i Afganikwe-stanu. Co ikwe-stotne, prezydent Pu n okwe-sobiście bronił decyzji rokwe-syjkwe-skiego rządu o zgodzie na wykorzystanie przez NATO lotniska w Uljanowsku dla tranzytu zarówno do, jak i z Afganistanu. Ponadto ważny element relacji dwustronnych stanowi współpraca energetyczna. 16 kwietnia 2012 r., a następnie 13 lutego 2013 r. koncerny Rosnie i ExxonMobil podpisały kolejne porozumienie o stra-tegicznej współpracy w wydobyciu węglowodorów na rosyjskim szelfi e (Morza Arktycznego i Morza Czarnego), precyzujące wcześniejsze ustalenia w tej kwes i.

Dla strony rosyjskiej ważne było zwłaszcza uzyskanie dostępu do kapitału, amery-kańskich aktywów i technologii.

Od 2003 r. w stosunkach Rosji z Unią Europejską można zauważyć nasilają-ce się różninasilają-ce stanowisk wobec przestrzeni poradzieckiej. Podczas gdy UE chnasilają-ce dostosowania się Rosji do europejskich standardów demokratycznych, Rosja postrzega to jako ograniczenie jej suwerenności i domaga się równoprawne-go traktowania oraz współpracy tylko w wybranych przez nią obszarach. Rosja, odmiennie niż Unia Europejska, postrzega procesy demokratyzacyjne za próby destabilizacji sytuacji politycznej w obszarze wciąż uważanym przez nią za strefę swych wyłącznych wpływów [Mazur 2010: 274]. Dlatego też Rosja dość krytycz-nie odniosła się do uruchomionego przez Unię Europejską programu Partnerstwa Wschodniego.

W stosunkach Rosji z Unią Europejską utrzymują się wyraźne rozbieżności także w sprawie współpracy energetycznej. Jeszcze 30 lipca 2009 r. Rosja zadecydowała o wystąpieniu z Traktatu o Karcie Energetycznej (który podpisała w 1994 r., ale go nie ratyfi kowała), przekreślając ostatecznie żywione przez Unię Europejską na-dzieje na jego implementację w stosunkach z Rosją. Prezydent Pu n i inni wysocy urzędnicy wielokrotnie ostro krytykowali dążenie Unii Europejskiej do implemen-tacji postanowień tzw. trzeciego pakietu energetycznego, jako naruszające intere-sy rointere-syjskich fi rm (gł. Gazprom) na rynku europejskim. Rosja domagała się m.in. zawarcia odrębnego porozumienia o warunkach inwestycji infrastrukturalnych, wyłączającego budowane i planowane rosyjskie gazociągi z zasad pakietu. W tym kontekście niezadowolenie w Rosji wzbudziła ogłoszona 4 września 2012 r. decyzja Komisji Europejskiej (dyrekcji generalnej ds. konkurencji) o formalnym wszczęciu postępowania przeciwko Gazpromowi, pod zarzutem nadużywania przezeń swej pozycji monopolistycznej na części rynków państw członkowskich Unii Europej-skiej. W reakcji na decyzję Komisji Europejskiej prezydent Pu n podpisał 11 wrze-śnia 2012 r. dekret „o środkach ochrony interesów Rosji...”, który zakazuje rosyj-skim strategicznym przedsiębiorstwom ujawniania obcym podmiotom informacji i zawierania kontraktów bez zgody uprawnionego organu państwowego Rosji.

Niezadowolenie Rosji budziła również odmowa podjęcia przez Unię Europej-ską politycznej decyzji o zniesieniu wiz w ruchu osobowym, bez wcześniejszej implementacji warunków prawnych i technicznych stawianych przez Unię Euro-pejską.

Współpraca z Chinami Ludowymi jest traktowana jako niezbędny składnik umacniania pozycji Rosji w ładzie międzynarodowym. Za najistotniejsze punkty zbieżne, sprzyjające bliskiej współpracy Rosji i Chin, uznaje się:

• dążenie do wielobiegunowego porządku międzynarodowego, • sprzeciw wobec dominacji USA,

• niechęć do ingerencji USA w sprawy wewnętrzne.

Polityka Moskwy wobec Chin w znacznym stopniu stanowi pochodną relacji Rosji z Zachodem. Rosja chętnie sięgała po „chińską kartę”, grożąc zbliżeniem po-litycznym z Pekinem (USA), bądź przekierowaniem eksportu surowców energe-tycznych (Unii Europejskiej) [Kaczmarski 2013: 29, 35].

Wprawdzie Rosja i Chiny pozostają na arenie międzynarodowej strategiczny-mi sojusznikastrategiczny-mi, niemniej rosnące wpływy Pekinu oraz ambicje Chin Ludowych w Azji Centralnej zagrażają przywódczej roli Rosji na obszarze poradzieckim. Dla-tego też Rosja próbowała neutralizować chińską aktywność w regionie zacieśnia-jąc z ChRL współpracę, zwłaszcza gospodarczą. Dla przykładu w lutym 2009 r. po-rozumiano się w kwes i budowy odgałęzienia do chińskiego Daquing ropociągu Syberia Wschodnia-Ocean Spokojny i długoterminowych dostaw ropy na owej w zamian za chińskie kredyty o wartości 25 mld dolarów dla rosyjskich koncer-nów państwowych Rosnie i Transnie . Natomiast we wrześniu 2009 r., podczas spotkania w Nowym Jorku, prezydenci Miedwiediew i Hu Jintao przyjęli bardzo rozbudowany program współpracy regionów przygranicznych, a w październiku 2009 r., podczas wizyty premiera Pu na w Chinach, podpisano liczne porozumie-nia gospodarcze. Najistotniejsze z nich było porozumienie o warunkach dostaw rosyjskiego gazu ziemnego do Chin (do 68 mld m³ od około 2015 r.). Również w trakcie wizyty premiera Pu na w Chinach, 11–12 października 2011 r., pod-pisano m.in. memorandum o współpracy w dziedzinie modernizacji gospodarki oraz porozumienie o utworzeniu rosyjsko-chińskiego funduszu inwestycyjnego o kapitale rzędu 3–4 mld dolarów, którego działalność miała się skupiać przede wszystkim na inwestycjach w Rosji i państwach WNP.

Natomiast 25-letni kontrakt na dostawy energii elektrycznej do Chin oraz umowę o przejęciu przez chińską korporację górniczą 50% udziałów w projektach wydobycia rud metali przez rosyjską spółkę „Metale Wschodniej Syberii” podpi-sano podczas wizyty w Rosji chińskiego wicepremiera Li Keqiang (26–30 kwietnia 2012 r.). Strona chińska potwierdziła też złożenie nowej oferty współpracy ga-zowej, co pomogłoby osiągnąć postęp w toczących się od kilku lat negocjacjach na temat budowy gazociągu i rozpoczęcia dostaw gazu ziemnego z Rosji. Niemal równolegle do wizyty, Rosja i Chiny przeprowadziły wspólne manewry morskie na Morzu Żółtym (22–27 kwietnia 2012 r.), które zostały odebrane przez obserwato-rów, jako demonstracja polityczna skierowana wobec USA i Japonii.

Demonstracją (głównie wobec USA i UE) bliskich stosunków politycznych Rosji i Chin była wizyta nowego prezydenta Chin Ludowych Xi Jinpinga w Mo-skwie pod koniec marca 2013 r. Podczas wizyty podpisano m.in. porozumienie o stopniowym zwiększeniu z 15 do 31 mln ton rocznie eksportu rosyjskiej ropy na owej do Chin oraz udzieleniu nowego chińskiego kredytu (2 mld dolarów) dla Rosnie i, a także memorandum o dostawach (początkowo od 2018 r.) 38 mld m³ gazu ziemnego do Chin ze złóż wschodniosyberyjskich gazociągiem, który miałby w tym celu powstać.

Zacieśniając współpracę gospodarczą, Rosja jednocześnie od kilku lat bez-skutecznie poszukuje sposobów, które pozwoliłyby jej skorygować nie w pełni korzystny dla niej model relacji ekonomicznych z Chinami. W jego ramach rola gospodarki rosyjskiej sprowadza się do dostaw surowców naturalnych i towarów nieprzetworzonych na rynek chiński [Kaczmarski 2012].

Dynamika relacji rosyjsko-chińskich, tak w sferze gospodarczej, jak i politycz-no-wojskowej, potwierdza postępującą zmianę układu sił w stosunkach dwu-stronnych na korzyść Chin. Relacje te w coraz większym stopniu odzwierciedlają

chińskie interesy. Mimo to Rosja konsekwentnie zacieśnia współpracę z Chinami, widząc wzrost chińskiej potęgi bardziej jako szansę niż zagrożenie.

Również współpraca Rosji i Chin w ramach Szanghajskiej Organizacji Współ-pracy (SzOW, istniejącej od 2001 r., obok Chin i Rosji należą Kazachstan, Uzbeki-stan, Kirgistan i Tadżykistan) jest główną pla ormą ucierania się interesów i neu-tralizacji napięć między Rosją i Chinami w odniesieniu do Azji Centralnej. O ile Chiny zabiegają o wzmocnienie instrumentarium SzOW w sferze bezpieczeństwa i współpracy gospodarczej, o tyle Rosja traktuje SzOW jako element ograniczania pozycji chińskiej w regionie i antyamerykańską pla ormę polityczną [Strachota 2012].

Chiny są najważniejszym partnerem politycznym i gospodarczym Rosji w

re-gionie Azji i Pacyfi ku. Co więcej, polityka Rosji wobec tego regionu ma charakter

sinocentryczny. Rosja nie zdołała bowiem zbudować trwałych więzi politycznych czy gospodarczych z państwami mogącymi równoważyć potencjał Chin, takimi jak Japonia, Korea Południowa czy krajami ASEAN.

Sposoby na zwiększenie roli Rosji w regionie można podzielić na dwa powią-zane ze sobą rodzaje: nastawione na poszczególne państwa (wymiar bilateralny) oraz nakierowane na cały region. Do kluczowych idei (częściowo zrealizowanych) Marcin Kaczmarski zalicza:

1) budowę uprzywilejowanych relacji z państwami, które mają potencjał czę-ściowego równoważenia wzrostu potęgi Chin. Należą do nich: Japonia, Wiet-nam, Korea Południowa, Korea Północna, Myanmar i Mongolia;

2) stworzenie z Rosji istotnego dostawcy surowców energetycznych dla państw regionu;

3) rozbudowę potencjału militarnego Rosji w regionie, w wymiarze defensyw-nym i zwiększenie możliwości projekcji siły, zarówno w odniesieniu do sił mor-skich (Floty Oceanu Spokojnego), jak i sił lądowych, zgrupowanych w ramach połączonego dowództwa strategicznego „Wschód”. Modernizacja ma zapew-nić rosyjskim siłom zbrojnym możliwość reagowania na potencjalne zagroże-nia, zarówno na lądzie, jak i na akwenach okalających region;

4) aktywny udział w budowie regionalnego porządku międzynarodowego i an-gażowanie się w rozwiązywanie sytuacji kryzysowych [Kaczmarski 2012: 3–4].