Formy katalogów bibliotecznych

Najliczniejsze zbiory na świecie posiada Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, a w Polsce najbardziej kompletne współczesne zbiory posiada Biblioteka Narodowa w Warszawie (otrzymuje egzemplarze obowiązkowe).

Chcąc skorzystać ze zbiorów bibliotecznych pojedynczych bibliotek, sięgamy do katalogu udostępnianego drogą elektroniczną. Poniższy rysunek pokazuje, że katalogi komputerowe

110 zaczęto stosować w II pol. XX wieku, a wcześniej, od XIX w. stosowano katalogi kartkowe, których wtórne wersje w postaci mikroform czy kopii cyfrowych w XX wieku powielano i udostępniano, niwelując jedną z większych ich wad, czyli dostępność wyłącznie w bibliotece - miejscu ich fizycznej obecności. Najwcześniejszą i najdłużej funkcjonującą formą informacji o zbiorach bibliotecznych są spisy w formie kodeksowej (Rys. 22).

Rys. 22 Formy katalogów bibliotecznych (era nowożytna) źródło: oprac. własne

Dotąd nie wszystkie zbiory dużych i historycznych książnic zostały udostępnione w katalogach elektronicznych. Niektóre z nich są dowodem na to, że wymienione tu typy katalogów funkcjonują do dziś. Na przykład współczesny, elektroniczny katalog Biblioteki Jagiellońskiej rejestruje książki wydane po roku 1989 (w przypadku pozostałych typów dokumentów daty są różne), więc jest oczywiste, że katalog ten będzie niewystarczający dla użytkowników poszukujących zbiorów wydanych wcześniej. Uzupełnieniem są tu katalogi kartkowe dostępne na miejscu w bibliotece: alfabetyczny i rzeczowy, obejmujące dokumenty z XIX i XX wieku;

księgozbiorów podręcznych oraz katalogi zbiorów specjalnych (rękopisów, starych druków, zbiorów graficznych i kartograficznych, muzycznych, życia społecznego i audiowizualnych).

Od 2008 r. Biblioteka Jagiellońska zaprzestała uzupełniania kartkowego katalogu dla publiczności o karty katalogowe druków wydanych w latach 1950-1993, będących bieżącymi nabytkami. W związku z tym przy wyszukiwaniu druków wydanych w latach 1950-1993 należy korzystać najpierw z Komputerowego Katalogu Zbiorów Bibliotek UJ a w następnej kolejności z Kartkowego Katalogu dla Publiczności (w sali katalogów). Jest jeszcze jeden katalog, rejestrujący zbiory wydane do 1949 r.- zabytkowy i niedostępny publicznie, ale zdigitalizowany. Czwartą grupę katalogów stanowią te, które zostały wydane w formie kodeksowej i dotyczą starych druków, rękopisów i inkunabułów.

111 8.3.1 Katalogi komputerowe

Współczesny katalog komputerowy biblioteki - tzw. Online Public Access Catalogue – OPAC, to „katalog, w którym informacje są przechowywane w bazie danych systemu komputerowego i użytkownik informacji może się z nią bezpośrednio zapoznać poprzez terminal na odległość” (Informacja i dokumentacja. Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s.

109) oraz złożyć zamówienie na wypożyczenie. W takim katalogu odpowiednikiem jednostki katalogowej jest rekord bibliograficzny. Pojawienie się formatu MARC - bibliograficznego rekordu możliwego do odczytania za pomocą komputera - efektu projektu MAchine Readable Cataloging Biblioteki Kongresu z 1965 r., stało się przełomem dla katalogowania bibliotecznego. Katalogi komputerowe pierwszej generacji (lata ’60-’70 XX wieku) były jednak jedynie produktem ubocznym automatyzacji funkcji bibliotecznych - przenosiły do środowiska online zawartość kartkowych katalogów, ale były nieprzyjazne w obsłudze dla użytkownika. Katalogi drugiej generacji (lata ’80-’90 XX wieku) uczyniły w tym zakresie większy postęp. Zaletą stała się wieloaspektowość wyszukiwania – możliwość zadawania pytań opartych jednocześnie na wielu kryteriach, a także uzyskiwanie zdalnie informacji o bieżącej dostępności zbiorów. Katalogi elektroniczne typu OPAC rejestrują różne typy dokumentów.

Efektywność wyszukiwania wspomaga powiązanie rekordów bibliograficznych z rekordami kartoteki haseł wzorcowych, zawierającej pozycje podstawowe (dla terminów przyjętych), odsyłaczowe i wyjaśniające. Głównym problemem pierwszej i drugiej generacji katalogów były trudności użytkowników z wyszukiwaniem rzeczowym, opartym na indeksach przedmiotowych i systematycznych. Użytkownicy zaczęli korzystać z indeksów słów kluczowych, nie zawsze dlatego, że są one tak dobre, ale między innymi dlatego, że korzystanie z nich jest tak łatwe (reguła najmniejszego wysiłku) (Woźniak-Kasperek, 2011, s. 138).

Współcześnie coraz więcej jest katalogów online określanych jako „next generation” (lub też:

OPAC 2.0, katalog 2.0, społeczny OPAC, SOPAC). Koncepcja pojawiła się w 2005 r. Cechy katalogów „next generation” to: jeden punkt dostępu do wszystkich zasobów bibliotecznych, nowoczesny interfejs, wzbogacona zawartość opisu, nawigacja fasetowa, wyszukiwanie według prostych słów kluczowych, rankingi popularności, system podpowiedzi, rekomendacje i powiązane materiały, udział użytkowników we współtworzeniu zawartości katalogu, kanały RSS i alerty oraz indywidualne adresy URL dla poszczególnych opisów bibliograficznych.

Katalog typu OPAC 2.0 zawiera nie tylko bibliograficzne informacje o książkach drukowanych, materiałach audiowizualnych i tytułach czasopism, ale także prowadzi do pełnych tekstów wszystkich elektronicznych baz danych, archiwów cyfrowych oraz wszelkich

112 innych zasobów biblioteki. Katalog ma intuicyjny i atrakcyjny wizualnie interfejs, porównywalny do najpopularniejszych narzędzi internetowych (Google, Amazon) i umożliwia wyszukiwanie według prostych słów kluczowych zamiast słownictwa kontrolowanego, które powinno być dostępne w wyszukiwaniu zaawansowanym. Dostęp do danych ma być dzięki temu bliższy nawykom i umiejętnościom użytkowników. Wzmocnienie atrakcyjności wizualnej i zawartości odbywa się poprzez prezentowanie: okładek książek, płyt, filmów, spisów treści, streszczeń, recenzji i zdjęć (w przeciwieństwie do surowego wyglądu rekordu MARC w katalogach OPAC I i II generacji). Nawigacja fasetowa pozwala użytkownikom zawęzić wyniki wyszukiwania według różnych aspektów: przedmiotów, autorów, daty, rodzaju materiałów, lokalizacji, serii i wielu innych. Ranking wyników wyszukiwania w katalogach OPAC określany jako trafność (relevancy) opiera się na częstotliwości występowania jednostek bibliograficznych związanych z wprowadzanymi przez użytkownika słowami kluczowymi. W katalogach next generation dodatkowo uwzględnia się popularność wyrażaną rozmiarem czcionki w chmurze tagów lub ilością komentarzy użytkowników. Nowoczesny katalog sprawdza pisownię, wskazuje użytkownikowi jego ewentualne błędy czy literówki i generuje podpowiedzi. Katalog NextGeneration jest narzędziem promowania czytelnictwa i uczenia się poprzez podpowiedzi kontekstowe, polecanie dodatkowych powiązanych materiałów. W katalogu tym użytkownicy mogą być aktywnymi twórcami treści: mogą oceniać, pisać recenzje, komentować artykuły i dodawać znaczniki. Katalog nowej generacji jest dynamiczny, ponieważ dostarcza aktualizacji odpowiedzi udzielonych przez system na zapytanie użytkownika w postaci alertów. Katalogi takie są więc zorientowane na usługi: spełniają więcej funkcji niż zapewnienie prostego wyświetlania wyników wyszukiwania. Indywidualne adresy URL dla poszczególnych opisów bibliograficznych pozwalają m. in. na dzielenie się przez użytkowników wiedzą poprzez serwisy społecznościowe. Takimi katalogami są: WorldCat, NUKAT, w bibliotece.pl czy elektroniczny katalog bibliotek UJ.

8.3.2 Katalogi kartkowe

Forma kartoteki rozpowszechniła się w działalności bibliotecznej dopiero w XIX w., wypierając formy książkowe. Zaletą kartoteki w stosunku do katalogu w formie wydawnictwa zwartego była możliwość szybkiego uzupełniania informacji o zbiorach (poprzez dodawanie kart) i możliwość zmiany układu kart. Stosuje się 3 rodzaje kart: opisowe, przewodnie i odsyłaczowe (autorskie i tytułowe).

Katalog kartkowy alfabetyczny zawiera karty ułożone w porządku abecadłowym według nazw autorów lub wyrazów rozpoczynających się od tytułu dokumentu; „katalog, którego punktami

113 dostępu są wyłącznie pozycje zawierające autora i/lub tytuł” (Informacja i dokumentacja.

Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s. 99). Katalog działowy zawiera hasła będące nazwami działów piśmiennictwa, uszeregowane według kryterium logicznego. Działy są w przybliżeniu współrzędne zakresowo, ich liczba waha się od kilku lub kilkunastu do kilkudziesięciu, a w ich obrębie nie stosuje się dalszych, bardziej szczegółowych podziałów (Ścibor, 1996, s. 30).

Katalog systematyczny zawiera hasła porządkowane według działów piśmiennictwa współrzędnych zakresowo i podzielonych na dalsze, bardziej szczegółowe poddziały. Układ tego katalogu odtwarza układ danego systemu klasyfikacji, np. UKD (Ścibor, 1996, s. 30).

Poszczególne działy oddzielone są kartami przewodnimi, które zawierają nazwy działów, ewentualnie spis poddziałów niższego stopnia. Powstają w ten sposób układy pierwszego, drugiego, trzeciego i dalszych stopni. Klasyfikowanie opiera się na treści dokumentu i dokonuje się go nanosząc na kartę katalogową w prawym lub lewym dolnym rogu symbolu złożonego z cyfr, liter i połączeń. W obrębie klas karty układane są alfabetycznie, chronologicznie lub przedmiotowo. Katalog systematyczny jest też definiowany jako „katalog, którego pozycje uporządkowano na podstawie systemu klasyfikacyjnego i indeksu przedmiotowego”

(Informacja i dokumentacja. Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s. 99). Katalog klasowy jest to „katalog oparty na układzie alfabetycznym obszernych klas, w obrębie których znajdują się przedmioty także ułożone alfabetycznie” (Informacja i dokumentacja. Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s. 100). W tym katalogu hasła będące nazwami działów piśmiennictwa o niewspółrzędnych zakresach są ułożone w kolejności alfabetycznej bez względu na rodzaj zachodzących pomiędzy nimi zależności (Ścibor, 1996, s. 30). Katalog przedmiotowy to

„katalog pozycji przejętych z wykazu haseł przedmiotowych lub kartoteki autorytatywnej uszeregowanych według przedmiotów w układzie alfabetycznym lub systematycznym”

(Informacja i dokumentacja. Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s. 99) (Ścibor, 1996, s. 30).

Katalog krzyżowy to „katalog, którego pozycje przedmiotowe przejęte z wykazu haseł przedmiotowych lub kartoteki autorytatywnej zostały włączone do wspólnego układu z pozycjami zawierającymi autora i/lub tytuł w jednym kontrolowanym ciągu alfabetycznym”

(Informacja i dokumentacja. Terminologia PN-ISO 5127, 2005, s. 99).

8.3.3 Katalogi w formie spisów

Za pierwszy udokumentowany przekaz o istnieniu i zawartości zbioru bibliotecznego w Polsce w postaci spisu uznaje się dwa zapiski z lat 1101 i 1110, zamieszczone na ostatniej karcie XII-wiecznego zbioru prawniczego Collectio Tripartita ze zbiorów w katedrze wawelskiej. Przez długie wieki informacje o zbiorach bibliotecznych przyjmowały właśnie formę spisów, pełniąc

114 jednocześnie funkcję inwentarzy. Zaczęto je także publikować jako wydawnictwa zwarte.

Wadą katalogów wydawanych w formie publikacji książkowych jest brak możliwości aktualizacji innej niż przez kolejne wydania. Zaletą w epoce przedinformatycznej była możliwość rozpowszechniania, stąd wydawano w formie książkowej katalogi centralne.