Osobną kategorię źródeł informacji stanowią te, które zawierają informację o dokumentach znajdujących się w obiegu handlowym (księgarskim, antykwarycznym, aukcyjnym) oraz w planach wydawniczych. Mowa tu przede wszystkim o książkach i czasopismach, ale też pozostałych typach dokumentów, jak materiały kartograficzne, dokumenty dźwiękowe, normy, filmy, zabytki piśmiennictwa czy dzieła sztuki.
Użytkownikami, odbiorcami tego typu informacji są (1) klienci zainteresowani kupnem publikacji (zawodowo, prywatnie, kolekcjonersko), a także (2) badacze historii rynku książki, czytelnictwa, bibliofilstwa i kolekcjonerstwa (Imańska, 2015).
6.1 Współczesne źródła informacji o dokumentach znajdujących się w obiegu handlowym
Rolą bibliografii narodowej jest bieżąca dokumentacja nowo wydanych publikacji, jednak funkcję aktualizowanego katalogu dokumentów dostępnych na rynku księgarskim może ona pełnić tylko w odniesieniu do książek (kolejne zeszyty „Urzędowego Wykazu Druków:
Przewodnika Bibliograficznego” ukazują się co tydzień). Pozostałe materiały, jak czasopisma i dokumenty kartograficzne, rejestrowane są w rocznikach oraz we wspólnym katalogu BN, nie pozwalającym na śledzenie przyrostu produkcji wydawniczej.
Zatem podstawowym instytucjonalnym źródłem informacji w tym wypadku są wytwórcy:
wydawcy, wytwórnie fonograficzne i filmowe oraz sprzedawcy, którym z przyczyn handlowych zależy na szybkim i efektywnym docieraniu z informacją o publikacjach do klientów. Prezentują oni swoją ofertę w formie katalogów handlowych. Historycznie rzecz biorąc stanowią one najstarszą formę informacji bibliograficznej o dokumentach różnego typu, podlegających obrotowi handlowemu. Wytwórcy udostępniają swoje katalogi wydawnicze (np. Cambridge, Oxford University Press, Springer, de Gruyter Taylor & Francis, PWN, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego natomiast sprzedawcy - katalogi księgarskie, antykwaryczne i aukcyjne.
Współczesne katalogi wydawnicze przyjmują dwie formy: internetowej bazy danych (sklepu internetowego) oraz katalogów drukowanych (z odpowiednikami w wersji elektronicznej, np.
PDF) obejmujących ofertę wydawniczą na dany rok (lub krótszy okres czasu). Ta druga forma
88 pełni funkcje marketingowe – stanowi portfolio oficyn wydawniczych w czasie targów książki lub jest przesyłana do potencjalnie zainteresowanych odbiorców. W przypadku bardzo szerokiego profilu wydawniczego oficyn, tworzone są osobne katalogi dla różnych dyscyplin (np. oferta wydawnictwa de Gruyter przedstawiana jest w osobnych katalogach tematycznych).
Zaletą katalogu elektronicznego w formie bazy danych jest z informacyjnego punktu widzenia fakt, że nie jest on ograniczony zasięgiem chronologicznym i stanowi prezentację całej oferty wydawnictwa, łącznie z publikacjami, których nakład został wyczerpany.
Z perspektywy użytkowników informacja prezentowana w wielu różnych katalogach wydawniczych jest rozproszona. W celu zintegrowania informacji o ofercie wydawniczej polskich oficyn naukowych w latach 1994-2010 z inicjatywy Stowarzyszenia Wydawców Szkół Wyższych publikowano (w wersji drukowanej i PDF) roczne wykazy publikacji wydanych przez oficyny akademickie pod nazwą „Ogólnopolska Dysponenda Wydawnictw Uczelnianych”. W planach jest zastąpienie tej publikacji platformą internetową, tymczasem na łamach czasopisma Forum Książki (dodatek do miesięcznika „Forum Akademickie”) publikowane są bezpłatnie opisy publikacji - nowości wydawnictw uczelnianych i towarzystw naukowych.
Rolę integrującą w stosunku do rozproszonych katalogów wydawniczych pełnią też sprzedawcy i ich katalogi księgarskie o charakterze ogólnym (Merlin, Empik, Amazon) bądź sprofilowanym (Księgarnia Akademicka, Księgarnia Muzyczna, PKN).
Informacja o dokumentach sprzedawanych w antykwariatach jest publikowana w katalogach tych antykwariatów (np. amerykański Strand Book Store reklamujący się jako największy antykwariat świata z ofertą 18 mln książek; krakowskie Rara Avis, Wójtowicz, Krakowski Antykwariat Naukowy). Jednak dużą zaletą są systemy zintegrowane. Polskim przykładem jest wyszukiwarka Antykwaroosz, przeszukująca katalogi 77 antykwariatów (pozbawione niestety funkcji zaawansowanego wyszukiwania). Dostęp do informacji o ofercie niemieckich antykwariatów jest możliwy dzięki wspólnej bazie danych na stronie Antiquariat.de. Podobną rolę w Stanach Zjednoczonych pełni strona ABAA stowarzyszenia Antiquarian Booksellers’
Association of America, gdzie udostępniono bazę sprzedawców oraz bazę rzadkiej książki będącej w ofercie sprzedawców zrzeszonych w ABAA.
Dokumenty wystawiane na aukcjach są opisane w katalogach aukcyjnych wydawanych w wersji analogowej oraz publikowanych na stronach internetowych antykwariatów i galerii.
Polskim źródłem informacji o organizatorach aukcji, katalogach aukcyjnych, samych aukcjach i przedmiotach na nich wystawianych jest serwis Artinfo.pl. Taki integrujący charakter ma też
89 uruchomiona w 2018 roku Strefa Kolekcjonera Allegro. Oferuje ona użytkownikom system licytacji online oraz jednoczesny dostęp do oferty kilkudziesięciu antykwariatów i galerii.
6.2 Historyczne katalogi handlowe
Cennymi źródłami informacji o rynku publikacji w przeszłości są zachowane katalogi handlowe: targowe, nakładowe, sortymentowe (księgarskie), komisowe i aukcyjne.
Handel książką rozpoczął się na większą skalę po odkryciu przez Jana Gutenberga pierwszej przemysłowej metody druku. W 1448 r. założył on drukarnię, a w 1455 r. ukazała się tzw.
Biblia Gutenberga. Wcześniej produkcja książki rękopiśmiennej była powolna i kosztowna, więc realizowano ją na zamówienie konkretnych odbiorców. Jednak po upowszechnieniu się druku, jednym z zabiegów w celu zdobycia klienta była reklama w postaci katalogów. Do ich spopularyzowania jako formy przekazu informacji przyczyniły się targi księgarskie (Frankfurt – od 1473 r., Lipsk od 1485 r.). Katalogi targowe frankfurckie wydawane były przez 200 lat, a lipskie – 250. Dzięki swej periodyczności i kompletności stanowiły systematyczny rejestr piśmiennictwa, a dziś są pierwszorzędnym materiałem badawczym na temat ówczesnego rynku książki. Pierwszy katalog targów frankfurckich wydał Jerzy Willer w 1564 r. „Novorum librorum quos nundinae autumnales Francofurti – anno 1564 celebratae venales exhibuerunt, catalogus”. Początkowo uwzględniał w katalogu tytuły nabyte przez siebie, a od 1573 r.
opierając się na ogłoszeniach innych księgarzy i wydawców, wprowadzał do spisu także inne.
Katalog ten dał początek wydawanemu co rok do 1750 r. „Catalogus Universalis”. Katalogi te składały się z trzech części: 1/ dzieł pisanych alfabetem łacińskim, greckim oraz orientalnych, 2/ dzieł niemieckojęzycznych, 3/ (od 1568 r.) dzieł pisanych w językach nowożytnych. W obrębie grup językowych podział dotyczył dyscyplin, a następnie książek katolickich i protestanckich. W 1597 r. Rada Miejska Frankfurtu uchwaliła wydawanie kompletnych katalogów. Do wydawania katalogów targowych przyczyniła się też cenzura. Komisja śledząca myśli i idee reformatorsko-wywrotowe w treściach nowowydawanych książek narzuciła wydawcom obowiązek sporządzania wykazów książek sprzedawanych na targach i egzekwowała egzemplarze obowiązkowe (Pawłowska, 1997), (Kościelniak-Osiak, 2000).
W połowie XVII w. powstał nowy typ katalogów – katalogi aukcyjne. Formę aukcyjnej sprzedaży książek stosowano przy wyzbywaniu się zbiorów bibliotecznych po osobach zmarłych lub bankrutach (gdy trzeba było pokryć długi lub zaspokoić spadkobierców).
Sprzedaż odbywała się przez publiczne wywoływanie ceny czyli licytację. Chcąc urządzić aukcję książek, trzeba było ogłosić katalog książek. Najstarszy znany (z zapisu w Bibliotece
90 PAN w Gdańsku) polski katalog aukcyjny został wydany w Gdańsku w 1672 r., przez Jacobi Zetzkii. Układ katalogu był zgodny z porządkiem wystawienia egzemplarzy na licytację.
Książki układano też czasem według grup: np. językowych, jakości opraw (libri compacti, libri incompacti, crudae materiae – luźne arkusze). W obrębie tych grup według rodzaju składek, zaczynając od największych (najbardziej wartościowe) lub papieru (wodny – ordynaryjny, klejowy, pocztowy, holenderski). W katalogach aukcyjnych nie podawano cen (Rudnicka, 1975), (Imańska, 2015).
Na początku XVII w. narodziły się katalogi sortymentowe (księgarskie), nakładowe i komisowe. W XIX wieku dołączyły do nich także katalogi wypożyczalni prowadzonych przez księgarzy. Katalogi te miały charakter ogólny, ale wydawano też katalogi adresowane do określonej grupy użytkowników, czy zawierające opisy określonego typu publikacji (wydawniczego lub piśmienniczego). Układ książek nie jest cechą wspólną tego typu katalogów: bywał alfabetyczny, działowy, a często wskazywał na rodzaj literatury, który księgarnia chciała polecić klientom (często na początku eksponowano nowości). Katalogi sortymentowe były dużo obszerniejsze niż nakładowe. We wszystkich rodzajach katalogów wymieniano te elementy opisu, które umożliwiały realizowanie funkcji reklamowej katalogów (przy opisach zamieszczano adnotacje, których treść miała zachęcić do kupna), ale jednocześnie nie ułatwiały klientom korzystania z oferty konkurencji (Gruca, 2009), (Gruca, 2012). Podobnie jak bazy proweniencyjne, katalogi handlowe są znakomitym, wieloaspektowym źródłem informacji dla badaczy rynku publikacji w przeszłości. Zachowane do dziś historyczne katalogi handlowe są przechowywane w bibliotekach, natomiast w wersji zdigitalizowanej dostępne są też poprzez biblioteki cyfrowe (zob.Informacja o dokumentach cyfrowych i mikroformowych).
katalogi wydawnicze, księgarskie, antykwaryczne, aukcyjne
ćwiczenia
polecenie (p)odpowiedź
proszę podać cenę wywoławczą BIBLIA Germanica wystawionej na 138. aukcji Krakowskiego Antykwariatu Naukowego
katalog aukcji jakie instytucje mają w Polsce prawo pierwokupu zlicytowanych
książek? regulamin aukcji wybranego antykwariatu
jaka była cena wywoławcza i za jaką cenę sprzedano dzieła Jana Heweliusza „Machinae coelestis” z 1673 roku oraz
„Cometographia” z 1668 roku w czasie aukcji warszawskiego antykwariatu Lamus?
serwis WWW antykwariatu LAMUS
czy można kupić w Polsce Biblię Jakóba Wujka wyd. w latach 1858-60? jaka jest cena?
antykwaroosz proszę podać datę wydania najstarszej Biblii dostępnej w
antykwariatach niemieckiego obszaru językowego oraz jej cenę i adres antykwariatu
Antiquariat.de
proszę podać datę wydania najstarszej Biblii dostępnej w
antykwariatach amerykańskich oraz jej cenę i adres antykwariatu ABAA
91
6.3 Dalsza lektura
35. Gruca, A. (2012). Katalog księgarski jako źródło informacji o książce i rynku wydawniczo-księgarskim oraz druk reklamowy (na przykładzie katalogów krakowskich z drugiej połowy XX wieku). W: Książka, biblioteka, informacja: Między podziałami a wspólnotą. Pod red.
J. Dzieniakowskiej i M. Olczak-Kardas (T. 3). s. 80-94
36. Gruca, A. (2009). Krakowskie katalogi księgarskie doby autonomii galicyjskiej: Typologia i wartość źródłowa w kontekście przemian form informacji o dawnej książce. W:
Uniwersum piśmiennictwa wobec komunikacji elektronicznej. Pod. Red. K. Migonia i M.
Skalskiej-Zlat. s. 65-75
37. Gruszecka, M. (2019). Licytacje Strefy Kolekcjonera Allegro i Krakers. Gazeta Wyborcza.
4.04.2019
38. Imańska, I. (2015). Kilka uwag i spostrzeżeń o katalogach aukcyjnych jako źródle do badań księgozbiorów prywatnych. Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi, 241–
254.
39. Kościelniak-Osiak, A. (2000). Niemcy—Kolebka targów książki. Wydawca, (1–2), 36–37.
40. Pawłowska, E. (1997). Pierwsze katalogi targowe. Notes Wydawniczy, (10), 60–62.
41. Rudnicka, J. (1975). Bibliografia katalogów księgarskich wydanych w Polsce do końca wieku XVIII. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
92