Edukacja filmowa w praktyce
VII. Fotokast – uruchom myślenie obrazem
Anna Mirska-Czerwińska
Z
robienie własnego filmu wcale nie należy do za-dań łatwych. Przekonali się o tym wszyscy, któ-rzy sami spróbowali pracy z kamerą. Mimo że mamy prawie nieograniczony dostęp do sprzętu nagrywa-jącego, prostych kamer cyfrowych wbudowanych w aparaty fotograficzne czy telefony komórkowe, to rzadko się zdarza, że filmy nimi nagrywane w ogó-le daje się oglądać. Są zbyt długie, brak im tempa, dramaturgii akcji, gry aktorskiej. Zachęcamy ucz-niów do ćwiczeń z kamerą, bo kształtuje to w nich nowe umiejętności, pobudza pomysłowość, roz-wija poczucie estetyki. Jednak efekty tych działań często bardziej zniechęcają, niż wywołują poczucie dumy i uznanie. Co w takiej sytuacji zrobić? Może warto sięgnąć po inne, prostsze narzędzie, które da nam złudzenie filmowego obrazu, ale będzie dużo łatwiejsze w opracowaniu. Proponujemy zabawę z fotokastem.Gdy fotografia to za mało, a film to jeszcze za wiele
Na obraz filmowy składa się bardzo dużo ele-mentów. To setki kadrów o ciągle zmieniającej się kompozycji i planach. Wszystko zostaje podporząd-kowane rozwojowi akcji, emocjom bohaterów. Utrzy-manie spójnego charakteru filmu, jego dynamiki jest trudne i wymaga sporych umiejętności.
Fotokast z jednej strony da nam złudzenie akcji fil-mowej, z drugiej – nie będzie wymagał gruntowne-go przygruntowne-gotowania filmowegruntowne-go. Jest czymś między filmem a fotoreportażem. Składa się z nieruchomych zdjęć (kadrów), które, wyświetlane w odpowiedniej
kolejności i tempie, tworzą opowieść uzupełnio-ną o dźwięk i napisy. Czasami w fotokast wplata się krótkie ujęcia nakręcone kamerą wzbogacają-ce jego formę. Jest łatwy w opracowaniu, nie wy-maga dużych nakładów i drogiego sprzętu, może być z powodzeniem wykorzystywany w projektach młodzieżowych. Fotokasty są znane już od kilkuna-stu lat. Młodzi ludzie sięgają po nie, tworząc własne prezentacje multimedialne umieszczane później np. na YouTube’ie. Zawodowi fotografowie i reportażyści w ten sposób pokazują swoją twórczość na łamach gazet internetowych. Fotokast służy także rekla-mie. Starannie opracowany może mieć duże walory estetyczne i poznawcze. Można go umieścić na do-wolnej stronie internetowej czy blogu lub wyświetlić w formie pokazu na dużym ekranie.
Fotokast – uruchom myślenie obrazem
Co to znaczy „myślenie obrazem”? To refleksja, w której nie posługujemy się słowami. W naszych głowach zamiast szeregu zdań pojawiają się kon-kretne obrazy, którymi „opowiadamy” o emocjach, uczuciach, wrażeniach. Jak pokazać za pomocą po-jedynczych obrazów takie pojęcia jak „cisza”, „mało”, „czerwony”? Trzeba szukać wokół siebie skojarzeń wizualnych, analogii i metafor. Każdy porządny war-sztat filmowy zaczyna się od tego, że uczestnicy starają się tłumaczyć słowa na język obrazu. Wyko-nują szereg ćwiczeń, w których za pomocą aparatu fotograficznego bądź kamery próbują zobrazować różne pojęcia, nie używając do tego słów. Bez takie-go przytakie-gotowania nie uda nam się zrozumieć sztuki filmowej, a praca z kamerą nie będzie miała sensu.
E du ka cja fi lmo w a w p ra kty ce /Fot ok ast – u ruc ho m m yś le nie o br az em /An na Mi rsk a-C ze rwi ń sk a
Film rządzi się bowiem swoimi prawami, które naj-pierw musimy poznać, by później wykorzystać je we własnej pracy.
Robienie fotokastów może być świetnym ćwicze-niem poprzedzającym pracę z kamerą. Mamy tu do czynienia z nieruchomymi kadrami. Musimy stwo-rzyć fabułę, dobierając fotografie do słów czy me-lodii. Oddać nastrój, charakter wypowiedzi, czasami opowiedzieć za pomocą obrazu to, co zostało prze-milczane w ścieżce dźwiękowej. Ze zdjęć układamy historię, która obok dźwięku i słowa daje nam wra-żenie akcji filmowej.
Co jest potrzebne do stworzenia fotokastu?
Scenariusz
Tak jak w przypadku każdego filmu zbieranie mate-riału zdjęciowego i dźwiękowego do fotokastu musi zostać poprzedzone pracą nad scenariuszem. Do-brze napisany scenariusz ułatwi późniejsze działania – kompletowanie zdjęć, nagrania wywiadów, wybór podkładu muzycznego. Będzie także nieocenioną pomocą podczas montażu.
Na początku potrzebujesz dobrego pomysłu. Zasta-nów się, o czym chcesz opowiedzieć. Fotokast, jak już wspomnieliśmy, w swej formie jest bliski fotore-portażowi, dlatego właśnie dobrze sprawdzają się tu tematy reportażowe. Możesz za pomocą zdjęć i wywiadów opisać bliskie ci miejsce, wyjątkową osobę, twoje zainteresowania i pasje. Twój fotokast może ukazywać wycinek przeszłości – spotkaj się ze świadkiem historii, przeprowadź z nim wywiad, w czasie którego zrobisz zdjęcia, odszukaj fotogra-fie i dokumenty archiwalne. Za pomocą fotokastu możesz także w atrakcyjny sposób opisać działania podjęte w ramach projektu edukacyjnego.
Dźwięk
Ścieżka dźwiękowa w fotokaście może składać się z: muzyki, nagranych wywiadów, głosu lektora, czy-tającego np. fragmenty prozy czy poezji, bądź wypo-wiedzi aktorów odgrywających wcześniej napisane role. Ścieżka dźwiękowa może powstać jako ele-ment wyjściowy – wówczas do niej będziemy do-bierać zdjęcia – lub jako tło do zrobionych najpierw fotografii.
Dźwięk możesz nagrywać dowolnym rejestratorem cyfrowym, np. dyktafonem wbudowanym w telefon komórkowy. Pamiętaj jednak, że im lepszej jakości mikrofon, tym lepsza będzie jakość dźwięku. Zmon-towany dźwięk powinien być zapisany w formacie .mp3. Do jego obróbki możesz użyć jednego z dar-mowych programów, np. Audacity.
Pracując nad ścieżką dźwiękową, musisz „myśleć obrazem” i nie zapominać, że później trzeba będzie ją zilustrować. Trudno w tym przypadku o reguły, zdjęcie nie musi przecież w sposób dosłowny odda-wać tego, co jest na ścieżce dźwiękowej, ale trzeba pamiętać, że obraz powinien się zmieniać co kilka– kilkanaście sekund.
Dźwięk nagrywaj w odpowiednich warunkach, w wyci-szonych pomieszczeniach, zwracaj uwagę na jego ja-kość. Poszukując podkładu muzycznego, pamiętaj, że utwory muzyczne są objęte prawami autorskimi, więc używanie ich bez zgody autora lub odpowiednich in-stytucji (np. ZAIKS-u – Związku Autorów i Kompozyto-rów Scenicznych) jest nielegalne. Na szczęście wielu artystów postanowiło udostępnić swoje utwory za dar-mo w internecie na zasadach wolnych licencji Creative Commons. Muzykę objętą licencją CC możesz zna-leźć m.in. na portalach Netaudio.pl czy Jamendo.com.
Obraz
Fotokast składa się z pojedynczych fotografii połą-czonych w całość. Najlepsze będą zdjęcia wyko-nane w rozdzielczości minimum 980×653 piksele. Oprócz zdjęć możesz wykorzystać również rysunki i znaki graficzne. Pamiętaj jedynie, że wymaganych jest przynajmniej 10 obrazów na 1 minutę fotokastu. Do fotokastu potrzebujesz dobrej jakości obrazów. Przed rozpoczęciem pracy nad zbieraniem materia-łu wizualnego warto poznać kilka podstawowych za-sad, którymi rządzi się fotografia, by twoje zdjęcia nadawały się do dalszej pracy. Przede wszystkim zwróć uwagę na kompozycję, rytm i kolor.
Dobra kompozycja oznacza uporządkowanie ele-mentów obrazu w jednolitą, harmonijną całość. Klasyczna fotografia opiera się na podstawowej za-sadzie stosowanej również w malarstwie, tzw. złotym podziale. Najprościej wyznacza się go, dzieląc kadr Edu
ka cja fi lmo w a w p ra kty ce /Fot ok ast – u ruc ho m m yś le nie o br az em /An na Mi rsk a-C ze rwi ń sk a
112
liniami na trzy równe części, zarówno w pionie, jak i w poziomie. Na przecięciu linii powstają tzw. mocne punkty. Zdjęcie, powinno być tak skadrowane, aby główny motyw znalazł się w jednym z tych punktów. Pamiętaj, że tak jak tekst, obraz czytamy od pra-wej do lepra-wej. Dlatego w pierwszej kolejności zwróci-my uwagę na elementy w lewym górnym rogu, tam też powinien zostać umieszczony obiekt naszego zainteresowania. Dla ułatwienia pracy większość współczesnych aparatów cyfrowych ma wbudowa-ną opcję wyświetlania pomocniczego schematu trój-podziału – pamiętaj o niej.
Jeżeli wiesz już, w którym punkcie ustawisz główne-go bohatera zdjęcia, zastanów się nad jegłówne-go otocze-niem. Kompozycja powinna być czysta. Fotografia częściej niż obraz może zostać „zaśmiecona” zbęd-nymi elementami, które rozpraszają uwagę i znie-kształcają przekaz. Lepiej zrezygnować z tła (zrobić zbliżenie, wykorzystać obiektywy długoogniskowe), niż pokazać za dużo. Horyzont nie powinien przeci-nać zdjęcia w połowie, zawsze umieszczaj jego linię albo powyżej, albo poniżej środka kadru. Asymetrycz-na kompozycja obrazu zwiększa jego dyAsymetrycz-namikę oraz poprawia odbiór innych elementów niż motyw głów-ny. Fotografując obiekty w ruchu, staraj się umieścić je w takim mocnym punkcie, aby 2/3 przestrzeni znaj-dowało się przed obiektem. Ta sama zasada dotyczy portretowania osób, które wyraźnie na coś patrzą – daj im nieco przestrzeni, aby miały na co spoglądać. W kompozycji ważna jest równowaga. Przy ukła-dach asymetrycznych duża część kadru zostaje
niezagospodarowana, powstaje wrażenie rozchwia-nia. Aby zrównoważyć obraz, musisz w pustym miej-scu umieścić jakiś punkt, może on być drobny, ale na tyle interesujący, żeby zwrócił uwagę patrzącego. Podobna zasada dotyczy kompozycji kolorystycz-nej. Ciemne barwy są zawsze „cięższe” od jasnych, czerwień lub pomarańcz przykują nasz wzrok silniej od granatu czy szarości.
Na koniec pamiętaj o tym, że wszystkie zasady po-wstały po to, by w którymś momencie je złamać. Tak robi wielu wielkich artystów. Każda taka próba jest jednak głęboko przemyślana i uzasadniona. W foto-grafii najważniejsze są emocje, to „coś”, co przyciąg-nie nasz wzrok, pobudzi do myślenia.
Fotografia to medium o niezwykłej mocy. Potrafiące „mówić” i mające swój specyficzny język. To właśnie znalezienie tego języka jest najtrudniejsze. Jak uło-żyć opowieść składającą się z samych zdjęć? Jak sportretować ciekawą osobę w taki sposób, żeby zdjęcia „mówiły” jak najwięcej? Które zdjęcie wyrzu-cić, a od którego zacząć? Jak sprawić, żeby ktoś, kto ogląda cykl naszych fotografii, się nie znudził? Na tym polega prawdziwa sztuka.
Montaż
Fotokast możemy stworzyć, korzystając z pro-gramów komputerowych. W internecie na stronie www.fotocasty.pl znajdziesz darmowe oprogra-mowanie wraz z drobiazgową instrukcją i cennymi wskazówkami. Narzędzie można wykorzystywać bezpłatnie w każdym niekomercyjnym projekcie. Autorzy portalu zachęcają do tego szczególnie
E du ka cja fi lmo w a w p ra kty ce /Fot ok ast – u ruc ho m m yś le nie o br az em /An na Mi rsk a-C ze rwi ń sk a
uczniów i nauczycieli, ponieważ wierzą w edukacyj-ną wartość twórczej pracy nad własnym projektem. Oprogramowanie zainstalowane na stronie umożli-wi w łatwy i szybki sposób stworzenie fotokastu on--line. Dzięki funkcji <embed> można skopiować kod html i opublikować fotokast także na swojej stronie internetowej.
Co umożliwia program? Wklejenie zdjęć i wgranie ścieżki dźwiękowej; montaż fotografii – ustawienie zdjęć w wybranej kolejności na osi czasu, tak aby były zgodne z dźwiękiem. Możesz także skorzystać z dodatkowych funkcji – dołączyć napisy pod zdję-ciami lub dodać efekt zoomu (zbliżanie lub odda-lanie), panoramę i pionowe przewijanie, które da złudzenie ruchów kamery.
Ćwiczenia z kadrami
Dobrym wstępem przygotowującym do pracy nad fotokastem czy filmem są ćwiczenia z pojedynczymi kadrami. Wybierając na zajęcia kadry z ulubionych filmów młodzieży, zachęcisz ją do aktywnej i twór-czej pracy.
Oto kilka pomysłów:
Kompozycja. Wybierz kilka kadrów z filmów
wyróż-niających się zdjęciami dobrej jakości (np. „Zmruż oczy” w reżyserii Andrzeja Jakimowskiego). Po-proś uczniów, aby przeanalizowali ich kompozycje – rozrysuj siatkę złotego podziału i „przyłóż ją” do wybranych kadrów. Możesz także zaproponować podopiecznym analizę porównawczą kompozycji malarskich i filmowych. W tym celu przygotuj kilka przykładów obrazów klasycznych malarzy i poddaj analizie kompozycję ich dzieł. Zobaczcie, czym róż-ni się obraz zarejestrowany kamerą od tego nama-lowanego na płótnie.
Montaż. Przygotuj około 15 kadrów pochodzących
z jednego filmu. Poproś uczniów, aby ułożyli z nich dwie alternatywne historie – jedną tragiczną, drugą komiczną. Zwróć uwagę młodzieży na rolę monta-żu w filmie.
Scenografia. Przynieś na zajęcia kilka kadrów
z „Pana Tadeusza” w reżyserii Andrzeja Wajdy, które
przedstawiają wnętrza dworku w Soplicowie. Przy-gotuj odpowiedni fragment tekstu. Poproś pod-opiecznych o analizę porównawczą. Korzystając ze „Słownika sztuk pięknych”, uczniowie mogą nazwać i opisać wszystkie przedmioty odnalezione na zdję-ciach. Na zakończenie niech zbadają – posługując się innymi dostępnymi im źródłami (książkami, albu-mami, internetem) – czy scenografia w filmie odpo-wiada realiom epoki.
Gdzie szukać materiału zdjęciowego do ćwiczeń?
Zgodnie z ustawą o prawach autorskich i regułą tzw. dozwolonego użytku wszystkie opublikowane zdję-cia można wykorzystywać w celach edukacyjnych: kopiować, drukować lub powielać, ale zawsze nale-ży podać autora i źródło pochodzenia.
Gdzie szukać odpowiedniego materiału na zaję-cia? Możesz kopiować zdjęcia z albumów i książek, lecz oczywiście najszybciej i najłatwiej znajdziesz je w internecie. W tym celu wykorzystaj możliwości szukiwarek bądź zajrzyj na strony prezentujące wy-łącznie fotografie.
Kadry z filmów możesz przygotować samodziel-nie, używając platformy internetowej www.filmo-tekaszkolna.pl. Dzięki zainstalowanemu tam narzędziu z łatwością „wytniesz” z wybranego filmu zarówno wybrane ujęcia, jak i poszczególne kadry. Innym, bardzo bogatym źródłem materiałów filmo-wych jest strona www.fototeka.fn.org.pl – serwis prezentujący zasoby fotograficzne Filmoteki Naro-dowej związane tematycznie z historią filmu polskie-go (filmy, ludzie, wydarzenia itp.).
Tworząc fotokast, twoi uczniowie będą mieli okazję poznać język, jakim posługuje się sztuka filmowa, zrozumieć jego zasady. Praca z pojedynczym ka-drem filmowym czy fotografią może okazać się do-brym wstęp do dalszej edukacji filmowej.
Anna Mirska-Czerwińska – trenerka, animatorka kultury,
au-torka kursów internetowych i publikacji edukacyjnych, od 2004 r. pracuje w Centrum Edukacji Obywatelskiej, koordy-natorka wielu programów edukacji kulturalnej, m.in. Filmoteki
Szkolnej. Akcja!. Edu ka cja fi lmo w a w p ra kty ce /Fot ok ast – u ruc ho m m yś le nie o br az em /An na Mi rsk a-C ze rwi ń sk a