Okres po drugiej wojnie światowej charakteryzował się szybkim tempem rozwoju gospodarczego. Koordynowaniem rozwoju tej strategicznej branży zajęła w krajach socjalistycznych utworzona w 1949 roku Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, w której powołano Komisję Węglową. W Europie Zachodniej podobna rolę pełniła utworzona przez Roberta Schumanna Europejska Wspólnota Węgla i Stali, obejmująca Francję, RFN, Belgię, Holandię, Luksemburg i Włochy. Wspólnota stała się podstawą do utworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, na podstawie Traktatów Rzymskich podpisanych w 1957 roku.
Jednym z najważniejszych celów pierwotnych EWG było doprowadzenie do wspólnego rynku oraz unii gospodarek i walut, co znalazło ostatecznie wyraz w powstaniu Unii Europejskiej. Węgiel kamienny, którego wydobywanie stawało się coraz bardziej kosztowne w porównaniu z eksploatacją innych surowców energetycznych, jeszcze w 1938 roku pokrywał 38 % światowego zapotrzebowania na paliwo i energię. Ale już w 1950 jego udział zmalał do 49 %, w 1960 – do 46 % a w 1970 do 30 %. 218
W 1945 po wyzwoleniu kopalń spod hitlerowskiej okupacji roku działające w nich konspiracyjne rady zakładowe zabezpieczyły zakłady przed wycofującymi się Niemcami i z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Przemysłu stworzyły tymczasowe zarządy kopalń.
24 lutego 1945 roku utworzono Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego z siedziba w Katowicach, któremu podporządkowane zostały wszystkie kopalnie węgla kamiennego i brunatnego wraz z zakładami pomocniczymi, zgrupowane w Zjednoczenia.
Role CZPW przejęło następnie utworzone w 1949 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki. Od 1 stycznia 1951 kopalnie zostały przekształcone w przedsiębiorstwa
państwowe działające na zasadach rozrachunku gospodarczego a Zjednoczenia pozostały
jednostkami koordynującymi i kontrolującymi działalność należących do nich kopalń i przedsiębiorstw. W 1981r. CZPW podlegało 81 kopalń węgla kamiennego, ale już w 1972r.
w efekcie łączenia lub likwidacji mniejszych zakładów takich kopalń było 73.
Znacznie wzrosło zatrudnienie w górnictwie z liczby prawie 190 tys. w 1946r.
do ponad 340 tysięcy w 1972r.. Poprawiły się warunki pracy, a płace były wyższe od przeciętnych. Wobec potrzeby zwiększenia wydobycia praca często odbywała się w godzinach nadliczbowych i przybrała niespotykane dotąd formy rywalizacji pomiędzy
218 J. Jaros Zarys dziejów górnictwa…, . s. 374
poszczególnymi kopalniami (Wincenty Pstrowski, bracia Bugdołowie, Franciszek Apryas, Wiktor Markiefka).
W celu zwiększenia zatrudnia rozwinięto szeroko zakrojoną akcje werbunkową, m. in. na wsiach gdzie występowało duże bezrobocie oraz wśród robotników skoszarowanych, odbywających w kopalniach zastępczą służbę wojskową. W 1949 Rada Ministrów uchwaliła Kartę Górnika, zestaw specjalnych przywilejów dla pracowników przemysłu węglowego, obejmujących przede wszystkim wcześniejsze uprawnienia
emerytalne i wyższe świadczenia, dłuższe urlopy, dodatkowe wynagrodzenia kwartalne za regularne uczęszczanie do pracy, różnego rodzaju prawa honorowe.219
Niezwykle rozbudowany system socjalny spowodował, że mimo wielu niebezpieczeństw praca w kopalni stała się nie tylko przywilejem, ale też pożądanym elementem podniesienia statusu finansowego. Pracownicy byli regularnie szkoleni, w latach 1945-1972 zasadnicze i średnie szkoły zawodowe ponad ukończyło prawie 260 tys. osób.
Drugie tyle osób podnosiło kompetencje podczas kursów kwalifikacji zawodowych.
Aktywnie działały uczelnie, m.in. Akademia Górniczo – Hutnicza, Politechnika Śląska czy Politechnika Wrocławska, które kształciły inżynierów i przyszłe kadry dozoru.
Górniczy stan
Praca górnika w szczególnych warunkach, zwykle bardzo niekorzystnych i ogromna zależność od sił przyrody oraz szeregu zagrożeń naturalnych była powodem do specyficznego kształtowania się odrębnej świadomości tej grupy społecznej. Jak pisał Gustaw Morcinek:
Sam moment zjazdu do kopalni przeistacza go już i przemienia w innego człowieka. A potem ta olbrzymia suma doznań i przeżyć, ta świadomość, że staje się podobny do jakiejś mitycznej postaci podziemia (…) że bywa za pan brat ze śmiercią...220
Wzajemna pomoc niemal od zawsze była uznawana za jeden z elementarnych
aspektów górniczego stanu. Był on rzeczywiście stanem, bo posiadał odrębne prawa i przywileje będące oznaką awansu społecznego i niedostępne ogółowi. Ciężkie,
niebezpieczne warunki pracy budziły nie tylko szacunek dla górników, ale tworzyły również wewnętrzną solidarność ludzi i poczucie braterstwa. Rozwijało ono gotowość do niesienia pomocy oraz przywiązanie do miejsca pracy.221
219 Uchwała Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1949 W sprawie szczególnych przywilejów dla górników w górnictwie węglowym, Monitor Polski, A-100, poz.1175-1177
220 red. D. Simonides Górniczy stan…, s. 30
221 T. Bielewicz, B. Prus, J. Honysz Górnictwo, Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice 1993, s. 18
Skarbnik – nieformalny kodeks pracy
W czasach gdy profesja górnika dopiero przybierała kształt zawodu duchów kopalnianych było wiele. Poprzez siły nadprzyrodzone tłumaczono sobie wiele zjawisk, o których nie mieli wtedy ludzie pojęcia. W ten właśnie sposób powstał sławny Skarbnik, który był duchem opiekuńczym kopalń.222 Występował pod różnymi postaciami. Uosabiał wszystkie siły natury jakie rządziły światem podziemnym. Jeśli coś stało się w kopalni, zarówno złego jak i dobrego, było to zasługą Skarbnika.
Dla górników Skarbnik był kodeksem moralnym, a nawet można nazwać go nieformalnym kodeksem pracy. Jeśli górnik pracował źle, był leniwy, nie dbał o innych,
był skąpy, nie pomagał kolegom, którzy ulegli wypadkowi i zostali kalekami lub rodzinom tych, którzy zginęli, ten wkrótce odczuł na sobie gniew Skarbnika. Jednak jeżeli górnik wykazywał się pracowitością, był uczciwy, dbał o swoich towarzyszy, tego Skarbnik nagradzał szczodrze. Poprzez strach, ale też świadomość opieki czy bycia obserwowanym, postać Skarbnika zwiększała poczucie bezpieczeństwa. Jako nieformalny kodeks pracy górników wierzenia te zawierały w sobie zarówno zasady moralne, przepisy bezpieczeństwa, a także pewne niepisane zasady umowy koleżeńskiej o charakterze socjalnym.
Karta Górnika - przywileje górnicze okresu PRL
W okresie Polski Ludowej szeroko rozbudowany był system przywilejów
branżowych o charakterze finansowo-ekonomicznym i socjalnym. Były formą nagrody za ciężką i niebezpieczną pracę oraz zachętą dla przyszłych górników. Nowoprzyjęty
pracownik kopalni otrzymywał jednorazowy zasiłek nadzwyczajny, deputaty żywnościowe i węglowe, a za przepracowane nadgodziny i pracę w niedziele i święta górnicy otrzymywali
podwójne wynagrodzenie. Również przydział kartkowy dla górników był czterokrotnie większy niż dla innych pracowników w kraju. Od marca 1945 roku sektor węglowy dysponował sklepami branżowymi dla swoich pracowników i specjalistycznymi szpitalami.
Górnicy i ich rodziny mogli korzystać ze świetlic, bibliotek, klubów sportowych, basenów,
222 red. D. Simonides Górniczy stan…, s. 386-397
hal sportowych dostępnych tylko dla pracowników sektora węglowego. Kopalnie zakładały i finansowały żłobki, przedszkola i szkoły dla dzieci z górniczych rodzin.223
Najważniejszym aktem prawnym dotyczącym Górnictwa Węgla Kamiennego ustanowionym w latach czterdziestych była uchwała Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1949 – tak zwana Karta Górnika. Jej treść mówiła m.in.:
Zważywszy:
- doniosłe znaczenie przemysłu węglowego dla gospodarki narodowej, - dotychczasowe wielkie osiągnięcia górników,
- ich zasługi w podjęciu inicjatywy i rozpowszechniania współzawodnictwa pracy, dzięki któremu uruchomione zostały nowe i zwielokrotnione istniejące możliwości produkcyjne naszych warsztatów pracy,
- biorąc pod uwagę szczególne warunki ciężkiej i ofiarnej pracy górników pod ziemią,
Rada Ministrów na wniosek Ministra Górnictwa i Energetyki, uwzględniając opinię Związku Zawodowego Górników i Centralnej Rady Związków Zawodowych postanawia jako wyraz uznania i troski Rządu Rzeczypospolitej o stałą poprawę warunków bytu dla górników w górnictwie węglowym, zapewnić im specjalne przywileje i wyróżnienia w zakresie płac, praw honorowych, opieki socjalnej, i zdrowotnej, emerytur i wypoczynku.224
Karta Górnika wprowadziła szczegółowe postanowienia w zakresie płac górniczych ustalając specjalne premie kwartalne. Za długoletnią pracę w przemyśle węglowym ustanowiła prawa honorowe takie, jak specjalne nagrody, odznaczenia państwowe, odznaki honorowe, mundury górnicze. Wprowadzono też tytuł „Zasłużony Górnik Polski Ludowej”, ustanowiono hierarchię stopni górniczych od generalnego dyrektora do aspiranta górniczego, ustanowiono prawa i przywileje w zakresie opieki socjalnej i zdrowotnej. Szczególny wymiar miały wcześniejsze uprawnienia emerytalne, przedłużono urlopy dla pracowników pod ziemią. Uchwałę podpisał Prezes Rady Ministrów Józef Cyrankiewicz.
Wymienione w Karcie Górnika przywileje były niespotykane w innych branżach
gospodarki. Nadając je górnikom rząd starał się podnieść atrakcyjność zawodu górniczego i przyciągnąć jak największą liczbę chętnych do pracy w szybko rozwijającym się górnictwie.
223 Archiwum Państwowe w Katowicach, Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego, t. 69 [za:] A. Krzemień Górnictwo węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1945 – 1949, passim
224 Uchwała Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1949 W sprawie szczególnych przywilejów dla górników w górnictwie węglowym, Monitor Polski, A-100, poz.1175-1177,
Etos pracy górnika
Doświadczenia trudnej pracy pozwoliły górnikom stworzyć wysoką etykę swego zawodu. Funkcjonującą przez stulecia struktura gospodarcza regionu określiła również strukturę społeczną i zdeterminowała określone typy stosunków lokalnych oraz charakterystyczne modele osobowości pracowników górnictwa. Wykształcone przez lata tradycje i formy kultury regionalnej połączone zostały ze specyficznymi tradycjami zawodowymi, składający się wraz ze specyfiką miejsca zamieszkania na określenie „etosu górniczego”.
Etos ciężkiej, fizycznej pracy z jednej strony tkwił w kulturze chłopskiej, a z drugiej związany był z funkcjonowaniem reguł pracy w kopalni. Osoba która nie chciała
pracować stawała poza nawiasem społeczności. Solidna praca, dokładność w jej wykonywaniu, zdyscyplinowanie i poszanowanie miejsca pracy były ważnymi elementami charakteryzującymi postawę górnika wobec swojego zawodu. Określone wzory zachowań były ważne również z uwagi na bezpieczeństwo pracy. Każdy nowy pracownik, chcąc być członkiem górniczej społeczności musiał podporządkować się określonym normom. Inna reakcja spotykała się z naganą i prowadziła do wykluczenia danej jednostki.225
Wspólne życie w osadach górniczych tworzyło zażyłe więzi społeczne, a członków zbiorowości charakteryzowały podobne doświadczenia życiowe. Najbliższym środowiskiem życia dla górników i pierwszą szkołą systemu wartości społecznych była zawsze rodzina.
Dla niej podejmowany był trud pracy w kopalni. W niej uczono właściwego podejścia do pracy i szacunku dla ludzi. W trosce o utrzymanie ciepła ogniska rodzinnego oraz o właściwe wychowanie dzieci górnicy starali się, by ich żony nie musiały pracować
zawodowo.226
W życiu i pracy górnicy nauczyli się cenić takie wartości, jak pracowitość, sumienność, solidność, odpowiedzialność i rzetelność. Na co dzień cechowały ich: szacunek dla pracy i dla ludzi ją wykonujących, duma z wykonywanego zawodu, poszanowanie autorytetów, a przede wszystkim wielka solidarność.
Formą podkreślania etosu pracy i fenomenem w obrębie świąt zawodowych jest
Barbórka, górnicze święto. Jest to najdłuższe i najbardziej kultywowane święto zawodowe
225 red. D. Simonides Górniczy stan…, s. 36
226 Ks. A. Suchoń Stan etosu pracy górnika śląskiego okresie rządów totalitarnych, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 25/26 (1992-93)
w Polsce. Z czasem jego formy uległy zmianie, ale uroczystości barbórkowe wciąż zachowały swoja żywotność i przynajmniej w części, tradycyjne formy.
Wojskowy Korpus Górniczy – deprecjacja etosu
Jedną z głównych przyczyn załamania się etosu górnika po drugiej wojnie światowej było stosowanie przymusu pracy w kopalniach. Wskutek zniszczeń wojennych, prymitywnych warunków pracy i niskich zarobków, kopalnie cierpiały na brak siły roboczej.
Jednocześnie istniało wielkie zapotrzebowanie na węgiel. Stąd też górnictwo zaczęło uciekać się do stosowania w szerokim zakresie przymusu pracy w kopalniach i przedłużania jej czasu.
Do ciężkiej pracy pod ziemią zatrudniano najpierw jeńców wojennych, później więźniów i członków Wojskowego Korpusu Górniczego, a dorywczo również i pracowników innych
gałęzi przemysłu. Od początku 1945 roku Armia Czerwona z zajmowanego Śląska wywiozła około 30 tysięcy górników.227 Dużą ich część stanowili obywatele polscy. Brak wykwalifikowanej kadry spowodował lukę w gospodarce i znacząco obniżył wydobycie węgla. Władze komunistyczne próbowały początkowo uzupełnić te braki pracą więźniów kryminalnych i niemieckich jeńców wojennych. Jednak w 1949 roku powstało NRD i jeńcy zostali zwolnieni do domów. Problem braku rąk do pracy powrócił. Próbowano go rozwiązać poprzez ogłoszenie możliwości dobrowolnego wstępowania do batalionów górniczych.
Jednak odzew był dość niewielki i komuniści wprowadzili bardziej systematyczne rozwiązania.
Wojskowy Korpus Górniczy był formacją wojskowej służby zastępczej utworzoną w 1949r., a zlikwidowaną w 1959. Kierowano do niej wyłącznie mężczyzn (młodych
poborowych), których uznawano za przeciwników politycznych, niebezpiecznych dla wprowadzanego siłą ustroju komunistycznego w Polsce - w szczególności byłych
członków organizacji niepodległościowych i antykomunistycznych (m. in. AK, NSZ, itp.), synów przedwojennej inteligencji i tzw. kułaków. Protoplastą WKG były Wojskowe Bataliony Pracy organizowane przez wojsko, których podstawowym zadaniem była praca przymusowa przy wydobywaniu węgla.
227 A. Krajewski Koniec górniczej Katangi, Newsweek nr 49/2003, str. 98
Eksploatacja węgla w tym okresie nie miała wiele wspólnego z prawdziwą sztuką
górniczą. Liczyło się uzyskanie jak największej ilości węgla, bez względu na zdrowie i bezpieczeństwo załóg i na szkody wyrządzone w eksploatowanych rabunkowo złożach
węglowych.228
Dziedziczenie zawodu
Industrializacja regionu od XIX wieku oznaczała wzrost zapotrzebowania na kapitał, inteligencję techniczną i wykwalifikowaną siłę roboczą. W ten sposób w społeczeństwie śląskim wykształciła się tradycja wielopokoleniowego dziedziczenia zawodu i etosu
robotniczego. Rodzinna dziedziczność zawodu górniczego miała duży wpływ na kształtowanie się struktury specyficznej grupy społecznej, jaką są górnicy.229 Zjawisko
dziedziczenia zawodu górnika było powszechne szczególnie na Górnym Śląsku i w początkowym okresie rozwoju gospodarczego regionu często wiązało się po prostu z brakiem możliwości zajęcia wyższej pozycji społecznej. Warunki materialne oraz ogólny
status klasy robotniczej wyznaczał miejsce w społeczeństwie. Pozwalało to na budowanie więzi silnych, wewnętrznych więzi koleżeńskich, powiązanych z pokrewieństwem
rodzinnym. Wytwarzało specyficzny klimat społeczny nie tylko wśród samych górników, ale też w ich bezpośrednim otoczeniu, który następnie wielokrotnie weryfikowany był w czasie np. tragicznych wydarzeń katastrof górniczych w kopalni, o czym szerzej w kolejnych rozdziałach.
Życie rodzinne było zdeterminowane pracą mężczyzn w kopalni. Rodzina górnicza żywiła szacunek dla pracy, która stanowiła główną wartość społeczna w całym systemie wartości życiowych. Dzieci znały szczegóły techniczne, często też wykonywały pewne
obowiązki związane z pracą ojca, a wszyscy żyli w obawie o życie głowy rodziny.
W kluczowym okresie rozkwitu górnictwa (lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte XX wieku) badania socjologiczne rodzin górniczych mówiły, że ponad 55 % ojców „odziedziczyło” swój zawód po ojcu, a często i po dziadku.230
228 H.-M. Gerlich Obrzędy i obyczaje grupy zawodowej górników [w:] Górnośląskie Studia Socjologiczne, nr 13 (1979), s. 197.
229 W. Mrozek Problemy socjologiczne województwa katowickiego, Śląski Instytut Naukowy, Katowice, 1972, s.
37-38
230 W. Mrozek Tradycyjna rodzina górnicza – jej cechy społeczne i kierunki przeobrażeń [w:]
red. D. Simonides Górniczy stan w wierzeniach, obrzędach, humorze i pieśniach, Śląski Instytut Naukowy, Katowice, 1988, s. 113
W tej specyficznej atmosferze wychowanie młodego pokolenia przebiegało w ciągłym kontakcie z pracą ojca i rodziło również fascynację górnictwem. Do wydarzeń
szczególnych należał pierwszy dzień pracy syna w kopalni. Przekraczając bramę kopalni
nowy pracownik wchodził na teren kopalni, w której często pracował cale życie. Wraz z upływem czasu to było już nie tylko jego miejsce pracy, ale też jego społeczność. Samo
przybycie do kopalni wprowadzało go w krąg określonych problemów zawodowych oraz określonej, specyficznej obyczajowości.231 Szczególnego znaczenia miała pierwsza modlitwa w cechowni do Św. Barbary, a jej kult stawał się szczególnie wyraźny w momentach zagrożenia.
Warto pamiętać, że dziedziczenie zawodu górnika przyczyniło się też do istotnych zmian społecznych, takich jak:
ścisłe powiązanie rodziny ze sferą pracy zawodowej nadawało stosunkom rodzinnym cech niespotykanych w innych środowiskach zawodowych a wielu ojców wobec synów pełniło rolę mentora wprowadzającego w życie zawodowe,
rozszerzanie się kręgów pokrewieństwa w obrębie tej samej grupy zawodowej przyczyniało się do powstawania skupisk powiązanych koligacjami rodzinnymi,
krzyżowanie się więzów rodzinnych i koleżeńskich powodowało specyficzny układ zależności wśród samych załóg.232
Jednak i ta warstwa społeczna nie ustrzegła się wewnętrznych kryzysów. Okres pierwszego dziesięciolecia powojennego cechował się pewnym rozpadem dawnych więzi, zanikiem tradycji zawodowych czy upadkiem wcześniejszych autorytetów w nieformalnej strukturze załogi. Sporą rolę w tym procesie odegrała ludność napływowa z różnych, często bardzo odległych terenów Polski, wyrwana ze swoich środowisk i nie znająca wcześniej specyfiki pracy w górnictwie. Tacy pracownicy popadali początkowo często w konflikty w lokalnymi wzorcami społecznymi i stanowili element rozrzedzający jej pierwotną jednorodność.233
Pod koniec lat pięćdziesiątych rozpoczął się nowy etap funkcjonowania tej grupy i pojawiły się oznaki ponownej integracji zawodowej, a nowi pracownicy lepiej wchodzili
w środowiskowe górnicze. Okres PRL był to okres, kiedy status materialny jak i społeczny
231 red. D. Simonides Górniczy stan…, s. 43, 56-59
232 W. Mrozek Tradycyjna rodzina…, s. 39
233 W. Mrozek Tradycyjna rodzina…, s. 42
zawodu górnika był wyjątkowo wysoki, a praca w kopalni była często jedyną droga awansu społecznego dla biedniejszych warstw społecznych. Rozbudowane programy socjalne
pozwalały nie tylko żyć dostatnio, ale uczyły często po raz pierwszy jak korzystać z kultury i rozwijać w rodzinie wyższe potrzeby. Zawód ten otoczony był szacunkiem społecznym, a przynależność do braci górniczej wzbudzała poczucie dumy.
Okres restrukturyzacji górnictwa sytuację tę zaburzył, podobnie jak i stosunek społeczeństwa do branży węglowej. Nową funkcją społecznej odpowiedzialności biznesu jest więc też zmiana wizerunku i społecznej akceptacji dla działalności górniczej, również lokalnych społeczności, do czego szerzej odniosę się w kolejnych rozdziałach.