Ludzkość narodziła się w momencie, gdy przyjęła zasadę miłowania bliźniego.
Wszystkie inne formy ludzkiego współżycia, podobnie jak określone z góry lub wyprowadzone na podstawie praktyki normy i reguły, pozostają tylko, zawsze niepełną, listą przypisów do tej zasady - mówi Z. Bauman.53 Jako lista rezerwowa, czy też podstawowa nie można zapominać, że normy moralne zbudowane są na zasadzie consensusu między członkami społeczeństwa racjonalizującymi życie społeczne i sankcjonującymi system wspólnie wypracowanych zasad.
Są bowiem uważane za zjawiska społeczne powstające w grupach społecznych i wyjaśniane na tle tych grup (np. J. Szczepański), czy też jako czynność normatywna o charakterze regulatywnym (np. F. Znaniecki).54 Funkcjonowanie normy moralnej wywiera wpływ na działalność jednostki (ale też grupy - przyp. aut.) i powoduje wykonywanie wymaganych przez siebie czynów. Przykładem tego może być przymus moralny.55 Normami moralnymi, pisał z kolei (np. Cz. Znamierowski) są te normy, które dyktuje życzliwość powszechna,
dążąca do tego, by zapewnić wszystkim ludziom równy przydział szczęścia.56 Jest to oczywiście założenie idealistyczne, dlatego też szeroka rzesza socjologów zajmujących
się badaniem wartości i moralności skłania się ku badaniu funkcjonalnej wartości norm moralnych w ujęciu heurystycznym i przy założeniu, że normy moralnej nie należy badać w odosobnieniu, ale jak ona funkcjonuje w całokształcie innych norm. Norma może więc być
funkcjonalna - gdy jej przestrzeganie służy realizacji stawianych celów przez grupę, a dysfunkcjonalna - gdy jej realizacji staje na przeszkodzie lub realizuje inne niechciane
interesy (R. Merton).
Zwolennicy teorii racjonalnego wyboru (J.S. Coleman) uważają, że normy pozwalają zrozumieć zjawisko solidarności społecznej. Wprowadzenie norm preskryptywnych57 (zakazujących określonego typu zachowania i nakładające sankcje negatywne) może stać się dobrem zbiorowym, a aktorzy są zainteresowani budowaniem systemu takiej kontroli, bo jest to działanie racjonalne. Jednak skuteczność takiego systemu będzie wysoka jedynie
53 Z. Bauman Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Znak, Kraków 2007, s. 9
54 J. Szczepański Socjologia, PWN, Warszawa 1967, s. 322
55 F. Znaniecki Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988, s. 114
56 M. Ossowska, Normy moralne, PWN, Warszawa 1985, s. 180
57 W przeciwieństwie do norm proskryptywnych, wskazujących zachowania pożądane i oczekiwane i wprowadzające sankcje pozytywne – przyp. aut.
w sytuacji, gdy liczba aktorów jest niewielka. W konsekwencji uważa się, że moralne wartości społeczności - wymagania i zalecenia uznawane przez wszystkich lub prawie wszystkich jej członków, są też tak ściśle związane z instytucjami tradycjami, że nie mogą bez nich przetrwać.58
Większość socjologów jest jednak zdania, że moralność i system norm polega na solidarności społecznej i ma jakieś społeczne uzasadnienie - leży w interesie społecznym.59 Istnienie wzorców moralnych utrzymuje porządek i racjonalizuje działanie a jednocześnie
uprawomocnia szereg innych wzorców funkcjonujących w społeczności, np. instrumentalnych. Przywołuje się znaczenie świadomości zbiorowej, aby pokazać, że cokolwiek myślimy, myślimy jako zbiorowość60. Stosowanie się do norm danego podmiotu jest jego obowiązkiem społecznym, a same normy są elementem determinującym stosunki w systemie społecznym (G.Gurvitch). W badaniu praktycznego funkcjonowania CSR takie ujęcie ma szczególne znaczenie w konstruowaniu narzędzi, takich jak np. kodeksy etyczne oparte na wspólnym systemie normatywnym.
Jaka jest więc relacja norm wobec wartości? Wiele wskazuje na fakt, że społeczne
istnienie wartości wiąże się z ich instytucjonalizacją, która może się przejawiać, np. w stawianych przed organizacją różnorodnych celach lub zadaniach, rolach,
respektowanych normach i systemach oceniania. Potwierdza to Sztumski mówiąc, że elementem każdego systemu społecznego jest istniejący w nim układ wartości, złożony z wartości ogólniejszych i szczegółowych, związanych ze specyfiką systemu, ale wartości te nie zawsze są ze sobą zbieżne. Ważna jest też jego rola w zakresie kontroli społecznej działającej w danym systemie.61
Podstawowe definicje słowa wartość ujmują ją jako:
przedmiot szanowanego lub pożądanego dobra materialnego lub niematerialnego,
wzorzec lub model ukierunkowujący działania i sposoby zachowania się ludzi,
przejaw stosunku podmiotu do przedmiotu, który jest wyrazem jego oceny,
58 K..R. Popper Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s.
104 59 M. Ossowska Socjologia moralności. Zarys zagadnień, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2005, s.
188-189
60 A. Elliott Współczesna teoria społeczna, WN PWN, Warszawa 2011
61 J. Sztumski Społeczeństwo i wartości, UŚ, Katowice, 1992, s. 28-30
kryterium oceny wszystkiego, co może być wartościowane z różnych punktów widzenia, np. naukowego, utylitarnego, etycznego, estetycznego, prakseologicznego, który umożliwia dokonywanie konkretnego wyborów.
Uważa się, że świat wartości nie jest jednolity i dokonuje też powszechnie uznanego podziału wartości: autoteliczne (będące celem samym w sobie) oraz instrumentalne, (stanowiące środek do ich osiągnięcia), deklarowane i realizowane, abstrakcyjne (niejasne)
i konkretne, trwałe (budzące powszechną akceptacje i przekazywane z pokolenia na pokolenie) i efemeryczne, racjonalne (prawdopodobne) i irracjonalne.62
Istnienie wartości wprowadza w życie społeczne układ odniesienia, w ramach którego to co zostało przez człowieka wytworzone jest oceniane z perspektywy aksjologicznej. Wartości stają się kryterium wyboru wielu możliwości: jedne z nich uznawane są za cenne lub cenniejsze od innych, inne zaś odrzucane, ponieważ takich kwalifikacji nie mają.63 Wartość instrumentalna przypisana jest do działania, jeżeli jest ono środkiem realizacji jakiegoś innego celu lub też innej wartości
Z punktu widzenia pragmatyki taką wartość może stanowić paradygmat CSR, ponieważ cechują się dużą wartością funkcjonalną. Wskazuje również na głębokie powiązanie zależności pomiędzy moralnością a życiem ekonomicznym. Etykę, której pochodzenie w prostej linii wywodzi się od autotelicznego układu wartości, uznawana jest przecież jako czynnik warunkujący rozwój stosunków gospodarczych. Są jednak i krytycy takiego podejścia, zarówno od strony ekonomicznej (m.in. Friedman, o czym w kolejnym rozdziale
poświęconym rozwojowi idei CSR), czy społecznej (B. Mandeville), gdzie uważa się nie cnoty społeczeństwa, ale jego wady przyczyniają się do rozkwitu społeczeństw.
Wyszukiwanie coraz to nowych potrzeb i aspiracje do luksusu pobudzają produktywność i dają ludziom nową pracę. Zadowolenie z tego, co się posiada jest wrogiem wysiłku.
W społeczeństwie nowoczesnym, czy też postindustrialnym presja systemu gospodarczego i wymogów rozwojowych na system kulturowy prowadzi do usuwania takich wartości i zaleceń z nich wynikających, które nie okazują przydatności dla wzrostu, tzn. nie są funkcjonalne czy też dysfunkcjonalne z perspektyw gospodarki.
62 J. Sztumski Społeczeństwo i wartości…, s. 13-20
63 M. Łojewska-Krawczyk Wartości jako podstawa odpowiedzialności w: red. M. Łojewska-Krawczyk, W.
Herman, E. Falkowska, K. Gutowska Odpowiedzialność – centralną kategorią aksjologiczną współczesności, Ośrodek Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996, s. 20
K. Popper twierdzi, że każdy wybór, który nas czeka, nie jest po prostu sprawą intelektu ani też gustu. To jest decyzja moralna.64 Pojęcie odpowiedzialności za dokonywane wybory i realizowane działania - jest obecnie wartością moralną o uniwersalnym charakterze.
Wykracza poza jedną dziedzinę i odnosi się do wszystkich rodzajów ludzkiej aktywności oraz jej wytworów. Istnienie odpowiedzialności jest traktowane jako fakt, który może być przedmiotem analiz empirycznych, szczególnie socjologicznych. Wśród czynników wzrostu znaczenia odpowiedzialności we współczesnym świecie znajduje się z jednej strony - rozszerzania pola odpowiedzialności (związanej ze zwiększaniem możliwości działań i decyzji), a z drugiej strony poznanie ograniczeń w sferze aksjologicznej i praktycznej.
Wyjaśnienie występowania odpowiedzialności w ludzkim życiu i zrozumienie jej istoty oraz form przejawiania wymaga odniesienia do wartości. Odpowiedzialność powstaje nie tylko w dziedzinie moralności, ale warunkiem jej powstania są wartości przypisane do skutków działań podjętych przez człowieka (R. Ingarden).65 Gdy nie ma wartości, nie ma i odpowiedzialności. We współczesnej cywilizacji stała się wartością nie tylko uniwersalną, ale również nadrzędną. W ten sposób łączy w sobie różne cele i różne jej rodzaje. Podkreśla się jednak, że odpowiedzialność moralna ma miejsce dopiero wówczas, kiedy negatywne skutki były możliwe do przewidzenia i możliwe było działanie, bądź w ogóle nie dopuszczające do ich wystąpienia lub też można było je zlikwidować.66
1.4 Formowanie odpowiedzialności przedsiębiorstwa we współczesnym