Restrukturyzacja i transformacja w okresie przemian ustrojowych Polski były to pojęcia używane zamiennie jednak zdecydowanie pełniejsze wyraz wydaje się mieć sformułowanie restrukturyzacja, również ze względu na swoje systemowe uwarunkowania.
Każdy system, jako zbiór zorganizowany ma właściwe dla siebie elementy, takie jak:
morfologia rozumiana jako budowa wewnętrzna,
struktura,
układ funkcji i pozycji realizowanych przez poszczególne części składowe,
odpowiednia hierarchia
zdolność do adaptacji.234
Stąd też restrukturyzacja wpływa na wszystkie elementy tego systemu, ze wszystkimi konsekwencjami dla każdego z nich z osobna i tak szeroko należy traktować
ten proces.
Województwo śląskie zdominowane przez przemysł ciężki stanął przed szeregiem niezbędnych zmian narzuconych przez procesy restrukturyzacyjne. Choć skierowane były głównie na sferę gospodarczą skutkowały we wszystkich dziedzinach, wymuszając w efekcie nowy model życia społecznego. W okresie restrukturyzacji górnictwa pojawiło się wiele głosów co do przyszłości postulowanego programu reformy, które już na późniejszym etapie rozwoju gospodarczego kraju, a szczególnie ostatnich latach okazały się znamienne. Jednym
234 J. Sztumski Metodologiczne problemy restrukturyzacji [w:] red. J. Sztumski Społeczno-gospodarcze i polityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Śląska, Wydawnictwo UŚ, Katowice, 1996, s. 11
z nich był głos prof. Andrzeja Lisowskiego, który wielokrotnie podkreślał, że górników na Śląsku łatwiej zatrudnić jest w efektywnym górnictwie niż poza nim, a dla powodzenia
trudnego procesu reformy niezbędna jest skuteczna realizacja szerokiego programu kreowania nowych miejsc pracy poza górnictwem. Płynne przemieszczanie się pracowników z kopalń było warunkiem podstawowym, który miał odblokować kontrolę skuteczności zarządzania górnictwem przez właściciela.235
Realizowane procesy restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego naruszyły w zasadniczy sposób istniejący stan równowagi społecznej oraz ukształtowane i utrwalone
nawyki. Za jeden z priorytetów uznano zmniejszanie zatrudnianie, jednak proces ten odbywał
się przy zachowaniu generalnej zasady niestosowania zwolnień grupowych, głównie w rezultacie odejść naturalnych i ograniczania nowych przyjęć do pracy. Mimo rządowych
programów w początkowym okresie nie podejmowano jednak ważnych inicjatyw związanych z tworzeniem nowych miejsce pracy poza górnictwem. Brak współpracy z partnerami spoza górnictwa, z gminami górniczymi, lokalnymi agencjami rozwoju czy organizacjami spowodowały, że górników nie interesowała zmiana zawodu ani miejsca pracy.236 Taka
sytuacja związana była zapewne z wieloletnią tradycją kulturową i przywiązaniem do dotychczasowego miejsca pracy, ale zapewne również z brakiem atrakcyjnej oferty
zawodowej dla górników.
Intensywny rozwój gospodarczy po wojnie jeszcze bardzie utrwalił konserwatywny
charakter regionu. Etos robotniczy pokazał cechy, które okazały się dysfunkcjonalne w warunkach gwałtownych przemian gospodarczych i społecznych.237 W okresie PRL zawód
górnika cieszył się niezwykle wysoką rangą i prestiżem społecznym. Wydobywanie węgla traktowano jako kategorię zawodową o szczególnej misji cywilizacyjnej. Górnicy mieli dostęp do dóbr ponad standardowych, takich jak specjalne sklepy górnicze, rozbudowaną bazę ośrodków wczasowych, wycieczki zagraniczne, dostęp do samochodów osobowych.
Górnictwo węgla kamiennego dysponowało dużymi funduszami przeznaczanymi na finansowanie działalności socjalnej i bytowej swoich pracowników i ich rodzin.
235 A. Lisowski Górnictwo węgla kamiennego w Polsce. Ku następnej generacji kopalń i sektora 1996-2005, Główny Instytut Górnictwa, Katowice, 2006, s. 49
236 M. Turek Techniczna i organizacyjna restrukturyzacja kopalń węgla kamiennego, Główny Instytut Górnictwa, Katowice, 2007, s. 344
237 K. Konarzewski Reforma szkolnictwa średniego w regionach przemysłowych na przykładzie województwa śląskiego [w:] . red. I. Lipowicz Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego. Wnioski dla parlamentu, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, s. 23
W połowie lat osiemdziesiątych kopalnie świadczyły w tym obszarze trzykrotnie więcej na rzecz swoich pracowników niż inne zakłady tzw. gospodarki uspołecznionej.
Funkcjonująca przez 45 lat działalność socjalna zakładu pracy wykształciła pewne wzorce korzystnych nawyków dla zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka i tzw. potrzeb wyższego rzędu, związanych z ochroną zdrowia, udziałem w kulturze, aktywnym wypoczynkiem i rekreacją.238 Stąd wdrażanie zasad gospodarki rynkowej wyraźnie odbiło się na tej sferze.
W okresie transformacji ustrojowej społeczne opinie o przydatności pracy górnika uległy dużemu zróżnicowaniu. Społeczne skutki restrukturyzacji górnictwa dotknęły różne grupy zawodowe (firmy otoczenia górniczego, powierzchnia kopalń, pracownicy spoza
Śląska), ale też pracowników dołowych i ich rodziny, często o długiej tradycji górniczej.
Do materialnego zagrożenia doszły też czynniki socjologiczne: zmiana statusu społecznego, utrata prestiżu, naruszenie tradycji. Ludzie ci byli całkowicie nieprzygotowani do pełnienia innych funkcji zawodowych, a służby socjalne regionu nie były przygotowane do właściwej realizacji zadań w takich obszarach jak: bezrobocie, redukcja funkcji socjalno-bytowych zakładów górniczych czy problemy pracowników w wieku produkcyjnym.239
Do degradacji ekonomicznej doszła degradacja prestiżowo-symboliczna. W wyniku dobrowolnych odejść z tytułu uprawnień emerytalnych pojawiła się między innymi cała grupa młodych emerytów górniczych, którzy posiadali najczęściej na utrzymaniu niepracującą żonę i rodzinę, a emerytura nie gwarantowała dotychczasowych zarobków. Poszukiwanie
dodatkowego źródła utrzymania prowadziło najczęściej do zaniedbania ról społecznych, np. rodzicielskich.240
Program socjalny likwidowanej kopalni
W latach 1990-2005 zrealizowano pięć sektorowych programów restrukturyzacji
górnictwa, które zakładały przede wszystkim dostosowanie podmiotów gospodarczych do efektywnego ekonomicznie funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej
238 M. Mitręga Pomoc społeczna a restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego [w:] red. I. Lipowicz Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego. Wnioski dla parlamentu, Wydawnictwo sejmowe, Warszawa 1996, s. 81
239 Ibidem, s. 76
240 M.S. Szczepański Opel z górniczym pióropuszem, Wydawnictwo Śląsk i Główny Instytut Górnictwa, Katowice, 1997, s. 18-19
oraz utrzymanie konkurencyjności polskiego węgla na rynku europejskim. Jednym z podstawowych celów tych programów było zmniejszenie zdolności produkcyjnych
górnictwa i zmniejszenie zatrudnienia, przy jednoczesnym podjęciu środków mających łagodzić społeczne skutki tej restrukturyzacji.
Program socjalny likwidowanej określał instrumenty socjalne i finansowe jakie,
należy przyjąć i uruchomić dla wsparcia tych pracowników, którzy stracą miejsca pracy.
Był to system osłon, które miały zachęcić górników do odchodzenia z kopalń. Opracowało go Ministerstwo Gospodarki w 1998 r. Wiodącą rolę miały w niej odegrać instrumenty
aktywizujące – zasiłek socjalny i jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa.
Program socjalnej likwidowanej kopalni miał zawierać:
terminy zatrzymania wydobycia i zakończenia likwidacji,
opis instrumentów socjalnych i finansowych do zastosowania w procesie likwidacji kopalni,
sposób wykorzystania instrumentów socjalnych i finansowych w odniesieniu do każdego pracownika, który utraci miejsce pracy w likwidowanej kopalni,
przewidywany koszt realizacji programu socjalnego oraz źródło jego pokrycia.
Program socjalny był opiniowany przez zarząd gminy górniczej, na terenie której znajduje się siedziba likwidowanej kopalni oraz uzgodniony i podpisany przez reprezentację związków zawodowych likwidowanej kopalni w okresie do 45 dni od przedłożenia tego projektu przez zarząd spółki węglowej. Jednak w przypadku braku uzgodnienia programu socjalnego w tym okresie wchodzi on w życie po upływie 15 dni.
Wstrzymanie wydobycia w kopalni miało następować najpóźniej w okresie sześciu miesięcy od wejścia w życie programu socjalnego. Za realizację programu socjalnego odpowiedzialny był likwidator kopalni. Środki finansowe na realizację programu likwidacji kopalni i programu socjalnego likwidowanej kopalni zobowiązany był zapewnić zarząd spółki węglowej w oparciu o dotacje z budżetu państwa lub inne dostępne źródła finansowania.
Nowością tego programu było zwrócenie uwagi przez ustawodawcę na zasady zarządzania w spółkach węglowych oraz sprawowania nadzoru nad realizacją reformy.241 Pomocą
241 Program rządowy Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998-2002, przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30.06.1998, passim
w zdobywaniu nowych kwalifikacji miała zajmować się Górnicza Agencja Pracy, powołana w 1993 roku w celu wspierania procesu restrukturyzacji.242
Górniczy Pakiet Socjalny
Bazą dla kolejnych programów socjalnych był Górniczy Pakiet Socjalny.243 Naczelną zasadą realizacji restrukturyzacji zatrudnienia w górnictwie było niestosowanie tzw.
"zwolnień grupowych". W ramach GPS przewidywano podejmowanie działań pozwalających na zmniejszanie zatrudnienia w górnictwie w dwóch zasadniczych grupach:
działania osłonowe - urlopy górnicze,
działania aktywizujące dla byłych pracowników na rynku pracy - aktywne formy restrukturyzacji zatrudnienia.
Działania osłonowe
We wszystkich kopalniach wprowadzono pięcioletni urlop górniczy, z którego korzystanie było dobrowolne. Było to uprawnienie dotyczące wyłącznie pracowników zatrudnionych pod ziemią w jednostkach objętych Układem Zbiorowym Pracy. Urlop był okresem zatrudnienia zaliczanym do stażu pracy uprawniającego do nabycia uprawienia emerytalnych. Pracownikom korzystającym z urlopu górniczego przysługiwało świadczenie socjalne, którego podstawą był miesięczny ekwiwalent pieniężny.
Działania aktywizujące
Podstawowym działaniem w tym zakresie było pośrednictwo pracy, tzn. poszukiwanie ofert pracy przez "Biura Pomocy Zawodowej" Górniczej Agencji Pracy,
które funkcjonowały we wszystkich kopalniach. Biura miały współpracować z wyspecjalizowanymi służbami i instytucjami w zakresie aktywizacji rynku pracy (biura
pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego, instytucje szkolące, instytucje wspierające rozwój małej i średniej przedsiębiorczości, agencje rozwoju lokalnego).
Pracownikowi, który był zainteresowany zmianą miejsca pracy przysługiwał zasiłek socjalny wypłacany dla odchodzących z pracy pracowników kopalń na czas
przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia poza górnictwem.
242 Małe kroki, wielkie sprawy, Biuletyn Górniczy, Nr 1/2 (55/56) Styczeń-Luty 2000
243 M. Turek Techniczna i organizacyjna …, s. 40-77
W okresie pobierania zasiłku socjalnego były pracownik kopalni był uprawniony do bezpłatnego skorzystania z jednorazowego szkolenia, którego celem była zmiana
kwalifikacji zwiększających jego szansę na podjęcie nowego zatrudnienia poza górnictwem.
Osobom, które w okresie do 24 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy podejmą zatrudnienie poza górnictwem przysługiwała jednorazowa odprawa pieniężna
bezwarunkowa w wysokości 20-krotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kopalniach. Warunkiem jej otrzymania było rozwiązanie umowy o pracę na wniosek
pracownika i rezygnacja pracownika ze wszystkich świadczeń.
Pracodawcom spoza górnictwa, którzy przyjmowali do pracy na czas nieokreślony
pracownika kopalni przysługiwała refundacja składki ZUS oraz składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych przez okres 2 lat. Pracownik kopalni
objętej całkowitą likwidacją, któremu do nabycia uprawnień do urlopu górniczego brakowało
2 lata stażu pracy otrzymał gwarancję propozycji zatrudnienia w innej kopalni. Dotyczyło to jednak tylko pracowników zatrudnionych pod ziemią. Wszelkie uprawnienia, przewidziane
w ramach Górniczego Pakietu Socjalnego były stosowane wyłącznie do pracowników górnictwa, o co najmniej pięcioletnim stażu pracy w górnictwie. W okresie realizacji programu, tj. w latach 1998-2002 korzystanie przez pracowników górnictwa z nabytych uprawnień emerytalnych było obligatoryjne.
Przeprowadzone w 1996 badania socjologiczne, m.in. Głównego Instytutu Górnictwa, wskazywały, że 60% zatrudnionych w kopalniach zdecydowanie negowało możliwość jakichkolwiek zmian w swoim życiu zawodowym. Tezę tę potwierdziły kolejne badania Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem K.Wódz zakończone w 1997r. raportem
„Górnicy wobec wyzwań restrukturyzacji”. Najważniejsze przesłanie, które z nich płynęło to fakt, że naturalny proces likwidacji kopalń nie stanowi rzeczywistego rozwiązania
problemu społecznego. Grupa ta nie znajdowała bowiem swojego miejsca w nowej rzeczywistości przez co może ulegać stopniowej marginalizacji społecznej.244 Kolejne lata pokazały, że wnioski były bardzo przewidujące.
Z tego też powodu następny instrument reformy GPS wyposażono w programy osłonowe. Nawiązano również dialog społeczny, kiedy w 1998 roku Ministerstwo Gospodarki
244 red. K. Wódz Górnicy wobec wyzwań restrukturyzacji, Program Zrównoważonego Rozwoju Województwa Katowickiego UNDP, Katowice, 1997
przedstawiło związkom zawodowym projekt reformy i szczegółowo konsultowały rozporządzenia, które regulowały szczegółowe zasady i tryb udzielania oraz sposób wykorzystania dotacji przeznaczonych dla górnictwa oraz warunki uzyskania uprawnień, sposób obliczania, zasady i tryb wypłacania osłon socjalnych. Negocjacjom tym towarzyszyła jednak napięta atmosfera i niepokoje społeczne wyrażone w formie pogotowia strajkowego.
Powodzenie reformy w dużej mierze zależy bowiem od nastawienia do niej grup społecznych, głównie pracowników i ich rodzin. Socjologowie przewidywali jednak już w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, że zmiany te mogą doprowadzić do powstania nowej, choć uwarunkowanej historycznie, kategorii społecznej – ludzi zbędnych i luźnych – bez kwalifikacji, opuszczających z konieczności przeludnione wsie i poszukujących zatrudnienia czy szans na przetrwanie w miastach.245
Celem Górniczego Pakietu Socjalnego było wsparcie restrukturyzacji zatrudnienia w kopalniach węgla kamiennego. Wiodącą rolę miały w niej odegrać instrumenty
aktywizujące – zasiłek socjalny i jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa.
Tymczasem pierwszy z tych instrumentów nie odegrał praktycznie żadnej roli w restrukturyzowaniu zatrudnienia w górnictwie. W latach 2000-2002 roku w Głównym
Instytucie Górnictwa zrealizowana została praca badawcza pt. „Badania ankietowe górników, którzy skorzystali z oferty Górniczego Pakietu Socjalnego”246, gdzie dokonano między innymi analizy aktualnej sytuacji finansowej beneficjentów GPS. 67,6% respondentów odnotowało pogorszenie kondycji finansowej a poprawę sytuacji finansowej w odniesieniu do okresu pracy w kopalni odczuwało jedynie 7,2% respondentów. Poza rynkiem pracy pozostawało 67,1% respondentów, a grupę pracujących stanowiło 18,2% grupy badanych.
Jednocześnie ponad połowa badanych beneficjentów GPS oceniła pozytywnie swoją decyzje o odejściu z kopalni.
Osłonowe działania społeczne ujęte były również w innych dokumentach programowych dla sektora górniczego, takich jak: „Korekta programu rządowego. Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998-2002”, „Reforma górnictwa węgla
kamiennego w Polsce w latach 2003-2006 z wykorzystaniem ustaw antykryzysowych i zainicjowaniem prywatyzacji niektórych kopalń”.
245 Red. M.S. Szczepański Górnicy górnośląscy: ludzie zbędni, ludzie luźni ? Szkice socjologiczne, Andrzej Matczewski Publisher, Kraków-Katowice 1994, s. 55
246 Badania ankietowe gorników którzy skorzystali z oferty Górniczego Pakieti Socjalnego, grant GIG nr TF025706/001, Katowice, 2003r
Rysunek 15 Samoocena aktualnej sytuacji finansowej rodzin respondentów w porównaniu do okresu pracy w kopalni - według rodzaju GPS, źródło: Badania ankietowe gorników którzy skorzystali z oferty Górniczego Pakieti Socjalnego, grant GIG nr TF025706/001, Katowice, 2003r
W latach 1998–2006 obniżono stan zatrudnienia o ponad 119,3 tys. osób. Takie działania prowadzone w ramach procesu restrukturyzacji pozytywnie oceniła Najwyższa Izba Kontroli w raporcie podsumowującym kontrole w górnictwie węgla kamiennego w latach 1990-2000.247 Nieskuteczne okazały się jednak wprowadzone ustawą górniczą instrumenty, przede wszystkim przewidziane dla pracowników powierzchni kopalń. Jak twierdzą eksperci, autorzy reform gospodarczych, zdawali sobie sprawę ze skutków społecznych przeprowadzanych zmian, jednak chyba nie do końca uświadamiano sobie skalę i rodzaj skutków społecznych. Zapewne nie można było im zapobiec, ale z całą pewnością można było ograniczyć ich rozmiary. Zabrakło w ówczesnych czasach dalekowzroczności, bo zbyt łatwo uwierzono w „samozaradność” górników. W rezultacie większość z nich faktycznie zmieniła zawód, znalazła inną pracę, a niemała liczba podjęła pracę w kopalniach czeskich.
W niektórych gminach górniczych jednak powstały enklawy biedy, zamieszkałe przez rodziny byłych górników.248
Nowa strategie zakładały, że prowadzony proces restrukturyzacji zatrudnienia w maksymalny sposób będzie wykorzystywał możliwości naturalne, tj. odejścia na emerytury. Jednak dokumenty z ostatnich lat wskazują też na nowe zjawisko luki
247 M. Kosmalski Restrukturyzacja finansowa i organizacyjna górnictwa węgla kamiennego w latach 1990-2001, Biuletyn NIK, nr 2/2003, Warszawa, s. 75
248 Red. K. Nowak Górnicy wykluczeni, ale niezapomniani. Program pozytywny, GIG, Katowice 2010, s. 45-52
11,9% 23,1% 64,7%
4,3% 26,2% 69,5%
9,1% 27,3% 63,6%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Odpraw a Urlop Zasiłek
popraw a bez zmian pogorszenie
pokoleniowej w górnictwie. Przeprowadzone analizy wykazywały, że odejścia pracowników z kopalń, tylko z przyczyn naturalnych, mogły spowodować wystąpienie znacznych niedoborów w zatrudnieniu pod ziemią. Oszacowano, że będzie on wynosił około 40 tysięcy osób do 2015r. Biorąc pod uwagę skalę zjawiska ruchu zatrudnienia i problemy z tym związane zarządy spółek węglowych powinny zwracać szczególną uwagę na kwestie zarządzania zasobami ludzkimi, a także podejmować działania, które zapewnią zatrudnianie w kopalniach osób w pełni do tego przygotowanych. W celu pozyskiwania dobrze wykształconych i przygotowanych kadr dla sektora górnictwa węgla kamiennego kontynuowana jest współpraca przedsiębiorstw sektora górniczego z wyższymi uczelniami, co pozwala uczelniom kształtować ofertę na potrzeby kopalń. Podobna współpraca kontynuowana jest ze szkołami średnimi i zawodowym, a spółki tworzyły specjalne klasy górnicze.249
Lp. Wskaźnik Lata
1989 1995 2000 2005 2010 2011 1. Produkcja węgla [mln Mg] 177,4 135,4 102,2 97,1 76,1 75,7
2. Zatrudnienie [tys. ] 407 272 155 123 112 111
3. Liczba kopalń 70 63 42 33 31 30
5. Wydajność [t/rdn] 3.957 4.869 6.635 8.011 6.543 7.066 6. Średnia głębokość eksploatacji [m] 510 560 600 645 700 705
Tabela 9 Techniczne i społeczne efekty restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego okres lat 1989 – 2011, źródło: J. Dubiński Problemy górnictwa w Polsce, Wszechnica PAN, 2012r.
Powyższa tabela wskazuje jak bardzo zmieniły się warunki ekonomiczne działalności przedsiębiorstw górniczych w Polsce w okresie transformacji ustrojowej kraju, co ostatecznie wpłynęło na ich dzisiejszy stan funkcjonowania i zarządzania, będący podstawą do rozpatrywania go w ramach paradygmatu CSR.
249Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007 – 2015, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2007r., s. 29