Górny Śląsk w okresie niemieckiej władzy okupacyjnej

Zajęcie polskiego Górnego Śląska w pierwszych dniach września 1939 roku dokonane zostało przez niemiecką 14 armię (dowodzoną przez gen. płk. Wilhelma Lista) działającą na północnym zachodzie na styku z 10 armią (dowodzoną przez gen. art. Waltera Reichenaua).

Niemieckie natarcie przebiegało w trzech kierunkach: 1 z Przełęczy Jabłonkowskiej w kierunku Zwardonia, Rabki i Węgierskiej Górki, a dalej do linii rzek Wisła, Biała, Soła; 2 na Mikołów - Gostyń - Wyry, gdzie Niemcy próbowali przełamać umocnienia śląskiego obszaru warownego (tzw. redutę mikołowską) i dotrzeć do linii rzek Przemsza i Wisła; 3 w kierunku Lublińca, a dalej Częstochowy i Warszawy392.

W granicach prowincji górnośląskiej mieściła się archidiecezja wrocławska i diecezja katowicka393. Choć polityką kościelną w III Rzeszy kierowało od 1935 roku Ministerstwo Rzeszy do Spraw Kościelnych nie miało ono większego wpływu. Polityka okupanta zmierzała do podziału narodowościowego w Kościele rzymsko - katolickim i osłabienie jego pozycji.

Miał w tym względzie drogę ułatwioną, bo tereny wcielone do Rzeszy nie podlegały żadnemu konkordatowi (polskiego Niemcy nie uznawali, a niemiecki nie został na nie rozciągnięty)394.

Ludność, która znalazła się w rejencji katowickiej miała mocno zróżnicowane postawy narodowe, dlatego w polityce narodowościowej okupant natrafił na szereg trudności.

Nie pomógł gotowy plan wyniszczenia polskiej inteligencji i różnych grup społeczeństwa Górnego Śląska drogą konfidencjonalną zhitleryzowanych organizacji i partii mniejszościowych jak nazistowska partia NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) przy współudziale afiliowanych organizacji: Oddziały Szturmowe (Die Sturmabteilung der NSDAP - SA, Młodzież Hilterowska (Hitlerjugend - HJ), Związek Dziewcząt Niemieckich (Bund Deutscher Madei - BDM), Narodowo-Socjalistyczna Organizacja Ludowej Pomocy Społecznej (Nationalsozialistische Yolkswohlfort -N S V )395.

392 R. Kaczmarek, II wojna światowa 1939-1945, (w:) Historia Górnego Śląska, Gliwice 2011, s. 256.

393 J. Myszor, Stosunki Kościół - Państwo okupacyjne w diecezji katowickiej 1939-1945, Katowice 1992, s. 7.

394 M. W. Wanatowicz, dz. cyt., s. 179.

395 Por. J. Sroka, Terror i eksterminacja (w:) Rybnik, Zarys dziejów miasta od czasów najdawniejszych do 1980 roku, Katowice 1986, s. 232.

Drogą wydawanych zarządzeń zmierzano do całkowitej germanizacji ziem wcielonych do Rzeszy. W grudniu 1939 roku przeprowadzono policyjny spis ludności tzw. palcówkę396.

Palcówka była wstępem do segregacji narodowościowej ludności. Na Śląsku miała pozostać jedynie ludność skłonna do zniemczenia się. W latach 1941-1942 przeprowadzono tu akcję zapisu na niemiecką listę narodową (Deutsche Volksliste -D V L)397.

Na obszarze rejencji katowickiej wpis miał charakter obowiązkowy. DVL dzieliła się na 4 grupy. W pierwszej zakwalifikowano aktywnych politycznie członków mniejszości niemieckiej w przedwojennej Polsce; w drugiej - Niemców biernych politycznie; w trzeciej - osoby „pochodzenia niemieckiego” (do tych wliczano całą ludność autochtoniczną), która

„związała się z polskością” poprzez małżeństwa mieszane i współżycie na różnych płaszczyznach życia, lecz nie akcentowały zbytnio swojej polskości; w czwartej - autochtonów działających na rzecz wzmocnienia polskości, uznanych za „renegatów”, którym dawano szansę powrotu na łono narodu niemieckiego. Wpis na DVL objął 90% ludności rejencji katowickiej398.

Kwestia „palcówki” i sprawa volkslisty nie były problemami kościelnymi, ale biskup St.

Adamski wyszedł naprzeciw diecezjanom mimo, że nie było go w Katowicach. Celem uniknięcia represji nakłaniał do przyjęcia Volkslisty, sam zaś nie podpisał jej399.

Wpis na DVL stworzył formalną podstawę do służby Ślązaków w Wehrmachcie. Był przymusem zastosowanym przez wszystkie komórki administracji niemieckiej przez różnego rodzaju naciski wobec ludności na Górnym Śląsku, włącznie z umieszczeniem w obozie koncentracyjnym. Odmawiający wpisu uznani zostali za Polaków z obywatelstwem polskim -o g-orszym statusie zarówn-o prawnym, jak i ek-on-omicznym400.

Okupacja hitlerowska była permanentnym procesem zniemczania ludności na ziemiach wcielonych do Rzeszy. W procesie germanizacyjnym NSDAP była partią wiodącą. Nastąpiła wspomniana już likwidacja szkolnictwa polskiego, germanizacja miejscowości, dyskryminacja języka polskiego, który usunięto ze szkół, urzędów ale i Kościoła401.

Na obszarze Śląska powstało szereg obozów: największy podczas drugiej wojny światowej Konzentrationslager Auschwitz - Birkenau. Został założony w połowie 1940 roku i

396 Było to złożenie odcisku palca na dowodach tożsamości R. Kaczmarek, II wojna... dz. cyt., s. 265-268.

397 M. Czapliński, Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej, (w:) Historia Śląska, Wrocław 2002, s.407.

398 M. W. Wanatowicz, dz. cyt., s. 180.

399 J. Myszor, Stosunki Kościół - Państwo okupacyjne..., dz. cyt., s. 46.

400 M. Lis, dz. cyt., s. 189.

401 Por. J. Sroka, Ludność i położenie Polaków(w:) Rybnik, Zarys dziejów miasta, dz. cyt., s. 227-231.

miał na Śląsku wiele podobozów. Współczesne, szacunkowe obliczenia podają, że w Oświęcimiu i Brzezince zginęło co najmniej 1,5 miliona osób402.

Oprócz tych, istniało jeszcze szereg innych miejsc odosobnienia: obozy pracy, wychowawcze, przejściowe, karne i getta. Największe getta na Górnym Śląsku znajdowały się w Sosnowcu, Będzinie, Bytomiu, Katowicach, Goleszowie i pod Górą św. Anny403. Na Górnym Śląsku było w 1944 roku 417 obozów pracy, w których skoszarowano 122 354 robotników404.

Hitlerowskie obozy stanowiły główny ośrodek terroru, pozbawienia wolności, pracy niewolniczej, wysiedleń i germanizacji. Na początku tej akcji był obóz powstańczy w Nieborowicach. Na ziemi rybnicko - wodzisławskiej były od początku wojny obozy dla jeńców wojennych w Boguszowicach, Bziu Górnym, Chwałowicach, Czerwionce, Knurowie, Niewiadomiu, Pszowie, Radlinie, Rydułtowach i Żorach. Dla rozszerzenia eksploatacji kopalń i innych zakładów okupant powiększał liczbę stojących do jego dyspozycji sił roboczych.

Oprócz więc jeńców wojennych zatrudniano w drodze przymusu robotników polskich z Generalnej Guberni i obywateli radzieckich zwanych Ostarbeiterami. Zostali oni umieszeni w tych samych obozach, wymienionych wyżej. Utworzono również nowy obóz pracy i robotników przymusowych w 1944 w Ochojcu koło Rybnika405.

Ponurą kartą z lat okupacji hitlerowskiej w Rybnickiem i Wodzisławskiem były tzw.

„Polenlagry” - obozy dla ludności polskiej narodowości, wysiedlonej przymusowo z miejsc dotychczasowego zamieszkania, przeważnie z terenów żywiecczyzny, spod Oświęcimia, Jaworzna i Zagłębia Dąbrowskiego oraz pewnej części rybniczan. Na terenie rybnicko - wodzisławskim obozy istniały w Gorzycach, Gorzyczkach, Lyskach, Pogrzebieniu, Pszowie, Rybniku i Żorach do końca 1944 roku406.

Mimo zastraszania, represji i inwigilacji, nie tylko przez aparat policyjny i konfidentów, a także ludność niemiecką społeczeństwo polskie na Śląsku nie było bierne. W okresie okupacji występowały 2 formy oporu: spontaniczna i zorganizowana. Spontaniczna forma oporu wyrażała się w uchylaniu od służby w Wehrmachcie, w dezercji z niej i przechodzeniu do polskich oddziałów wojskowych, które były tworzone w armiach walczących z hitlerowską Rzeszą. Walczono z okupantem przez sabotaż gospodarczy, pomoc jeńcom. Na przekór

402 M. W. Wanatowicz, dz. cyt., s. 182.

403 M. Lis, dz. cyt., s. 191.

404 J. Kantyka, Racibórz, Zarys rozwoju miasta, Katowice 1981, s. 171.

405 J. Delowicz, Obozy hitlerowskie na ziemi rybnicko - wodzisławskiej w latach 1939-1945 (w:) Kroniki Rybnickie T. I Rybnik 1984, s. 243-247.

406 Tamże, s. 252-254.

surowym zakazom ludność słuchała audycji radiowych, brała do ręki polskie książki i gazety407.

Władze niemieckie zawsze Górny Śląsk traktowały jako obszar bezpieczny, ale w lipcu 1944 roku po nieudanym zamachu na Hitlera, a przedtem po załamaniu się frontu nad Dnieprem, kiedy wojska niemieckie zaczęły wycofywać się z Ukrainy zrodziły się pogłoski o możliwości ewakuacji Górnego Śląska. Dekretem Hitlera powołano nową formację wojskową Volksturm408.

Meldunki niemieckie o możliwym bezpośrednim zagrożeniu Górnego Śląska podano 17 stycznia 1945 roku. W dniach od 15-20 stycznia zaczęła się ewakuacja ludności niepracującej. W tych dramatycznych okolicznościach rozegrała się ewakuacja więźniów KL Auschwitz i przeniesienie więźniów do innych obozów koncentracyjnych w Niemczech i Austrii. Aż do kwietnia - maja 1945 roku w rękach niemieckich pozostała jednak południowa część Górnego Śląska.

Wyparcie z Górnego Śląska wojsk niemieckich przypadło w udziale wojskom IV Frontu Ukraińskiego, który przegrupował się w końcu stycznia i podjął uderzenie na Bielsko i Żywiec. Natarcie wojsk radzieckich zostało zatrzymane powtórnie na linii Strumień - Żywiec - Jabłonków. Wznowienie natarcia 10 marca 1945 roku spowodowało załamanie się wojsk radzieckich i zmianę dowódcy frontu tej armii. Ta zmiana dokonała wyłomu w niemieckiej obronie na linii Bielsko - Czechowice i zajęcia Bielska 12 marca 1945 roku. Po wznowieniu natarcia 24 marca zajęto Rybnik i Wodzisław Śląski a 31 marca Racibórz. Wszystko to było wstępem do ogłoszenia kapitulacji wojsk niemieckich w II wojnie światowej.409

Prawda o końcu II wojny światowej po okresie totalitaryzmu komunistycznego jest inna od tej, którą podawano do lat 90-tych XX wieku. Zygmunt Woźniczka był jednym z pierwszych, który postawił pytanie: czy to, co stało się na Górnym Śląsku w 1945 roku było wyzwoleniem? Wkroczenie Armii Czerwonej na Śląsk miało bowiem nie tylko cele militarne.

Wyzwolenie miało przynieść wielorakie zdobycze. Zaplanowano bowiem na wielką skalę demontaż i wywózki w głąb Rosji zarówno maszyn, jak i ludzi410.

407 M. W. Wanatowicz, dz. cyt., s. 183-184.

408R. Kaczmarek, Górny Śląsk... dz. cyt., s. 385-392.

409 R. Kaczmarek, Historia Górnego Śląska, dz. cyt., s. 266.

410 Z. Woźniczka, Czy to było wyzwolenie? „Śląsk” 3/1996, s. 20.

2. Losy mieszkańców Krzyżowic i ich zmagania z rzeczywistością wojenną