Ks. Jan Grzegorzek
Przemiany społeczno-religijne w XX wieku w Pszczyńskiem na przykładzie dziejów Krzyżowic
Praca doktorska napisana pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Józefa Kiedosa
Rybnik 2013
W S T Ę P ... s. 1 I. D Z IE J E P A R A F II D O 1918 R O K U ... s 7 II. S T A N O W IS K O K O Ś C IO Ł A W O B E C P R O B L E M Ó W
N A R O D O W O Ś C IO W Y C H W P A R A F II K R Z Y Ż O W IC K IE J W O K R E S IE P O W S T A Ń Ś L Ą S K IC H I P L E B IS C Y T U
1. Losy parafian podczas I wojny światowej... s. 35 2. Życie religijne parafii... s. 39 3. Konflikty społeczne i narodowe... s. 44 III. K R Z Y Ż O W IC E A P R O C E S IN T E G R A C J I G Ó R N E G O Ś L Ą S K A
Z P A Ń S T W E M P O L S K IM (1922 -19 3 9)
1. Krzyżowicka parafia i gmina w nowej rzeczywistości politycznej,
administracyjnej i kościelnej... s. 56 2. Życie religijne w parafii w nowej diecezji śląskiej do II wojny światowej., s. 66 3. Życie społeczne w gminie krzyżowickiej... s. 70 IV . M IĘ D Z Y P O L IT Y K Ą Z N IE M C Z E N IA A P R Ó B Ą P R Z E T R W A N IA .
K R Z Y Ż O W IC E W L A T A C H II W O J N Y Ś W IA T O W E J (1 93 9 -1 9 4 5 ) 1. Górny Śląsk w okresie niemieckiej władzy okupacyjnej... s. 80 2. Losy mieszkańców Krzyżowic i ich zmagania z rzeczywistością wojenną.... s. 84 3. Duszpasterstwo w parafii krzyżowickiej w okresie wojennym...s. 96 V . K R Z Y Ż O W IC K A P A R A F IA W O K R E S IE S Y S T E M U
T O T A L IT A R N E G O (1 9 4 5 -1 9 5 6 )
1. Zmiany polityczne i społeczne po II wojnie światowej w Polsce...s. 109 2. Stan religijno-moralny i materialny ludności krzyżowickiej w okresie
powojennym...s. 113 3. Duszpasterstwo i życie religijne parafii... ..s. 122 V I. Ż Y C IE P A R A F IA L N E I N O W E M E T O D Y W A L K I Z K O Ś C IO Ł E M
K A T O L IC K IM W K R Z Y Ż O W IC A C H (1 9 5 6 -1 9 8 9 )
1. Zmiany polityczne po roku 1956... s. 140 2. Mieszkańcy Krzyżowic w okresie realnego socjalizmu... s. 147 3. Życie Kościoła parafialnego w okresie dalszego rozwoju systemu
komunistycznego... s. 153 4. Przemiany solidarnościowe w Polsce i ich wpływ na życie Kościoła
polskiego... s. 160 Z A K O Ń C Z E N IE ... s. 169 B IB L IO G R A F IA ... s. 172
ANEKSY s. 190
W S T Ę P
Życie społeczne ze swej natury jest nacechow ane zm iennością i przebiega w określonych ram ach społecznej przestrzeni oraz czasu. N a w szystkich poziom ach jest rzeczyw istością historyczną1.
Św ięty A ugustyn zastanawiając się w jaki sposób istnieje przeszłość i przyszłość skoro przeszłości ju ż nie ma, a przyszłości jeszcze nie ma, w yróżnił trzy dziedziny czasu:
obecność rzeczy minionych jako pamięć, obecność rzeczy teraźniejszych jako dostrzeganie i obecność rzeczy przyszłych jako oczekiwanie2.
Idąc tym tokiem m yślenia autor pragnie prześledzić przem iany społeczne i religijne w Pszczyńskiem w XX w ieku3, na przykładzie m iejscow ości i parafii Krzyżow ice, której społeczność składa się z jednostek dziedziczących pewne przez zbiorow ość uznane za ważne, a często nawet za bardzo ważne wartości, które z pokolenia na pokolenie były przekazyw ane.
M iejscow ość i parafia Krzyżowice w m inionych 700 latach była am algam atem , w którego ram ach przebiegały procesy m obilności poszczególnych jed nostek i grup społecznych. Praca jest próbą uchwycenia głów nych przejaw ów procesu przenikania tego co dawne, tradycyjne z tym co nowe. Dla celów historii społecznej XIX i X X w ieku w ykorzystano w badaniach dokum enty takie, ja k księgi m etrykalne parafii od czasów najdaw niejszych do roku 1989, korespondencję urzędo w ą dotyczącą tych czasów , prasę oraz m ateriały archiw alne w zbiorach państwowych i kościelnych.
Ze źródeł najbardziej osobistych i dokum entów ludzi, którzy zam ieszkiw ali, czy pochodzili z Krzyżowic m ożna się dowiedzieć jak dochodziło do zmian społecznych i religijnych na Górnym Śląsku. Prom otoram i ich były w ybitne jednostki, które poprzez zdobyte w ykształcenie, um iejętności zaw odow e osiągnięte podczas pracy, czy osobiste zdolności artystyczne wytyczały kierunki przem ian. Ź ródła pom ogły określić funkcjonow anie protekcji, rodzinnych koneksji w życiu jednostek i ja k biegło to wspólnym torem w yznaczonym sytuacją gospodarczą i p olityczną Śląska. W skazały też na w ystępujące praw idłow ości, które są typowe dla wsi pszczyńskiej. P om ocą w ielk ą okazały się publikacje ju ż w ydane o Krzyżow icach4.
1 K. Matuszek, Zmiana społeczna (w:) Słownik społeczny, Kraków 2004, s. 1609.
2 Św. Augustyn, Wyznania, Kraków 1994, s. 266.
3 Określenie w „Pszczyńskiem” oznacza na ziemi pszczyńskiej. Takim terminem posługuje się historyk prof. dr hab. Franciszek Serafin w opracowaniach dziejów ziemi pszczyńskiej.
4 Na temat Krzyżowic powstały następujące prace:
Gerchichte der Landpfarreien des Archipresbyterates Sohrau o/s - A. Nowacka - Opole 1912, Krzyżowice - Monografia gminy i parafii - L. Musioła - Krzyżowice 1954 (maszynopis), Parafia Krzyżowice - A. Chmielą - Krzyżowice 1966 (maszynopis) i Prorok Krzyżowicki - ks. Kanonik Franciszek Kuboszek - Brenna 2001, K.
Pod koniec X IX wieku na ziemi pszczyńskiej nastąpiła całkow ita em ancypacja chłopa z pod władzy pana. Choć w XX wieku nastąpił rozpad m agnackich fortun ludność w setkach m ałych gospodarstw na tej ziemi wegetowała5.
W toku społecznych przem ian wykształcały się w warstw ie chłopskiej jednostki, które nie w alczyły o m ajątek i władzę, ale dostęp do oświaty, nauki i kultury, nie tylko bierny, konsum pcyjny, ale i tw órczy6. Ta grupa pow stająca spajała się z elitą inteligencji, zasługując na społeczny szacunek. Ziemianie zaś na ziem i pszczyńskiej przejm ow ali pow oli m entalność kapitalistyczną. Duchow ieństw o wobec tych przem ian stawało na rozdrożu. N a arenie w ydarzeń politycznych pojawiali się absolw enci gim nazjów , akadem icy i, ja k pokazała historia przez działalność tego młodego pokolenia doszło na ziem i pszczyńskiej do w ielkich przem ian społecznych w XX w ieku7.
Z am iarem autora jest przedstaw ienie przem ian w zakresie życia społeczno - religijnego w Krzyżowicach w XX wieku. Praca składa się z sześciu rozdziałów . Pierw szy ujm uje dzieje parafii od czasów najdaw niejszych do roku 1918. Poza religią w ogóle nie da się m yśleć o sensie historii i prawdziwej religii, nie da się zastąpić substytutem napisał M ieczysław Pater8. Parafianie z Krzyżowic9 są m ieszkańcam i G órnego Śląska. H istorycy tłum aczą fakt przetrw ania Górnoślązaków, przede w szystkim zw artością w ew nętrzną i otw artością na zew nątrz. W ewnętrzna zw artość zasadzała się na dochow aniu w ierności religii i obyczajom ojczystym , zwłaszcza mowie m acierzystej. Religia chrześcijańska złączona z językiem polskim nazywana była „w iarą ojców ” 10. Źródła polskości nie tylko tkw iły w tradycji ojców , ale w respekcie dla piastowskiej a nie jagiellońskiej doktryny państw a.
Jagiellońska doktryna widziała naród we w spólnocie serc i um ysłów. Piastow ska doktryna była w spólnotą plem ienia i języka. Przykład z budow ania i rozpow szechniania państw a według doktryny piastowskiej dał ród O drow ążów z K am ienia Śląskiego. Z tego rodu
Jakubczak, Dzieje duszpasterskie parafii św. Michała Archanioła w Krzyżowicach (1939-1976), Lublin 2000.
Szkice z dziejów gminy Pawłowice - (rozdział o Krzyżowicach) Z. Orlik, Pawłowice 2001. Z. Gawłowska - Krzyżowice 2004, Z dziejów szkolnictwa w Krzyżowicach, J. Grzegorzek - Z kart historii i parafii Krzyżowice /zapiski z okazji 700-lecia/, Krzyżowice 2006. J. Grzegorzek, Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Krzyżowicach, Krzyżowice 2008. U. Sekuła, Historia kościoła parafialnego w Krzyżowicach pw. Św. Michała Archanioła (1945-2007), Rybnik 2007 i Układ architektoniczny i symbolika kościoła pw. Św. Michała Archanioła w Krzyżowicach, Katowice 2010.
5 B. Sopot - Zembok, Obraz wsi pszczyńskiej w świetle testamentów chłopskich z połowy XIX wieku. Pszczyna 2009, s. 41.
6 D. Kocurek. Drogi awansu społecznego mieszkańców wsi pszczyńskiej w okresie pouwłaszczeniowym (do r.
1918), Opole 2003, s. 102. Praca doktorska.
7 H. Nocoń, Inteligencja polska w powiecie pszczyńskim w latach 1922-1939. Praca doktorska, Katowice 2003, s. 19.
8 M. Pater, Rozważania o sensie dziejów. Wrocław 2003, s .16.
9 Pierwsza wzmianka o Krzyżowicach pochodzi z 1305 (L.F.V.) H. Neuling, Schlesians Kirchorte, Breslau 1902, s. 16.
10 Fr. A. Marek, Tragedia górnośląska, Opole 1989, s. 9.
wyw odzili się dom inikanie: św. Jacek, bł. C zesław i bł. Bronisław a. Ten ród tak dalece przeobraził życie Krakowa, że w XIVw. w związku z jego działalnością powstało pow iedzenie „ex silesia lux” - światło ze Śląska11.
Przem iany religijne sprawiły, że kultura Ślązaków zaczęła mieć korzenie „polskie” i
„zachodnioeuropejskie” . M ałżeństwo bowiem św. Jadwigi z księciem H enrykiem B rodatym legło u jej podstaw . W zabytkowym kościele w Krzyżow icach w głównym ołtarzu znajduje się figura św. Jadwigi śląskiej - stanowiąca św iadectw o m inionych w ieków . W przeszłości zdarzało się, że G órnoślązak przechodził na luteranizm i staw ał się N iem cem . Było i tak, że staw ał się N iem cem , nie odstępując od religii katolickiej12.
Sens dziejów sprow adza się do sensu ludzkiego postępow ania i w ytwarzania. Sens dziejom dają narody wówczas gdy do czegoś dążą13. Potw ierdzenie tej praw dy znajdujem y w czasach podporządkow ania Śląska monarchii pruskiej. W tym tragicznym położeniu polskość na G órnym Śląsku m iała swoje oparcie nie w szlachcie, ale w m asach ludowych. Te łączyły poczucie swej narodow ości z religią chrześcijańską, traktując obydw ie jak o dary B osk ie14.
Źródła nurtu narodow o - wyzwoleńczego na ziem i pszczyńskiej dostrzec m ożna także w parafii krzyżow ickiej. Uwidoczniło się to najbardziej w w ieku X IX w przynależności Ślązaków do polskich organizacji społecznych, politycznych i religijnych oraz poprzez udział w polskim ruchu o p oru15.
K iedy ruch narodow o - wyzwoleńczy objął i ziem ię pszczyńską, to nie m ały udział w nim m ieli m ieszkańcy parafii krzyżowickiej.
D rugi rozdział pracy przedstawia czasy I w ojny światowej i trzech pow stań śląskich oraz plebiscytu - zryw ów narodow o - wyzw oleńczych. K ilka tysięcy pow stańców śląskich bowiem było gotow ych do złożenia swego życia w ofierze na ołtarzu O jczyzny, a w śród nich parafianie z Krzyżowic.
T rw ająca od wieków ciągłość polskiej tradycji kulturalnej, religijnej i m oralnej uw idoczniła się szczególnie w okresie m iędzyw ojennym 1922-1939. Traktuje o tym rozdział III pracy. N a te starodawne praw a przyrodzone, pow oływ ał się przy tw orzeniu diecezji katow ickiej w ielki syn ziemi śląskiej - prym as Polski kard. A ugust H lo n d 16. T a rzeczyw istość polityczno - społeczna rodziła się w bólu. D opóki przem ysł górnośląski był w ręk ach obcego kapitału m iały m iejsce nieustanne przestoje w produkcji i narastające bezrobocie, a do fiskusa
" Tamże, s. 18.
12 Tamże, s. 9.
13 M. Pater, Rozważania, dz. cyt., s. 19.
14 Fr. A. Marek, Polscy Ślązacy oskarżają, Częstochowa 2006, s. 16.
15 M. Pater, Rozważania, dz. cyt., s. 26.
16 Fr. A. Marek, Tragedia górnośląska, dz. cyt., s. 19.
nie w pływ ały podatki ani od rolników, którzy byli bezrobotni, ani też od w łaścicieli zakładów produkcyjnych, którzy udawali że nie m ają dochodów na skutek nadprodukcji i braku m ożliw ości sprzedawania tych produktów. Dopiero ingerencja rządu polskiego, konfiskata zadłużonych i nie wypłacalnych zakładów, głównie kopalni w ęgla spraw iła, że produkcja ruszyła p ełn ą p a rą i nastąpił wzrost zatrudnienia oraz w ypracow anych zysków w latach 1936-
193917.
Człow iek jest tw órcą swoich dziejów. N ie m oże być traktow any jak o ich przyczyna, ani skutek, ani przedm iot ale podm iot. W iek X X obfitow ał w ielom a potw ornościam i, które zaistniały w sposób szczególny w latach II w ojny światow ej. Po hitleryzm ie pojaw ił się na ziem iach polskich stalinizm. Natarczywe jest dziś w ołanie o ukazanie przyczyn tego.
N iektórzy w ierzą w m ożliwość ustalenia tych przyczyn. O dw ołując się do innych dyscyplin naukow ych ja k psychologia filozofii zauważają, że one m ogą pom óc znaleźć przyczyny.
W ielu stoi na stanowisku, że nie znajdziem y, ani nie ujaw nim y przyczyn w oparciu o m etody jakiejkolw iek nauki, bo jeżeli człowiek jest przyczyną historii, to przyczyną człow ieka jest Bóg. Pytanie w ięc o „przyczyny” to pytanie o przyczyny w obec Boga, a raczej skutki tej niew ierności. To przez grzech człow iek zerw ał więź z Bogiem i poddał straszliwej deform acji człow ieczeństw o. Odrzucając Boga w dociekaniach historycznych sprawia, że przyczyn szukam y poza Bogiem w społeczeństwie w nerw icach, cechach dziedzicznych, w przeróżnych koniecznościach, uwarunkow aniach nazyw anych przyczynam i18.
Jak dalece te uwarunkowania historyczne m ają potw ierdzenie w latach II w ojny św iatow ej w Krzyżowicach autor stara się odpowiedzieć w IV rozdziale pracy.
Lata powojenne ukazały, że polityczne władze na Górnym Śląsku były przew ażnie obsadzone ludźm i spoza Śląska - zwłaszcza pochodzenia zagłębiow skiego. Przykładem był pierw szy w ójt gm iny Pawłowice, do której należały K rzyżow ice - K azim ierz Zajączkowski.
K om unistyczne władze polskie przeniknięte duchem internacjonalizm u, już krótko po w yzw oleniu w 1945 roku patrzyły nieufnie na polskich patriotów . W śród pow stańców śląskich przetrw ały jednostki silne, bogate pod względem duchow ym . T acy znaleźli się i w K rzyżow icach, jednak część krzyżow ickich pow stańców stała się zbow idow skim i pseudopow stańcam i.
K rzyżow ickie „św iętości” z lat m iędzyw ojennych spotkał podobny los. Tableau T ow arzystw a Polek z 1936 roku zawisło w salce katechetycznej w Krzyżow icach a tableau
17 Fr. A. Marek, Polscy Ślązacy oskarżają, dz. cyt., s. 165.
18 M. Pater, Rozważania, dz. cyt., s. 64-67.
Zw iązku Pow stańców Śląskich - koło w Krzyżow icach - poniew ierało się w dawnym biurze Z B O W iD 'u w Pawłowicach do roku 201119.
Śląsk stał się ojczyzną także dla tych, których życie uczyniło Ślązakam i. Wielu bowiem repatriantów stało się Ślązakami. N iektórzy z krzyżow ickich repatriantów mocno zw iązali się z kościołem parafialnym, ale znaleźli się i tacy, którzy od razu stali się aktyw istam i PZ PR z powodu korzyści m aterialnych, gubiąc sw o ją tożsam ość chrześcijańską.
W ielu parafian musiało stoczyć walkę z narzuconym system em totalitarnym za cenę represji i upokorzeń.
Jak parafia krzyżow icka w latach 1945-1956 kształtow ała swoje oblicze religijne i społeczne, traktuje piąty rozdział pracy. W imię pseudow olności i pseudopostępu walczono z religią i Kościołem . Towarzyszyło temu nie tylko lekceważenie przeszłości, ale deptanie tradycji. Potrzeby religijne człowieka próbow ano wypełnić nam iastkam i świętow ania m inionych w ydarzeń i czczeniu pamięci. Św ięta czysto świeckie i państw ow e uwolnione od sacrum pow oli przestały być świętami. N aród bowiem chce być dum ny ze swej przeszłości, dlatego świętow anie ze swej istoty musi m ieć charakter religijny20. N a straży tych w artości, w parafii krzyżow ickiej, stali wtedy kierownik szkoły - Piotr W ojtek i proboszcz - ks.
Franciszek Kuboszek.
W ostatnim rozdziale pracy, autor w analizie przem ian społeczno - religijnych, odkryw a sens porzekadła, że „historia kołem się toczy” oraz, że życie chrześcijańskie dom aga się ciągłego naw racania i odnowy religijnej.
N a terenie parafii krzyżowickiej objaw iło się to exodusem jej m ieszkańców w latach osiem dziesiątych do Niemiec. Słabość m oralna w iernych parafii dziś w różnych zdarzeniach i rozpadzie w spólnot m ałżeńskich, zdaniem autora ma sw oją przyczynę w spolegliw ości ich dziadków i rodziców wobec system u kom unistycznego.
Jeżeli Polska, a w niej Górny Śląsk pragnęli przetrw ać lata obcego panow ania m usieli być m oralni21. Ziem ia pszczyńska z małymi K rzyżowicam i tego doświadczyła.
Praca m a charakter m onograficzny a w jej przygotow aniu w ykorzystano m etody przyjęte w naukach historycznych. Sięgnięto więc do m etod podstaw owych: indukcyjnej i dedukcyjnej um ożliw iających ustalanie faktów na zasadzie od szczegółu do ogółu i od ogółu do szczegółu. Celem zbadania specyfiki danej społeczności, zastosow ano też m etodę
19 Obecnie znajduje się w „Namiocie spotkań” - przy kościele w Krzyżowicach 20 M. Pater, Rozważania, dz. cyt., s. 77-78.
21 Fr. A. Marek, Tragedia górnośląska, dz. cyt., s. 30.
statystyczną. Pozwoliło to na ustalenie i opisanie pew nych zjaw isk m asow ych, a także na w yjaśnienie zw iązków przyczynowych zachodzących m iędzy faktami.
Prezentow ana praca stanowi pierwsze tego typu opracow anie podejm ujące problem atykę przem ian społeczno - religijnych pierwszej m iejscow ości i parafii na ziem i pszczyńskiej w XX wieku z ukazaniem ich historycznego podłoża.
Podjęta problem atyka i poruszone zagadnienia dotąd nie były poddane szczegółow em u oglądow i naukowemu. W zw iązku z tym w odniesieniu do G órnego Śląska (i nie tylko) stanow ić może istotny przyczynek do badań naukow ych z zakresu historii społecznej ukazującej pewne aspekty przem ian zachodzących w środow isku wiejskim w ciągu stulecia.
R O Z D Z IA Ł I
D Z IE JE P A R A F II D O 1918 R O K U
Lokalizacja Krzyżowic na prawie niemieckim m iała praw dopodobnie m iejsce pod koniec XIII wieku lub na przełomie XIII i XIV w ieku22.
K rzyżow ice leżą w południowej części w ojew ództw a śląskiego granicząc od zachodu z m iastem Jastrzębie Zdrój, od północy w m iastem Żory, od wschodu z W arszowicam i, od południa z Pawłowicam i. Sołectwo Krzyżowice jest położone w odległości 1 km od trasy szybkiego ruchu K atowice - Żory - Pawłowice - Cieszyn z odgałęzieniem na Wisłę.
W K rzyżow icach krzyżują się drogi asfaltow e z Pawłowic do Ż or i z W arszowic do Boryni - Jastrzębia Zdroju.
W fizyczno - geograficznym podziale Polski w edług geografa Jerzego K ondrackiego, jest to obszar leżący w Europie Zachodniej prowincji N iżu Środkow oeuropejskiego, podprow incji W yżyny Śląsko - Krakowskiej, m akroregionu W yżyny Śląskiej, m ezoregionu W yżyny Śląskiej - Południow ej23. Przyjmując podział zaproponow any przez geografa M ieczysław a K lim aszew skiego sołectwo Krzyżowice leży na obrzeżu K otliny Raciborsko - Ośw ięcim skiej24.
Pow ierzchnia sołectwa wynosi 10 km2: 1000 ha. O bszar sołectwa K rzyżow ice stanowi równinę m iejscam i lekko pofałdowaną, odznaczającą się w krajobrazie płaskim i w zniesieniam i o łagodnych zboczach, porozcinaną płytkim i dolinam i potoków i strum ieni o zazw yczaj płaskim dnie. Teren Krzyżowic praw ie w całości zajęty jest przez pola uprawne oraz łąki. Jedynie w zachodniej części (w zdłuż ulicy Partyzantów - granicy z Jastrzębiem Zdrój) oraz w północnej części w sąsiedztwie Ż or znajdują się nieliczne zabudow ania jednorodzinne.
Pod w zględem położenia geograficznego K rzyżow ice leżą na południku 18 stopni 35 m inut długości geograficznej wschodniej i na rów noleżniku 50 stopni szerokości geograficznej północnej25.
22 B. Kloch., Najstarsze parafie Górnego Śląska, Bielsko-Biała 2006, s. 96 . Por. I. Panic, Żory we wczesnym średniowieczu, Żory 2000, s.127
23 T. Browarna, Analiza materiałów do słownika geograficznego Gminy Pawłowice. Katowice 1980, s.5.
/maszynopis pracy magisterskiej Uniwersytetu Śląskiego/
24 Tamże, s. 6.
25 J. Grzegorzek, Z kart historii wsi i parafii Krzyżowice, Krzyżowice 2006, s. 10.
Rzeźba terenu sołectwa Krzyżowice je st na ogół urozm aicona. Jak to stw ierdziliśm y wyżej om aw iany teren stanowi część kotliny R aciborsko - Ośw ięcim skiej, która rozwinęła się w rowie tektonicznym wypełnionym osadam i m orza m ioceńskiego. Osady te z końca m iocenu uległy wypiętrzeniu i pochyleniu. N a tak w ykształconą konfigurację nałożyła się rzeźba zasypania lodowcowego, które zdecydow ało o dzisiejszym krajobrazie rejonu. Utwory budujące czw artorzęd to głównie gliny, żwiry, piaski, zaś w obszarze peryferycznych w pływ ów lodowce, seria utworów lesso podobnych naw ianych przez w iatry w iejące z czaszy lodow cow ej i niosącej m ateriał pyłowy osadzony w basenow ych zbiornikach. Linia zasięgu tych utw orów przebiega właśnie przez Krzyżowice w kierunku B aranow ie26.
O bok naturalnych form powierzchni w ystępują na tym obszarze tzw. formy antropogeniczne. S ą one przeważnie wynikiem działalności górnictw a. G łów ną ich przyczyną jest eksploatacja w ęgla „na zawał” . N iezabezpieczone odpow iednio w yrobiska kopalniane, pow odują przez zapadanie się odkształcenia pow ierzchni łącznie ze znajdującym i się nad nim i obiektam i. Pow stałe nowe formy, to zalewy, zapadliska, leje itp.
Szkody górnicze da się zaobserw ow ać na terenie K rzyżowic w szędzie, bo sołectwo znajduje się w bezpośrednim zasięgu kopalni „Pniówek” . O chrona pow ierzchni przed skutkam i szkód górniczych jest m ożliwa przez w ypełnienie w yrobisk posadzką. Takiego zabezpieczenia jednak kopalnia „Pniówek” nie wprowadziła.
Z innych form antropogenicznych należy w ym ienić hałdę „K ościelniok”, która znajduje się w miejscu zasypanego stawu kościelnego27.
Sołectw o Krzyżowice stanowi część zapadliska przedkarpackiego w ypełnionego osadami m ioceńskim i /zlepieńce, piaskowce, iły/ i czw artorzędow ym i /m uły, piaski, lessy/. Grubość w arstw czw artorzędow ych w aha się od 10-50 m w szędzie znajdują się one pod silnym w pływ em erozji.
G łębsze partie podłoża w chodzą w skład karbonu górnego - węglonośnego. W ystępujący na tym obszarze w ęgiel jest wysokokaloryczny.
O prócz w ęgla kam iennego na terenie K rzyżow ic i gm iny Paw łow ice w ystępuje pewna ilość surow ców o różnym znaczeniu geograficznym . W północnej części tego obszaru zalegają na głębokości 100 - 300 m bogate złoża soli, które nie s ą eksploatow ane, stanow ią one na razie cenną rezerwę dla gospodarki narodow ej28.
26 T. Browarna... dz. cyt., s. 6.
27 Staw „Kościelniok” był położony na południowy zachód od centrum Krzyżowic. Był własnością parafii krzyżowickiej od 1580 roku - stąd wywodzi się jego nazwa. Jego powierzchnia wynosiła 8,9 ha.
28 J. Grzegorzek., dz. cyt., s. 11.
Złożom soli tow arzyszą solanki jodobrom ow e, w ykorzystyw ane do celów leczniczych. W Krzyżow icach odkryto w latach 60 - tych zasoby solanek i borowin, które eksploatowane były na potrzeby gminy Pawłowice /O środek Reum atologiczno - R ehabilitacyjny/29.
Gleby K rzyżowic to gleby bielicowe utworzone głównie z utw orów czwartorzędowych wykształcone z piasków, gliny i lokalnych iłów. Zaliczone one są do gleb dobrych.
W iększość gleb Krzyżowic została zaliczona do III i IV klasy bonitacyjnej. Krzyżowice leżą w granicach dzielnicy przyrodniczo - leśniczej zwanej W yżyną Górnośląską. W arunki naturalne pozw alają tu na hodowanie wszystkich tych gatunków drzew, które spotyka się na innych w yżynach kraju.
Szybkie i bezwzględne eksploatowanie w ęgla przez kopalnię „Pniówek” i kopalnię
„Borynia” doprowadziło do wyniszczenia lasów w Krzyżow icach. Przykładem ewidentnym był las o pow ierzchni 5 ha - własność parafii przy stawie „K ościelniok”, który został wycięty po to, by od 1983 roku zrobić tam składowisko skały płonnej30.
Pierw szym dokum entem historycznym m ówiącym o istnieniu Krzyżowic jest zapis w
„Liber fiindationis episcopatus vratislawiensis” . To księga biskupstw a wrocław skiego, która zestaw ia w latach 1290 -1 30 5 daniny należące się stolicy biskupiej w W rocławiu. Tam znajdujem y zapis łaciński: „Item in G risow itz debent esse septuaginta minus uno mansi” .To tłum aczy w języku polskim „ Także G risow itz jest zobow iązany do płacenia podatku z 69 łanów ” . K rzyżow ice w ystępują pod nazw ą „G rizow itz”31.
Ludw ik M usioł w ychodzi z założenia, że nazw a „G risow itz” jest zniem czoną polską nazw ą „G ryzow ice”, albo „Gryżowice” . W ieś K rzyżowice /G ryżow ice/ pow stała na przełom ie X III/X IV wieku w okresie akcji osadniczej na praw ie niem ieckim. Zapiski historyczne potwierdzają, że zaludniona została osadnikam i narodow ości niem ieckiej i pozostała ta k ą do końca XVI wieku. K olonizatorzy niem ieccy przejęli nazwę polskiej osady przedkolonizacyjnej, ale tylko jej pierwszy zasadniczy człon „G ryż” - i do tego członu dodali niem ieckie określenie wsi - dorf32. W w ykazie w płacających zadłużenia dziesięciny papieskiej na terenie diecezji wrocławskiej w latach 1335-1342 w śród 288 kościołów, gdzie podane są m iejscow ości zapisano m iejscow ość Grissow . N azw a G rissow jest podaw ana w parafii z okolicy ja k G oltm ansdorf - Bzie, H erm ani V illa - Jastrzębie33. Potw ierdza także
29 T. Browarna., dz. cyt., s. 8.
30 J. Grzegorzek, dz. cyt., s. 12.
Dziś po pięknych i zasobnych drzewostanach pierwotnych pozostały resztki małych kompleksów ogrodowo - parkowych, jak 2 ha ogród przy plebanii w Krzyżowicach.
31 H. Neuling, Schlesiens Kirchorte, Breslau 1902, s. 16.
32 L. Musioł. Monografia Parafii i Gminy Krzyżowice, Krzyżowice 1954 , s. 9.
33 J. Dudziak, Dziesięcina papieska w Polsce średniowiecznej. Studium historyczno-prawne, Lublin 1974, s. 157.
w yw ody Ludw ika M usioła inny historyk Alfons N ow ack w wydanej 1912r. historii dekanatu żorskiego34.
Pierw sze urzędow e dokumenty księcia pszczyńskiego tzw . urbarze zam ieszczają nazwy niem ieckie Krzyżowic - „K reutzdorf’. Zapiski w języku czeskim w urbarzu w 1517 roku przekazują nazwę Krzyżowic - „K rzyżow ice” . W 1536 roku w tekście niem ieckim jest zapis „K rzyżow icze”, co przypomina brzm ienie obecnej polskiej nazw y35.
N ie znam y dziś człowieka, który na przełom ie XIII i XIV wieku był zasadźcą wsi, czyli tego, który po pertraktacjach z fundatorem w prow adził na teren dzisiejszych Krzyżowic grupę osadników zwanych siodłokami. Zasadźca, tradycyjnie w yznaczał sobie w iększy obszar pola niż poszczególnym osadnikom. Kiedy została wieś zorganizow ana zasadźca z upow ażnienia fundatora stał się sołtysem. W ładza sołtysa była dziedziczna. Chłopi w czasie organizacji wsi korzystali z tzw. „wolnizny”, która trw ała 16 lat. Byli zw olnieni z w iększości św iadczeń na rzecz feudała. Dopiero później byli zobow iązani do składania czynszów , danin i odrabiania pańszczyzny36.
Przedstaw iając historię Krzyżowic i okolicy trzeba uw zględnić to, że od X IV wieku tw orzyły parafię, do której należały aż do X X wieku włącznie: Borynia, Osiny i Skrzeczkowice. Borynia; Osiny i Skrzeczkowice były zaś w siam i rycerskim i.
W okresie wczesnego średniowiecza w Europie upow szechniła się patrym onialna koncepcja państw a, traktująca je jako własność dziedziczną dynastii panującej. W yrastało z niej praw o książęce, oznaczające władzę zw ierzchną nad poddanym , praw o poboru danin oraz żądania w ykonyw ania posług. Przy osadzeniu wsi na przełom ie XIII i X IV wieku, zasadniczym typem osadnika w tych w siach był siodłak czyli km ieć. Ile łanów roli przew idyw ano w planie nowej wsi, tyle też osadników liczyła wieś, czyli każdy kmieć
„siedział” na jednym łanie. Te proporcje m iędzy osadnikam i a ro lą nie były trw ałe i stałe.
Różne okoliczności w płynęły na to, że po czasie, w rękach jednego i drugiego siodłaka znalazło się więcej roli niż u innych. Wojny, które naw iedzały te tereny sprawiały, że nieraz gospodarstw a zarastały krzewam i i lasem. Kiedy znowu starano się odzyskać zdziczałe role, osadzono na nich gospodarzy, którzy ju ż znacznie mniej tej roli posiadali37.
Por. L. Musioł, Zniemczone nazwy miejscowe na Śląsku, Katowice 1936, s. 12-14. Autor wyjaśnia nazwę niemiecką Krzyżowice - Kreuzdorf. Szczegółowo pokazuje ewolucję tej nazwy od czasów osadnictwa do XVI wieku.
34 A. Nowack, Geschichte der Landpfarreien des Archipresbyterates Sohrau O.S. Oppeln 1912, s. 138.
35 L. Musioł, M onografia..., dz. cyt., s. 15.
36 S. Inglot, Historia chłopów śląskich, Warszawa 1979, s. 63-99.
Por. M. Lis, Górny Śląsk, Zarys dziejów do połowy XX wieku. Opole 2001, s. 28.
37 S. Inglot, Historia chłopów, dz. cyt., s. 76-77.
Idąc za dociekaniam i historycznymi Ludw ika M usioła w jego monografii o gminie K rzyżow ice stwierdzam y, że od założenia wsi, każdy gospodarz „siedział” na 1 łanie. W urbarzu z 1536 roku Krzyżowice liczyły 46 łanów a było tylko 23 gospodarzy. W 1572 roku 30 gospodarzy posiadało 46 łanów. W tej liczbie był i w olny sołtys, karczm arz i młynarz.
W roku 1586 urbarz wym ienia 33 gospodarzy (siodłoków było 27, 3 wolnych i 3 zagrodników ). W roku 1593 wym ienia się sołtysa, karczm arza, m łynarza i 27 siodłoków oraz 4 zagrodników . W 1629 roku 3 wolnych, 26 siodłoków, 4 zagrodników. W 1718 roku 2 wolnych, 26 siodłoków, 4 zagrodnków oraz 11 chałupników. W roku 1730 3 wolnych, 26 siodłoków , 2 zagrodników oraz 19 chałupników. W roku 1780 3 wolnych, 26 siodłoków, 2 zagrodników , 87 chałupników 38.
M yśląc i m ów iąc o wsi Krzyżowice, najczęściej w yobrażam y j ą sobie w dzisiejszym kształcie, który jed nak znacznie różni się od tej z przeszłości. Jakiś obraz w si m ożna sobie w yobrazić zerkając w karty historii Śląska w łączności z tym co m iał w pam ięci i naszkicow ał Jan K ow alczyk w książce „Zbójnik opiekun”39.
Zależnie od ilości posiadanej ziemi ludność stanu chłopskiego w K rzyżowicach dzieliła się na :
• siodłoków , posiadający jeden łan ziemi (26 ha)
• zagrodników , gospodarujących na działkach od 7 - 15 ha
• chałupników , uprawiających do 5 ha.
Prócz tego na wsi m ieszkali jeszcze tzw. kom ornicy - ludzie bez ziem i w ynajm ujący izbę u gospodarzy.
Każdy gospodarz miał swe zagony porozrzucane na różnych częściach obszaru wsi - zależnie od ilości roślin upraw ianych w danej m iejscow ości, których upraw a odbyw ała się w spólnie dla dw oru i chłopów. Tutaj jednak zaw sze pierw szeństw o przypadało gruntom pana.
Chłopi najpierw je uprawiali, a dopiero potem m ogli się zająć w łasnym i zagonam i.40
W spólnota upraw owa i pastwiskowa w ym uszała na chłopach także dalekie w ędrów ki do poszczególnych działów pól. W uprawie zaś pow szechnie stosow ano system trójpolow y.41 Jeżeli w pierw szym roku w dziale uprawiano ozim inę, w następnym obsiew ano go zbożem jarym , zaś przez trzeci rok ziem ia wypoczyw ała jak o ugór na którym od wczesnej w iosny do żniw wypasano żyw y inwentarz. Jednakże ju ż po koniec XVIII wieku część tego ugoru
38 L. Musioł, Krzyżowice dz. cyt., s. 15-16.
39 Por. J. Kowalczyk, Zbójnik opiekun, Katowice 1929, s. 91-92. /O autorze i publikacji powiemy w następnych rozdziałach pracy/.
40 L. Wiatrowski, Przemiany gospodarki folwarcznej i chłopskiej na Śląsku w okresie reform agrarnych w X IX w ., Wrocław 1974, s. 59.
41 S. Iglot, Epoka feudalna, Historia Śląska T. I od końca XVI do 1763r. s. 53.
obsadzano ziem niakam i, z roku na rok cieszącym i się coraz w iększym zainteresowaniem . Dopiero od roku 1768 wprowadziło ich pow szechną upraw ę królew skie zarządzenie, nakazujące w ysadzanie określonych ilości ziem niaków zależnie od areału danego gospodarstw a! Chłopi sadzili ziem niaki głów nie dla spożycia, natom iast dw ory dla przerobu na spirytus. N ie każdy dwór dysponował gorzelnią, dlatego chłopi byli zobow iązani pański surow iec dostarczyć do najbliższej gorzelni.
W ypas inwentarza prowadzono rów nież w wiejskich lasach oraz na w spólnych pastw iskach. Z czasem jednak dziedzic coraz bardziej chłopom ograniczał korzystanie z lasu i zapew niał w spólne pastwiska dla siebie, zam ieniając użytek bądź w pole, bądź w stawy42.
Tak też się stało w Krzyżowicach, gdzie pan zaorał obszerne pastw isko „na wsi” przy Pszczynce zam ieniając je w dwa duże staw y (o powierzchni 14 ha), które istnieją do dnia dzisiejszego na granicy z W arszowicami.
G eneralnie wszystko na wsi wraz z zabudow aniam i należało do dw oru, zaś chłopi byli tylko użytkow nikam i mając do tego dwa tytuły prawne:
• Jeden zw any lasyckim, bardziej rozpow szechniony pozw alał panu usunąć chłopa z gospodarstw a z zachowaniem półrocznego wym ówienia. Zw yczajow o dziedzic w ym aw iał użytkowanie na św. Jana w czerw cu lub grudniow e Gody (Boże N arodzenie). Opuszczający gospodarstw o chłop m usiał je pozostaw ić w dobrym stanie, pole uprawione i obsiane. N a miejscu pozostaw ał rów nież żyw y i martwy inwentarz. Jedynie nierogacizna i drób były do dyspozycji chłopa.
• D rugi dziedziczny, gdzie w ybrany przez pana członek rodziny m ógł objąć ojcow iznę. Takie właśnie prawo obow iązyw ało w dobrach hrabiego pszczyńskiego.
Pom im o królew skiego rozporządzenia z roku 1763 nakazującego przyznać chłopom prawo dziedziczne, na Górnym Śląsku wciąż dom inow ało praw o lasyckie, pozw alające dworowi trzym ać wieś w posłuchu i kompletnej zależności, którą dodatkow o utwierdzało sądownictwo patrym onialne, gdzie dziedzic dla wsi był pierw szą instancją sądową, a także policjantem.
N ajczęściej jedn ak obowiązki policyjne pan przekazyw ał na w ójta.
Prócz poddanych dorosłych obow iązkow i służby dw orow i podlegały rów nież ich dzieci. Skoro tylko ukończyły czternasty rok życia.
42 A. Nyrek, Kultura użytkowania gruntów uprawnych lasów i wód na Śląsku od XV do XX wieku, Wrocław 1992, s. 166.
O prócz tych, którzy w Krzyżowicach obow iązkow o musieli służyć w dw orze znajdujem y pojedynczych rzem ieślników w różnych zaw odach. Do nich należeli głównie kowale, cieśle, kołodzieje, tkacze płótna i inni, jak kraw iec lub szew c43.
W ieś Krzyżowice nie tylko była założona w X IV wieku na praw ie niem ieckim , ale osadnicy też byli narodow ości niemieckiej. D ow iadujem y się o tym ze spisów ludności, znajdujących się w urbarzach pszczyńskich. N ajstarszy pochodzi z roku 1536. Ludność K rzyżowic jeszcze przez cały XVI wiek posługiw ała się językiem niem ieckim. K iedy kościół w K rzyżow icach został przejęty przez protestantów w szystko w tym kościele odbywało się rów nież w języku niem ieckim 44.
W zapisach archiw alnych przez cały w iek XVI nadal znajdujem y nazw iska niem ieckie, czy przezw iska, ja k np.: Hans Fristheller, M ats Schum an i Schom an, Uleghos, Heiner, Kenig, Plack, Fersteller, Biar, Roger, Thieme, Them an, Linde, Linder, Kriem e, Fluder, Miller, K ratzm er, Schwartz, Baar, Zeiner, Pajer45.
A naliza zapisów historycznych dowodzi, że w X V II wieku pow oli następow ał proces polonizacji ludności Krzyżowic. Świadczą o tym nazwiska:
Kemigk - Król
Viehweider - Skoteczny Schoman - Szwiec (Szewc) Winkler - Kątny
Heiner - Hejnor - Hejnoł Thieme - Tyman, Tymoń Krieme - Krymiec Hanel, Hansel, Hanslik
W X V III-w iecznych spisach przystępujących do kom unii wielkanocnej (Com m unicantes) znajdujem y nazwiska „statkow e” - zw iązane z gospodarstw em , które zostało odziedziczone.
Poza tym szereg znajdujem y nazwisk podwójnych z tego okresu:
Jan Ungerman, vulgo Zająć Jakub Lindner, alias Gąsior Tomasz Lindar seu Musioł Gorg Frisch vugo Urbuś Urban Białecki seu Herman46.
43 Por. L. Wiatrowski, Gospodarstwo wiejskie w dobrach pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX wieku, Wrocław 1965, s. 57-71.
44 J. Bańka, Księga Protokołów konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej 1588-1628, Katowice, s. 101.
45 L. Musioł, Krzyżowice, dz. cyt., s. 20.
46AAP Krzyżowice, Por. Communicantes - księga komunii wielkanocnej od roku 1783.
Jeszcze w spisie Gminy Krzyżowice z 1905 roku znajdujem y nazwiska:
Frysch Lorenz, Bauer Hanslik Georg, Bauer Kania Michael Gartner Mrasny Johann Hausler
Pawletko Georg, Hausler u. Schuhm (chałupnik i szewc)
T en w ykaz nazwisk świadczy, że wiele z nich od w ieków nie zostało zm ienionych i w skazuje na odrębność dużej części m ieszkańców K rzyżow ice47.
Początki ziem i pszczyńskiej, na której znalazły się Krzyżowice, podobnie ja k dawne dzieje Śląska, gubią się w niepewności i w okresie XII wieku nie da się nic pewnego powiedzieć. Brak jest dokumentów, które m ogłyby rzucić pew ne światło na ten okres. N a tem at przem ian ekonom iczno - społecznych w Krzyżow icach u ich zarania m ożem y coś niecoś pow iedzieć. W ielką pom ocą jest tutaj „K ronika Pszczyńskiego W olnego Państw a Stanow ego” Henryka, W ilhelma, Fryderyka Schaeffera i zapiski archiw um parafialnego48.
H istoria kościoła w Krzyżowicach w iąże się z dziejam i ziem i pszczyńskiej, która dzieliła losy polityczne całej ziemi polskiej. D obra pszczyńskie były częścią M ałopolski.
Znajdow ały się w rękach Bolesława K rzyw oustego, księcia polskiego (1102-1138), W ładysław a II W ygnańca, księcia II krakow skiego (1138-1146), Bolesław a Kędzierzaw ego, księcia krakow skiego (1146-1173), M ieszka Starego, księcia krakow skiego (1173-1177), Kazim ierza Sprawiedliwego, księcia krakow skiego (1 1 7 7 -1 177/9)49.
W chwili podziału ziem i śląskiej w 1138 roku m iędzy synów księcia W ładysław a W ygnańca, W rocław wraz z Opolem przypadł starszem u Bolesławow i, m łodszy brat M ieszko m usiał zadowolić się ziem ią raciborską i cieszyńską. W tedy to książę krakow ski Kazim ierz jak o senior i stryj udostępnił M ieszkow i w roku 1178 w zględnie 1179 kasztelanię ośw ięcim ską w raz z ziem ią pszczyńską oraz siew iersko-bytom ską50. O dtąd dobra pszczyńskie stanow ią część księstw a raciborsko-opolskiego w latach 1177/9 (?) - 1211. N ależały one do M ieszka I Plątonogiego, księcia raciborsko- opolskiego. Od 1211 do 1230 należały do K azim ierza I księcia opolsko-raciborskiego. Jeden rok w ładała nimi V iola żona Kazimierza, w latach 1231-1233/34 książę śląski Henryk I Brodaty. W latach 1233/34-1238 władali dobram i pszczyńskim i Viola i Henryk I Brodaty. Kiedy w ładzę w księstw ie opolskim
47 Tamże, Lata 1783-1860.
48 W.F. Schaeffer, Kronika wolnego państwa stanowego, a od 1827 Księstwa Pszczyńskiego, cz. 1-2, Pszczyna 1997.
49 R. Kubiciel, Ziemia Pszczyńska i jej właściciele do połowy XVI w. [w:] Ziemia pszczyńska przez wieki.
Suszec 2002, s.205.
50 Fr. Maroń. Kronika parafii Wisła Mała. Wisła Mała 1970. s . l . (maszynopis)
odzyskał M ieszko II Otyły, ziem ia pszczyńska była w jego rękach w latach 1238-1246. O d 1246 do 1281 w ładcą był W ładysław I ks. opolsko-raciborski51. Podczas jeg o panow ania na szeroką skalę przeprowadzono kolonizację na praw ie niem ieckim 52.
W obrębie wczesnośredniow iecznego księstw a opolskiego w XIV wieku pow stała dzielnica terytorialna, k tó rą zaczęto nazywać G órnym Śląskiem. Badacze dziejów w tej dzielnicy w yodrębniają małe jednostki terytorialne - kasztelanie. N iezależnie jeszcze od kasztelanii, w skazują na istnienie m niejszych jednostek, których m ożna się dopatrzyć w oparciu o badania m etodą introspekcji i retrogresji. Przykładem takiej jednostki jest w XIV wieku kasztelania pszczyńska, a także regiony: w odzisław ski, rybnicki czy żorski53.
Proces pow stania wsi i parafii Krzyżowice do końca nie został jeszcze rozpoznany.
K rzyżowice leżą w pasie planowej akcji osadniczej, która była w tych czasach na linii Racibórz - W odzisław - Żory - Pszczyna - Ośw ięcim - wzdłuż rzeczki Pszczynki biorącej początek w Gogołowej. M ożna więc założyć, że w ieś pow stała na praw ie polskim, a została zniszczona całkow icie w czasie najazdu Tatarów w połow ie XIII w ieku54.
Opieram y nasze w yw ody także na stw ierdzeniach, że lokacje na praw ie niem ieckim , zakładane na bazie lokacji na prawie polskim na przełom ie XIII i XIV wieku posiadały terytorium powyżej 50 łanów 55. Krzyżowice zaś zostały założone na 69 łanach 56. To była najw iększa osada koło Żor. Kościół w K rzyżowicach, kiedy pow stała parafia, przyjął w ezw anie św. M ichała Archanioła, które znajduje się wśród 6-ciu najstarszych w ezwań kościołów w czesnego średniow iecza57.
W yw ody te znajdują potwierdzenie w badaniach historyka średniow iecznego Czesław a Deptuły. Jego zdaniem kościoły pod wezw aniem św. M ichała pow staw ały w w ielu ważnych ośrodkach państw a Piastów. Św iątynie pod tym wezwaniem tw orzyły rodzaj strażnic dla obrony prawdziwej w iary atakowanej jeszcze przez stare potęgi. K ościół pod tym w ezw aniem był „tw ierdzą mistyczną”, która broniła osadę przed diabłem. O lokalizacji świątyń pod tym wezwaniem w tym miejscu decydow ały uw arunkow ania i sytuacje. Czesław
51 R. Kubiciel, dz. cyt., s. 209.
521. Panic, Historia osadnictwa w księstwie opolskim, Katowice 1992 s. 13.
53 I.Panic, Ze studiów nad wspólnotami społecznymi Górnego Śląska w średniowieczu. W: Wspólnota i odrębność regionalna, Rybnik 1994, s. 37.
54 S. Rybałt, Średniowieczne opactwo Cystersów w Rudach, Wrocław 1977 s.23.
551. Panic, Osadnictwo dz. cyt., s.145.
56 H. Neuling Schlesiens Kirchorte. Breslau 1902 s.143.
57 St. Litak, Parafia w Rzeczpospolitej w XVI - XVIII wieku, Lublin 2004, s.107.
Deptuła zw raca uwagę, że najwięcej kościołów pod tym wezw aniem powstało na Lubelszczyźnie w XIII wieku - regionu niespokojnego przez najazdy tatarskie58.
N a ziem i pszczyńskiej dwa są kościoły pod wezwaniem św. M ichała, które powstały w tym czasie: to świątynia w Krzyżowicach i Ornontowicach.
Zapiski o wsi i parafii Krzyżowice jak ie znajdujem y, w iążą się z ostatnim, bezpośrednim potom kiem W ładysława I, wtedy księciem raciborskim Leszkiem (1306- 1336), który oddał się pod opiekę potężnego w ów czas króla czeskiego. Było to w 1337 roku.
Kiedy w 1336 roku książę Leszek, bezpotom nie umarł, w ykorzystał to król czeski Jan Luksem burski, który mimo protestów wszystkich Piastów oddał jeg o spadek w ręce swego szw agra Przem yślidy - M ikołaja II, który odtąd w ystępow ał jako książę opaw sko-raciborski59.
Podczas panow ania Przem yślidów dochodziło do podziałów spadkowych, zastaw ów i sprzedaży. Pow stające jednostki adm inistracyjne staw ały się odrębnym i organizmam i politycznym i60.
Te złożone problem y Śląska zam ykają się rów nież w historii diecezji wrocław skiej X IV wieku. Lata 1302-1417 określa się jak o „złote czasy” biskupstw a w rocław skiego61.
B iskupstw o dzieliło się na 4 archidiakonaty. Biskup w rocław ski m iał więc do pom ocy 4 archidiakonów , którzy pełnili funkcje wizytatorów . Jednym z nich był archidiakonat opolski.
A rchidiakonat dzielił się na 12 archiprezbiteratów 62. Jednym z nich był archiprezbiterat żorski. W spisie świętopietrza dowiadujem y się po raz pierwszy o istnieniu archiprezbiteratu w Żorach63. W ym ienia on zaledwie 7 wiosek, które były siedzibą parafii64.
Rachunek św iętopietrza z 1447 roku w ym ienia 24 parafie, a w śród nich K rzyżow ice65.
Tam też dow iadujem y się po raz pierwszy o proboszczu parafii K rzyżow ice - Quiriniuszu.
K rzyżow ice były zawsze w sią kam eralną znajdującą się na obszarze dóbr pszczyńskich66.
58 C. Deptuła, Archanioł i smok. Z zagadnień legendy miejsca i mitu początku w Polsce średniowiecznej, Lublin 2003, s. 63, s.70, s.71 i s.91.
59 Fr. Maroń, Kronika dz. cyt., s . l . 60 B. Kloch, Rybnik dz. cyt., s.145.
61 Ks. J. Mandziuk, Historia kościoła katolickiego na Śląsku. Wrocław 2004, s.14.
62 Tamże, s . l 8.
63 Był to odpowiednik dekanatu.
641. Panic, Żory pod rządami Przemyślidów i Habsburgów. Żory 2002, s.77.
65 B. Kloch, Początki i rozwój sieci parafialnej archiprezbiteratu żorskiego do końca średniowiecza, (w:) Studia i materiały z dziejów Śląska. Katowice 2005, T.26, s.58.
66 R. Kubiciel, dz. cyt., s.206.
Kiedy nad tym terytorium objął władzę Jan II Żelazny zw any rów nież „katem ”, niepochlebnie zapisał się w dziejach Kościoła na Śląsku. Był gorliw ym naśladow cą i ślepym narzędziem swego pana i króla czeskiego W acława, który stał się zabójcą św. Jana N epom ucena. Książę Jan II Żelazny zam ordow ał osobiście, czy uczyniono to z jego rozkazu, księdza M acieja z Krzyżowic i księdza Konrada z Żor, oraz splądrow ał posiadłości biskupa krakow skiego67.
Czasy panow ania Jana II to czasy w zrastania potęgi państw a polskiego pod rządami Jagiellonów . Jan II ożenił się z H eleną Korybutówną, bratanicą króla Jagiełły. D zieciństw o jej było zw iązane z Krakowem, bo została w ychow ana na dw orze króla Jagiełły. Biskup krakow ski Piotr W ysz w 1407 roku pobłogosławił m ałżeństw o Jana II z Heleną. Jan II zbliżył się do dworu polskiego króla68.
Po śmierci Jana II w 1424 roku, Helena w raz z synami M ikołajem i W acławem, po m yśli testam entu męża z 1421 roku stała się księżną raciborską i panią na Pszczynie.
D ram atyczne w jej życiu były lata 1424-1433 - lata w ojen husyckich, w których brał udział jej brat Zygm unt Korybutowicz. W tych w ojnach K orybutowicz uczestniczył bez zgody króla W ładysław a Jagiełły. Podczas tych najazdów husyckich zostało całkow icie zniszczonych 7 w si księstw a raciborskiego. Husytów pod Rybnikiem rozgrom ił w 1433 roku syn Heleny, książę M ikołaj69.
Ze spisu św iętopietrza z 1447 roku i zapłaconej sum y przez parafię Krzyżowice wynika, że była to parafia najludniejsza w okolicy Ż or i Pszczyny. M ożna więc w nioskować, że w ieś nie została zniszczona podczas wojen husyckich70.
Syn Heleny, M ikołaj, był dwukrotnie żonaty. D rugą ż o n ą była Barbara, bogata córka kupca krakow skiego. W 1452 roku Mikołaj um arł a Barbara idąc śladem teściow ej, zagarnęła ziem ię pszczyńską. Zam ianow ała starostę pszczyńskiego Pawła Brodeckiego, ojca M ikołaja Brodeckiego, dom niem anego fundatora obrazu M atki Boskiej w K rzyżow icach71.
W 1510 roku kupił ziem ię pszczyńską A leksy Turzo z miastami: Pszczyna, Bieruń, M ikołów i M ysłow ice oraz 49 wsi, wśród których znalazła się wieś K rzyżow ice72.
671. Panic, Żory pod rządami dz. cyt., s.81.
68 J. Polak, Poczet panów i książąt pszczyńskich. Pszczyna 2007, s.6.
69 Tamże, s.7.
70 Por. I. Panic, Żory pod rządami... dz. cyt., s.85-90.
J. Dudziak, Dziesięcina papieska w Polsce średniowiecznej. Lublin 1974, s.157.
71 Fr. Maroń, Kronika dz. cyt., s.3.
72 J. Polak, A. Turzo, (w:) Słownik biograficzny ziemi pszczyńskiej. Pszczyna 1994, s.l 15.
Reasum ując zapiski dotyczące historii kościoła w K rzyżowicach, który znajdow ał się w kręgu polityczno-kulturalnego pogranicza śląsko-m ałopolskiego w średniowieczu, trzeba wskazać, że najbujniejszy jego rozwój dokonał się w czasach Jagiellonów 73.
Śląsk w om aw ianych przez nas czasach nigdy nie stanow ił integralnej części państw a polskiego, a jed nak ciążył do niego kulturalnie i znajdow ał się zaw sze w yraźnie pod oddziaływ aniem cywilizacji polskiej, której centrum znajdow ało się w Krakowie, w M ałopolsce74. O kres ciążenia duchowego Śląska przypadł w tedy na czasy najw iększego rozkw itu kulturalnego w Krakowie - na przełom ie XV /X VI w ieku75.
D ow odem zadzierzgniętego więc związku Śląska z Uniw ersytetem Krakowskim były liczne fundacje, zw łaszcza w XV w. i na początku XV I w ieku76. Ta ruchliwość um ysłow a i zainteresow anie intelektualne Ślązaków sprawiło, że odegrali oni d użą rolę w zaszczepieniu i utrw aleniu prądu duchowego, jakim był hum anizm 77.
G dy polityczne znaczenie Śląska z czasem m alało, coraz silniej przem aw iał plonem działalności m ecenasowskiej zamożnych Ślązaków . Znaczenie tej fundacji odkryjem y dla kościoła w Krzyżow icach i ziemi pszczyńskiej po reform acji, w okresie katolickiej reformy.
To na gruncie tej fundacji dokonało się wiele przem ian społeczno-religijnych, której wyrazem jest również to historyczne opracowanie.
N ajw iększy rozłam chrześcijaństwa, który dokonał się przez reform ację zaczął się rów nież w diecezji wrocławskiej tuż po w ystąpieniu M arcina Lutra w 1517 roku. Było to w czasach, kiedy biskupstwo wrocławskie nosiło jeszcze m iano „złotego”, w pełni katolickiego78. Dla parafii w Krzyżowicach był to czas fundacji dla kościoła św. M ichała A rchanioła obrazu M atki Boskiej Krzyżowickiej dokonany przez M ikołaja Brodeckiego m arszałka księcia K azim ierza II cieszyńskiego, który do 1514 roku był właścicielem K rzyżow ic79.
Do protestantyzacji ziem i pszczyńskiej doszło za spraw ą biskupa w rocław skiego B altazara Prom nitza, kiedy nabył tę ziemię w 1548 roku, a potem przekazał dobra ziem skie
73 F. Koneczny, Dzieje Śląska dz. cyt., s. 328. Por. R. Heck, Studia nad położeniem ekonomicznym ludności na Śląsku w XVI w. Wrocław 1959 s.45 i A. Nyrek, Kultura użytkowania gruntów uprawnych lasów i wód na Śląsku od XV do XX wieku. Wrocław 1992 s.83-85. Por. R. Heck, Uwagi o gospodarce folwarcznej na Śląsku w okresie odrodzenia. Sobótka R.XI (1956) Nr 2 s.203-207.
74 H. Barycz, Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Katowice 1975, s.31.
75 Tamże, s.16.
76 H. Barycz, dz. cyt., s.37.
77 M. Dyba, Śląskie Drogi od X w. do 1939r. Katowice 1992, s.33n.
78 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, Warszawa 1995, t.2. s.l 1.
79 O fundacji obrazu Matki Boskiej dla kościoła w Krzyżowicach. Zob. J. Grzegorzek, Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Krzyżowicach, Krzyżowice 2008, s. 15-20.
OA
swoim bratankom , którzy urzędowo wprowadzili protestantyzm . W pogoni za w artościam i m aterialnym i bp Baltazar Promnitz nie kw apił się zachow ać praw a władcy tych terenów
„cuius regio, eius religio” stosow aną przez wszystkich podczas reform acji81.
Z zachow anych źródeł wynika, że przez 30 lat był kościół krzyżow icki w rękach innowierców. Od roku 1588 do 1610 pastorem był Laurentius Schloserius, a od 1613 do 1628 Leopoldus M olenda82.
Przejęta świątynia w Krzyżowicach przez innowierców, upadek m oralny m ieszkańców , a na początku XVII wieku w ojna trzydziestoletnia, w szystko to doprowadziło do ruiny m aterialnej kościoła w Krzyżowicach. Inform ację o takim stanie kościoła podał dziekan luterański z Pszczyny Jan Hoffmann. Zresztą, sytuacja K ościoła katolickiego na Śląsku po 50 latach działalności protestantów wszędzie była tragiczna83.
Już po wystąpieniu Lutra dało się zauważyć sym ptom y, kryzysu w kościele katolickim i głosy, że trzeba podjąć niezbędne reformy. D opiero jednak zw ołanie Soboru Trydenckiego (1543-1563) zaowocowało odnowę duchow ą katolików . B iskupi w rocław scy czasów w ystąpienia Lutra, zdaniem historyków kościoła nie dorośli do czasów, w których przypadło im rządzić diecezją84.
Po soborze Trydenckim w archiprezbiteracie żorskim przeprow adzono w izytację w roku 1652, 1679 i 168885.
W izytator Bartłomiej Reinhold podczas w izytacji w 1652 roku zastał kościół w K rzyżow icach w totalnej ruinie86.
W izytacja z 1652 i z 1679 sprowadzały się do opisu kościoła, jego w yposażenia oraz
on
uposażenia księdza i służby kościelnej .
Podczas w izytacji w Krzyżowicach w 1679 roku zapisano, że w parafii 50% było ju ż katolików i 50% innowierców. W Szerokiej w izytator spotkał tylko 8 naw róconych na
OQ
katolicyzm . T a sytuacja spowodowała, że Szeroka została dołączona do parafii K rzyżow ice .
80 J. Grzegorzek, Obraz... dz. cyt., s.57.
81J. Kiedos, Jezuici i ich działalność na terenie diecezji katowickiej do roku 1992, Jaworze 2003, s. 16.
Ludwik Musioł podaje, że już po roku 1548 nowinkarstwo szerzyło się w Żorach, Krzyżowicach i Szerokiej Por. L. Musioł, Protestantyzacja i rekatolizacja ziemi pszczyńskiej, Kraków 1966, s. 48 /maszynopis/.
82 J. Bańka, Księga Protokołów konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej dz. cyt., s. 101.
83 L. Musioł, Ein Visitations bericht uber ewangelischen Kirchen des Plesser Dekańats von 1628, s . l 43.
84 J. Mandziuk, dz. cyt., s. 35-38.
85 J. Dec, Duszpasterstwo w archiprezbiteracie żorskim w XVI wieku w świetle wizytacji biskupich, Wrocław 1986, s.6.
86 Tamż,e s.7.
87 J. Jungnitz, Visitationsberichte s. 16
88 Było to wynikiem również braku kapłanów. Mieszkańcy Szerokiej do 1860 roku należeli do parafii Krzyżowice. Podobna sytuacja zaistniała po reformacji w Godowie, który został przyłączony do Skrzyszowa.
Zob. Fr. Maroń, Kościół na Górnym Śląsku w I połowie XVI wieku, Ś.SHT, T XII, s.240.
