Główne instytucje i wybrane programy badawcze i badawczo-

Centrum Europejskich Studiów regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego (wcześniej Europejski Instytut Studiów Regionalnych i Lokalnych).

Już w drugiej połowie lat 80-tych zeszłego wieku w Instytucie Gospodarki Przestrzennej Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego zainicjowano 3-letni program badawczy „Rozwój regionalny- Rozwój lokalny – Samorząd terytorialny” pod kierownictwem Antoniego Kuklińskiego i Bohdana Jałowieckiego, w ramach którego prowadzono rozległe badania nad aktywnością lokalną. W 1991 roku, już po przełomie ustrojowym na bazie Instytutu Gospodarki Przestrzennej utworzono Europejski Instytut Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG). W ramach Instytutu prowadzono jeden z największych w powojennej historii programów (tzw. programów węzłowych), poświęconych tematyce lokalnej: „Polska Lokalna”. W ramach tego wieloletniego (1985-2000) programu zrealizowano wiele badań i projektów) dotyczących m.in.

113

gospodarki, także nieformalnej, struktur politycznych – w tym patologii władzy, np.

lokalnych struktur PZPR) „Dorobek „Polski Lokalnej” jest do dzisiaj najwszechstronniejszym zespołem wyników multidyscyplinarnych – a czasem wręcz interdyscyplinarnych – badań nad schyłkiem realnego socjalizmu, oglądanego „od dołu”, z punktu widzenia drobnej przedsiębiorczości, małych społeczności, tradycji lokalnych, relacji władzy w gminach i powiatach. Właśnie z „Polski Lokalnej”

pochodzą tezy o dominacji układów rodzinno-koleżeńskich w relacjach władzy – układów do dzisiaj nieprzezwyciężonych, a nawet ostatnio w nieprzewidywalny wręcz sposób wzmocnionych na najwyższych szczeblach władzy w naszym kraju (schyłek socjalizmu odbudował się widać – z nawiązką – w Polsce Odrodzonej).

Wyniki programu niewątpliwie przyczyniły się do projektowania odtworzenia samorządu terytorialnego w Polsce – warto przypomnieć, że to właśnie „Polska Lokalna” upowszechniła w naszym kraju Światową Deklarację Samorządu Terytorialnego z 1985 r“.

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

IRWiR PAN jest jednym z największych ośrodków naukowych zajmujących się wsią i rolnictwem, a 40-lecie jego istnienia podsumowano w specjalnym numerze „Wsi i Rolnictwa” (4/2011). Na uwagę zasługują przede wszystkim prowadzone w Instytucie badania ewaluacyjne programów LEADER oraz LEADER+. Jeśli chodzi o pierwszy z programów, LEADER+, realizowany w Polsce w latach 2004-2008, ciekawym podsumowaniem programu w apekcie aktywizacji społeczności wiejskich jest książka „Między interwencją a interakcją. Lokalne grupy działania w społecznościach wiejskich” (Bukraba-Rylska red. 2011), pisana z perspektywy socjologiczno-antropologicznej. W odróżnieniu od wielu ujęć normatywnych, negatywnie oceniających efekty programu, zwłaszcza w kontekście założonych standardów, książka jest pogłębioną analizą skutków zderzenia instytucji wniesionych z jednej strony i dziedziczonych z drugiej. Dzięki przedstawieniu historycznych uwarunkowań i szerszego kontekstu wdrażanego programu lepiej można zrozumieć ograniczenia modernizacji obszarów wiejskich. Dzięki wykorzystaniu w analizie kategorii kapitału wiążącego lepiej można zrozumieć sposób funkcjonowania programu w polskich realiach. Są także rekomendacje dotyczące terytorialnego poziomu realizacji programu. Równocześnie nie brakuje w pozycji krytyki programu, jako jednego z najbardziej skomplikowanych, a często absurdalnych sposobów pozyskiwania niewielkich (w skali pojedynczego projektu) środków.

114 Instytut Spraw Publicznych

W latach 2005-2008 Instytut Spraw Publicznych wraz z Akademią Filantropii w Polsce, Wspólnotą Roboczą Związków Organizacji Socjalnych WRZOS oraz innymi partnerami z pierwszego, drugiego i trzeciego sektora realizował, w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego projekt W stronę polskiego modelu ekonomi społecznej. Budujemy nowy Lisków. Projekt miał dać odpowiedź na podstawowe pytanie: jak odbudować siłę wspólnoty lokalnej, czyli jak stymulować oddolny rozwój zaniedbanych społeczności. W trakcie programu powstało także szereg prac studyjnych i opracowań badawczych (Kaźmierczak, Hernik 2008).

Drugim z przedsięwzięć Instytutu, które warto wskazać jako całościowe ujęcie problemu aktywności lokalnej jest program „Decydujmy razem. Wzmocnienie mechanizmów partycypacyjnych w kreowaniu i wdrażaniu polityk publicznych oraz podejmowaniu decyzji publicznych”. Przedmiotem programu jest partycypacja publiczna, a więc zaangażowanie obywateli w funkcjonowanie struktur i instytucji demokratycznego państwa (ale też samorządu), czyli zarówno władz publicznych, jak i podległych im jednostek sektora publicznego. Program ma przede wszystkim charakter badawczy, składający się z części teoretycznej, zorientowanej na osadzenie pojęcia partycypacji publicznej w kontekście teorii nauk społecznych oraz diagnostycznej, odnoszącej się do stanu partycypacji publicznej w Polsce na poziomie gminnym (Dyktat czy uczestnictwo 2012).

Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej

Stowarzyszenie powstało pod koniec lat 90-tych. Najważniejszym programem Stowarzyszenia jest „Centrum Aktywności Lokalnej” (CAL). Podstawowy cel Programu czyli rozwój lokalny (community development) sformułowano jako proces zaspakajania jednostkowych i zbiorowych potrzeb, a także rozwiązywania problemów, dzięki zaangażowaniu mieszkańców - w taki sposób, aby w danym środowisku zachodziła zmiana na poziomie kulturalnym, społecznym i gospodarczym. Motorem przemian miała być edukacja lokalna (local education) czyli oddziaływanie na sferę kultury, możliwe dzięki kształtowaniu u ludzi określonych umiejętności koniecznych do działania. Środkiem uruchamiającym cały mechanizm miała być metoda animacji społecznej (social animation). Jej podstawę stanowiły cztery zasady: badanie w działaniu (action research) – mające na celu

115

odkrywanie lokalnego potencjału i lokalnych sił społecznych, praca środowiskowa (community work) czyli profesjonalne wsparcie organizacyjne, technologiczne i edukacyjne, a potem wzmacnianie społeczne (empowering) – rozwijanie wiedzy i pewności siebie, oraz działanie środowiskowe (community actions), będące skupianiem wokół wspólnych zadań zainteresowanych osób, grup i organizacji.

Stowarzyszenie wydaje szereg publikacji związanych z prowadzonym programem aktywizacji wspólnot lokalnych o charakterze badawczym, eksperckim i edukacyjno-popularyzatorskim.

Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego

Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej zajmuje się badaniami społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza w wymiarze lokalnym. Powstały w 2001 roku Ośrodek sięga korzeniami do aktywności badawczej Stowarzyszenia Wspierania Inicjatyw Społecznych "Asocjacje", które już 1996 roku prowadziło badania aktywności obywatelskiej. W ramach Ośrodka realizowano szereg badań i analiz publikowanych w formie raportów i publikacji w serii: Biblioteka Aktywności Lokalnej. Prace badawczo-eksperckie przyniosły wypracowanie dwóch oryginalnych metod badawczych: narzędzie do monitorowania systemu współpracy pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego a organizacjami pozarządowymi oraz "mapę aktywności lokalnej".

3.5 Podsumowanie: dylematy w badaniach nad aktywnością lokalną i dylematy