Niniejsza publikacja stanowi podsumowanie badań pt. „Budowa kapitału społecznego do wykorzystania w procesie zarządzania rozwojem kierowanym przez lokalną społeczność”, przeprowadzonych na zlecenie Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA przez konsorcjum firm Bluehill Sp. z o.o. oraz Quality Watch Sp.
z o.o. w okresie marzec – maj 2015 r. Badania miały charakter ogólnopolski – analizie poddano 335 lokalnych grup działania (LGD); badania prowadzono z udziałem członków zarządu i pracowników LGD, przedstawicieli sektora publicznego, społecznego i gospodarczego.
Poruszona w monografii tematyka jest szczególnie istotna ze względu na widoczną zmianę umiejscowienia programu LEADER, będącego obecnie podejściem horyzontalnym, w nowej perspektywie programowania. Program ten w okresie 2007–2013 funkcjonował jako oddzielna IV oś „Programu rozwoju obszarów wiejskich” (PROW). Ogólnie rzecz ujmując, oznacza to, że w perspektywie lat 2014–
2020 rola programu LEADER jest większa, a tym samym większe jest znaczenie lokalnych grup działania, które uzyskały możliwość realizacji tzw. projektów grantowych, w których beneficjentem ubiegającym się o wsparcie przed podmiotem wdrażającym jest sama LGD. Zgodnie z założeniami operacja taka składa się z szeregu komplementarnych grantów, realizowanych przez różnorodne podmioty działające na obszarze objętym LSR, przyczyniających się łącznie do realizacji celów i wskaźników założonych w danym projekcie grantowym. To LGD rozpatruje wnioski, wybiera projekty, nadzoruje ich wdrażanie, co w efekcie usprawnia dostęp różnych organizacji do tych środków, a poprzez to wpływa na ich aktywizację.
Warunkiem efektywnej realizacji programu jest osiągnięcie możliwie wysokiego poziomu kapitału społecznego, charakteryzującego się takimi cechami organizacji społeczeństwa jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć jego sprawność, ułatwiając skoordynowane działania. Pochodną wyższego poziomu kapitału społecznego jest większe zaangażowanie znaczącej części społeczności w działania służące rozwiązywaniu wspólnych spraw. Trzy składowe kapitału społecznego – zaufanie, normy i sieci powiązań – wzajemnie się warunkują, wzmacniają i kumulują. Osoby, które mają zaufanie do innych współobywateli częściej pracują społecznie, włączają się w działalność społeczno-polityczną,
11
uczestniczą w lokalnych organizacjach, dokonują wpłat na cele charytatywne.
Poziom ich zaufania społecznego jest natomiast wyznaczony przez powszechnie w społeczeństwie przyjęte i akceptowane normy i wartości, zwłaszcza normę uogólnionej wzajemności, prawdomówności, solidarności i podmiotowości.
Celem ogólnym prowadzonych badań była identyfikacja poziomu aktywności mieszkańców obszarów wiejskich, jako elementu kapitału społecznego wsi, w celu wykorzystania go w procesie zarządzania strategicznego rozwojem lokalnych społeczności opartym na podejściu LEADER. Cele szczegółowe projektu odnosiły się do następujących zagadnień:
• rozpoznania i oceny stanu aktywności społecznej lokalnych środowisk, wzmacniania efektywności realizacji zadań przez lokalne grupy działania (LGD), w tym aktywizacji społeczności wiejskiej na rzecz budowy i realizacji lokalnych strategii rozwoju (LSR);
• identyfikacji barier i determinantów lokalnego rozwoju;
• budowy metodologii wykorzystania kapitału społecznego w procesie rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność.
Sformułowanym celom badawczym przyporządkowano strukturę monografii.
W pierwszej części omówiono wyniki badań dotyczące zdiagnozowania poziomu aktywności lokalnych społeczności. Opinie dotyczące poziomu aktywności lokalnych społeczności uzyskano pośrednio, poprzez przedstawicieli LGD. W zgodnej opinii przebadanych członków LGD poziom aktywności społeczności lokalnych jest niski.
W związku z tym przeanalizowano przyczyny małej aktywności mieszkańców wsi, jak również wskazano główne bariery jej rozwoju. Badaniu poddano ponadto wpływ działalności LGD na zwiększanie aktywności lokalnych społeczności.
W ramach tej części, na podstawie danych ankietowych, zmierzono poziom kapitału społecznego członków LGD. Pomiar poziomu i struktury kapitału społecznego oparto zarówno na wartościach wskaźników cząstkowych odnoszących się do poszczególnych komponentów kapitału społecznego, jak i wskaźników syntetycznych. Dodatkowo, na podstawie informacji pozyskanych od respondentów, wskazano najważniejsze społeczno-ekonomiczne uwarunkowania kapitału społecznego członków LGD.
W drugiej części monografii szczegółowo przeanalizowano aktualny stan badań nad aktywnością lokalnych społeczności w Polsce. Analizie poddano podstawowe
12
kierunki badań nad aktywnością lokalną (i powiązane z nimi aporie), jak również powiązane z nią kategorie pojęciowe. W dalszej kolejności wskazano główne instytucje i wybrane programy badawcze i badawczo-interwencyjne poświęcone temu zagadnieniu. Podsumowanie tej części stanowi analiza dylematów pojawiających się w badaniach nad aktywnością lokalną i ich dalszych perspektyw.
W trzeciej części, poświęconej próbie oceny barier i determinantów lokalnego rozwoju, przedstawiono analizę przeprowadzoną w perspektywie lokalizacji i warunków naturalnych, społeczeństwa i gospodarki oraz infrastruktury i zarządzania.
Kolejna część monografii zawiera zestawienie najważniejszych wniosków wynikających z przeprowadzonych badań terenowych, a także zestaw rekomendacji, zarówno odnoszących się do wykorzystania kapitału społecznego w procesie rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność, jak i ukierunkowanych na wzrost poziomu kapitału społecznego mieszkańców wsi, a w konsekwencji – na zwiększenie aktywności społecznej ludności obszarów wiejskich.
Część zamykającą publikację poświęcono metodologicznym zagadnieniom wykorzystania kapitału społecznego w procesie rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność. W ramach podjętych rozważań przeanalizowano również współczesne uwarunkowania metod wykorzystywania i wzmacniania kapitału społecznego.
13
14
2. Aktywność mieszkańców obszarów wiejskich jako element kapitału