Kategorie czynników aktywizujących rozwój lokalny

Można wskazać co najmniej kilka kategorii czynników rozwoju lokalnego.

Najpowszechniej dzieli się je ze względu na zakres przedmiotowy na: społeczno-kulturowe, ekonomiczne i przyrodnicze (zob. Parysek, 1996). Zakres ten można wzbogacić o kategorię czynników administracyjno-finansowych (w której należy uwzględnić elementy zarządzania i administracji, regulacji prawnych, finansowania przedsięwzięć itp.) i kategorię czynników technicznych (uwzględniającą przede wszystkim elementy infrastruktury społecznej i technicznej). W obrębie każdej takiej kategorii można wyodrębnić różne podkategorie. Na przykład wśród czynników społeczno-kulturowych wymienimy: strukturę demograficzną,

129

aktywność społeczną, strukturę społeczno-zawodową itd. Dalszym krokiem będzie wskazanie konkretnych czynników określających możliwości rozwoju lokalnego (np. zjawisko migracji, poziom wykształcenia, aktywność organizacji społecznych, kapitał społeczny, kreatywność i innowacyjność itp.). Przykład ten pokazuje jak szczegółowo można podchodzić do zagadnienia czynników determinujących rozwój lokalny, których w ten sposób można zapewne wymienić co najmniej kilkadziesiąt. Czynniki rozwoju lokalnego nie będą więc niczym innym, jak elementami diagnozującymi sytuację społeczno-ekonomiczną określonej jednostki terytorialnej. Takie podejście prezentuje na przykład Brandenburg (2011), który wymienia następujący zestaw czynników rozwoju lokalnego: potrzeby mieszkańców, zasoby i walory lokalnego środowiska przyrodniczego, zainwestowanie infrastrukturalne, poziom oświaty i kultury, potencjał gospodarczy, naukowy, techniczny i kadrowy, przepisy prawa, aktywność społeczności lokalnej i przychylność władz lokalnych dla inicjatyw, zasoby pracy, rynek lokalny i rynki zewnętrzne, kapitał finansowy, nowoczesne technologie wytwarzania, teren i korzyści miejsca, stosunki międzynarodowe i współpraca bilateralna.

Pewną modyfikacją powyższej klasyfikacji są tzw. aktywa gospodarki lokalnej, decydujące o dobrobycie społeczności lokalnej i o rozwoju lokalnej gospodarki (Pretty, 1999). Znajdują się wśród nich zasoby naturalne (np. bogactwa naturalne, lokalne usługi), kapitał społeczny (spójna społeczność i więzy międzyludzkie), kapitał ludzki (sytuacja i status indywidualnych członków lokalnej społeczności), kapitał fizyczny (lokalna infrastruktura) i zasoby finansowe (dostępność kredytów, subsydia, granty itp.). Z kolei zdaniem Heffnera (2007), analizującego uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, można wśród nich wydzielić kilka podstawowych grup. Są to: uwarunkowania związane z położeniem w przestrzeni geograficznej, uwarunkowania związane z położeniem w strukturach ekonomicznych, uwarunkowania środowiska przyrodniczego, jakość środowiska człowieka, poziom rozwoju infrastruktury technicznej, poziom rozwoju infrastruktury społecznej, aktywność i efektywność działań samorządów, przedsiębiorczość i innowacyjność lokalnej społeczności. Podobne podejście prezentuje Trojanek (1994), który ogół uwarunkowań rozwoju lokalnego dzieli na:

walory użytkowe wytworzone przez naturę, walory użytkowe będące wytworem działań człowieka, siłę roboczą, instytucje zajmujące się promocją i rozwojem obszaru, kulturę i tradycje gospodarcze obszaru, atrakcyjność miejsc przebywania.

130

W innym podejściu wskazuje się na zależność rozwoju lokalnego od czynników endogenicznych (np. kapitał społeczny, walory przyrodnicze, stan wyposażenia technicznego) oraz egzogenicznych (np. aura gospodarcza, kierunki rozwoju regionalnego, regulacje prawne). Te pierwsze powinny być przede wszystkim tematem zainteresowania w przypadku opracowywania koncepcji i strategii rozwojowych oraz ocen wykorzystania zasobów lokalnych, drugie zaś powinny być kształtowane na poziomie regionalnym lub krajowym, jednakże tworzą one wzajemnie nierozerwalny system. Pewną modyfikacją takiego rozróżnienia, w przypadku definiowania rozwoju lokalnego jako procesu społecznego, będzie podział czynników na zależne lub niezależne od społeczności lokalnej i władz samorządowych.

Jeszcze inna klasyfikacja czynników rozwoju lokalnego dzieli je na twarde i miękkie.

W pierwszej grupie znajdą się czynniki mierzalne (np. lokalizacja jednostki terytorialnej w stosunku do dużych aglomeracji, poziom wyposażenia w infrastrukturę społeczną i techniczną, dostępność komunikacyjna), w drugiej zaś – czynniki trudno mierzalne (np. innowacyjność, klimat dla przedsiębiorców, kreatywność lokalnych liderów, oferta usługowa itp.).

Przedstawione propozycje klasyfikacji czynników rozwoju lokalnego mogą równie dobrze odnosić się do rozwoju regionalnego lub – szerzej ujmując – ponadlokalnego; wystarczy tylko zmienić skalę odniesienia. Należy zatem w każdej z tych klasyfikacji uwzględnić czynnik skali i specyfiki małej jednostki terytorialnej.

Szczególnego znaczenia nabiera wówczas jej lokalizacja i specyficzne zasoby własne (przyrodnicze, kulturowe, historyczne, usługowe). Inne czynniki rozwoju lokalnego, jak na przykład: dostępność wsparcia finansowego, regulacje prawne, poziom nauki, innowacyjność itp., będą raczej zależały od szeroko rozumianej sytuacji gospodarczej, społecznej i politycznej w regionie lub kraju. Są one w znacznym stopniu niezależne od działań podejmowanych na poziomie lokalnym przez samorządy, organizacje społeczne i inne nieformalne grupy mieszkańców, jednakże waga obydwu grup czynników jest tak samo istotna dla rozwoju jednostki terytorialnej.

Mając na uwadze dotychczasowe rozważania, można zaproponować trzy główne kategorie czynników aktywizujących rozwój lokalny, które są związane z (tab. 38):

 lokalizacją i zasobami lokalnymi,

 społeczeństwem i gospodarką,

131

 infrastrukturą i zarządzaniem.

Lokalizacja i zasoby lokalne są wynikiem położenia jednostki terytorialnej w przestrzeni geograficznej, charakteryzującej się określonymi zasobami, ale także rentą położenia. Społeczeństwo i gospodarka to szeroki zbiór walorów lokalnych, uwzględniających elementy kultury, demografii, kapitału ludzkiego i społecznego oraz sytuację gospodarczą. Z kolei kategoria „infrastruktura i zarządzanie” określa gotowość jednostki terytorialnej do realizacji przedsięwzięć rozwojowych.

Dodatkowo można zaproponować podział wszystkich czynników na dwie odrębne kategorie: uniwersalne i unikalne. Pierwsze z nich cechuje powszechność i możliwość wykorzystania w dowolnej jednostce terytorialnej (np. aktywność społeczna, innowacyjność gospodarki, sprawność i aktywność władz lokalnych), drugie są specyficzne i warunkują rozwój tylko konkretnego obszaru (np. bogactwa naturalne, renta położenia, warunki produkcji rolnictwa).

Tabela 38. Podstawowa klasyfikacja czynników rozwoju lokalnego

Kategoria Czynniki

Lokalizacja i zasoby lokalne renta położenia i dostępność komunikacyjna warunki naturalne i surowce zasoby kulturowe i historyczne Społeczeństwo i gospodarka struktura demograficzna i kapitał ludzki

potencjał intelektualny i innowacyjny aktywność społeczno-gospodarcza i kapitał społeczny

aktywność inwestorów zewnętrznych wewnętrzne zasoby finansowe

„klimat” gospodarczy, kulturowy i polityczny Infrastruktura i zarządzanie wyposażenie infrastrukturalne

sprawność zarządzania i zdolność absorbcji środków i inwestycji

poziom zagospodarowania terenu

132