Wprowadzenie

Aktywność lokalna jest nieodłącznym atrybutem społeczności lokalnych. „Na całym świecie odkrywa się znaczenie, jakie społeczności lokalne odgrywają dla społecznego, politycznego i ekonomicznego dobrostanu jednostek. Oczekuje się, iż społeczności łagodzić będą podziały zrodzone przez globalizację gospodarki i pomogą znaleźć rozwiązania dla problemów związanych z bezrobociem, które rodzi społeczne niepokoje. W społeczności upatruje się ponadto szans na odrodzenie obywatelskości, które pozwoli przeciwdziałać wzrastającemu cynizmowi wobec polityki, jak i stawi czoło tym wszystkim ludzkim potrzebom, na które państwo i rynek nie odpowiadają” (Tylor, Barr, West, 2000: 1, cyt. za: Gorlach, Klekotko, Nowak, 2012). Aktywność lokalna jest zjawiskiem silnie powiązanym z oddolnymi procesami rozwoju społeczno-gospodarczego oraz procesami re-integracji więzi lokalnych, nadwątlonych amorfizującym wpływem globalizacji, indywidualizmu czy etatystycznego centralizmu (Lewenstein 2006). W literaturze przedmiotu ostatnich lat, ale także w wielu oficjalnych dokumentach programowych wobec aktywności lokalnej przyjmuje się szereg istotnych, aczkolwiek nie zawsze wprost eksplikowanych założeń:

 Aktywność lokalna stanowi przeciwwagę dla wykorzeniających i marginalizujących skutków cywilizacyjnego konsumpcjonizmu i globalizacji;

 Aktywność lokalna stanowi podstawę zrównoważonego rozwoju, opartego o zasoby endogenne;

 Aktywność lokalna stanowi podstawę silnego społeczeństwa obywatelskiego;

 Aktywność lokalna stanowi podstawę integracji i samopomocy społecznej w momentach kryzysowych.

Z uwagi na fundamentalne znaczenie zjawiska dla procesów rozwoju nie tylko o charakterze lokalnym, lecz także zachodzących w wymiarze regionalnym i krajowym, aktywność lokalna zawsze była przedmiotem intensywnych badań empirycznych i dociekań teoretycznych. Analizowane w niniejszym raporcie badania dotyczą m.in. takich zagadnień jak: (1) uwarunkowania zewnętrzne/poza- i ponadlokalne aktywizacji (polityki krajowe, szersze procesy społeczno-gospodarcze, poziom rozwoju regionu, kraju, makroregionu, rozumianego jako grupa krajów) (2) czynniki endogenne (zasoby lokalne, kapitały, kompetencje mieszkańców); (3) formy aktywizacji i mobilizacji (działania oddolne, organizacje

96

pozarządowe, pozostałe formy samoorganizacji, sieci współpracy, samopomoc lokalna); (4) wpływ aktywności na poziom rozwoju społeczności lokalnej i szersze procesy o charakterze makrostrukturalnym.

Porządkując stan badań nad aktywnością lokalną w Polsce po 1989 roku można wskazać dwa podstawowe wymiary, które organizują działalność naukową w tym obszarze tematycznym. Pierwszy kontekst to rozmaite projekty, programy i polityki zarówno krajowe jak międzynarodowe dotyczące aktywności lokalnej, lokalnego potencjału rozwojowego czy kapitału społecznego w ujęciu lokalnym. Typ badań bezpośrednio związany z realizacją programów i polityk publicznych koncentruje się z reguły na ich założeniach, przebiegu i ocenie skutków podejmowanych działań w odniesieniu do szerszych założeń teoretycznych czy normatywnych (Bukraba-Rylska 2014). Drugim kontekstem, który trzeba brać pod uwagę w ocenie stanu badań nad aktywnością lokalną jest wewnętrzny rozwój problematyki, związany z ewolucją problemów, pojęć i pytań badawczych, powiązanych z dynamiką zainteresowań teoretycznych i empirycznych odnośnie aktywności lokalnej jako zjawiska społecznego. Zwykle oba konteksty się przeplatają, dlatego dużo łatwiej jest wskazać na konkretne zagadnienia i problemy, które są przedmiotem badań, związanych z aktywnością lokalną.

Uwarunkowania aktywności.

W ramach badań prowadzonych nad aktywnością lokalną wskazuje się rozmaite uwarunkowania tejże: historyczne, strukturalno-branżowe, organizacyjno-instytucjonalne, ale także psychospołeczne. Przykładowo, aktywność lokalna na terenach wiejskich analizowana jest w kontekście całej klasy zjawisk i problemów zachodzących w dłuższej perspektywie czasowej i w szerszym wymiarze społeczno-przestrzennym, wykraczającym poza samą wieś. Do tych uwarunkowań należą przeobrażenia gospodarcze zarówno na obszarach wiejskich jak i poza nimi, przeobrażenia struktury agrarnej, zmiana stylów życia i stylów gospodarowania na wsi, relacje zachodzące w układzie miasto-wieś (np. migracje stałe i czasowe), polityka rolna państwa i Unii Europejskiej, wpływ programów unijnych, ale także wpływ historycznie wypracowanych w środowiskach lokalnych form samoorganizacji i samopomocy (Brzezińska 2011, Bukraba-Rylska 2014; Gorlach, Klekotko, Nowak 2012).

97 Przejawy aktywności lokalnej.

Aktywność lokalna przybiera niezwykłą różnorodność typów i form, takich m.in. jak stowarzyszenia, organizacje, w tym organizacje pozarządowe (Frączak, Skrzypiec 2004), partnerstwa lokalne (Pałka 2014), sieci wsparcia, grupy partnerskie, partnerstwa terytorialne, partnerstwa międzysektorowe, sieci społeczne (Furmankiewicz, Stefańska 2010), inicjatywy lokalne, ale także współczesne ruchy miejskie (Kowalewski 2013).

Miejsce realizacji aktywności.

Zwykle określenie lokalny/lokalność denotuje jakieś konkretne, terytorialne, niewielkie w sensie skali osadzenie aktywności. To może być wieś, społeczność lokalna, małe miasto, ale także – osiedle, sąsiedztwo w dużych miastach. W związku z miejscem realizacji aktywności pojawia się wśród jej badaczy istotne przesunięcie akcentów teoretycznych. Niektórzy zamiast pojęcia „miejsca” wprowadza pojęcie

„sceny”, jako uspołecznionego fragmentu przestrzeni powiązanego nie tyle ze sferą produkcji, jak w starym paradygmacie, lecz sferą konsumpcji (Klekotko, Gorlach 2013). Scenami byłyby zatem teatry, kina, deptaki, a w przypadku mniejszych ośrodków: np. lokalne domy kultury, centra aktywności lokalnej i inne przestrzenie

„wspólne”. Sceny łącząc lokalizację, ludzi i wartości stają się miejscem wspólnoty stylu życia (tamże: 28).

Zaangażowane podmioty.

Aktywność to pojęcie silnie związane ze zjawiskiem podmiotowości. Ze zrozumiałych względów literatura poświęcona aktywności lokalnej wiele uwagi poświęca indywidualnym, zbiorowym czy też instytucjonalnym podmiotom aktywności – obywatelom i grupom obywateli, liderom, instytucjom, organizacjom, społecznością wiejskim, małomiasteczkowym, ale także wspólnotom osiedlowym czy sąsiedzkim w wielkich miastach. Istotnym i zasadniczo nierozstrzygniętym problemem pozostaje tutaj kwestia teoretycznego statusu „podmiotu aktywności”

w przypadku działań zbiorowych. Czym np. jest wspólnota lokalna (osiedlowa, sąsiedzka), na podstawie jakich kryteriów ją określić i opisać? Czy nie dokonuje się tu, jak chcą niektórzy krytycy, nieuprawnionej hipostazy rzeczywistości, która jest zasadniczo nieciągła i heterogeniczna? (Klekotko, Gorlach 2013).

98 Relacje pomiędzy podmiotami.

Analizy aktywności zbiorowej często koncentrują się na charakterze powiązań pomiędzy aktorami. Jeśli chodzi o treściowy wymiar powiązań analizy skupiają się na tym, czy mamy do czynienia ze współpracą, rywalizacją, dominacją, kontrolą czy konfliktem, co przesądza często o jakości i efektach aktywności w wymiarze lokalnym (Frączak, Skrzypiec 2004). Czasami przedmiotem badań stają się bardziej rozbudowane formy relacji, na przykład w postaci sieci powiązań Furmankiewicz, Stefańska 2010). Wielu badaczy, odwołujących się do teorii systemowych podkreśla całościowy charakter powiązań pomiędzy aktorami, tworzących złożone, samoregulujące się i podtrzymujące systemy powiązań (Ziarko 2011).

Rezultaty aktywności lokalnej.

W badaniu rezultatów aktywności lokalnej sporo miejsca poświęca się ewaluacji programów, polityki i interwencji przeprowadzanych w związku z pobudzaniem tejże aktywności. Równolegle, lokalnie bada się wpływ aktywności na podniesienie adaptacyjnych zdolności społeczności lokalnych (Lewenstein 2006). W niektórych, nastawionych psychologicznie badaniach uwagę koncentruje się na wpływie rozmaitych form aktywności i integracji lokalnej na kompetencje społeczne jednostki (Rosiński 2011). Niestety w dużo mniejszym stopniu, bada się efekty negatywnych przejawów aktywności lokalnej: protesty, konflikty, syndrom NIMBY (Michałowska 2008).

99

3.2 Podstawowe kierunki badań nad aktywnością lokalną (i powiązane z nimi