Uważa się powszechnie, iż głównymi siłami motorycznymi globalizacji są obecnie korporacje transnarodowe oraz rządy państw, w szczególności państw wysoko rozwiniętych.57 Można przy tym dostrzec, iż w dyskusji na ten temat ścierają się dwa zasadnicze poglądy. Pierwszy nurt opiera się na dość jednoznacznym twierdzeniu o zmniejszającej się roli państw narodowych i wyraźnym przesuwaniu się akcentu decyzyjnego przede wszystkim w kierunku prywatnych podmiotów gospodarczych (korporacji transnarodowych). Można zauważyć, że w nowych warunkach ekonomicznych państwo przekazuje swoje uprawnienia na szczebel wyższy (tj. w
56 analizy sprzeczności wielu zjawisk decydujących o przebiegu procesu globalizacji, dokonuje w swojej książce pt. „Paradoksy globalizacji” W. Anioł. Dostrzega on m. in. takie przeciwstawne z pozoru zjawiska, jak: przyspieszenie w wyniku globalizacji światowego wzrostu gospodarczego, przy narastających jednocześnie dysproporcjach rozwojowych, erozja suwerenności państw narodowych przy jednoczesnej dobrowolnej rezygnacji z kolejnych funkcji do tej pory im przypisanych, w imię obrony interesów poprzez uczestnictwo np. w ugrupowaniach integracyjnych, uniwersalizacja kultury masowej przy jednoczesnym dążeniu wielu społeczności do ochrony własnych lokalnych tożsamości itd. (por. Anioł, W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002).
57 Müller A., „Globalizacja-mit czy rzeczywistość?”; w: Czarny E. (red.), „Globalizacja od A do Z”, NBP, Warszawa, 2004, s. 49.
kierunku instytucji międzynarodowych oraz międzynarodowych ugrupowań integracyjnych – np. UE) oraz na poziom niższy (instytucji oraz samorządów lokalnych).58 K. Ohmae pisał natomiast o erozji czy wręcz utracie znaczenia przez państwa narodowe (w tym przede wszystkim znaczenia ekonomicznego). Zjawisku temu towarzyszy przy tym rosnące znaczenie gospodarek regionalnych (np. UE, NAFTA).59
Zwolennicy drugiego nurtu nie podzielają natomiast opinii o absolutnym zmniejszeniu roli państwa w globalnych procesach gospodarczych i politycznych, kładąc raczej nacisk na względne osłabienie się jego pozycji w stosunku do ekspansywnych KTN oraz zmianę jego roli i funkcji w aspekcie globalizacji.60
W rozważaniach J. H. Dunninga na temat przemian działalności państwa we współczesnej gospodarce spotyka się rozróżnienie między dwiema jego zasadniczymi funkcjami: operacyjną oraz systemową. Pierwsza polega na bezpośrednim ingerowaniu w działalność gospodarczą, natomiast w drugim przypadku państwo działa jako „twórca, nadzorca i zarządca systemu ekonomicznego oraz jako rozjemca sporów związanych z funkcjonowaniem tego systemu.”61
Współcześnie akcent działalności państwa wyraźnie przesunął się z funkcji operacyjnej w kierunku systemowej. W związku z tym, państwo narodowe pozostaje wciąż istotnym aktorem w globalnej grze gospodarczej, aczkolwiek funkcjonuje on w zmienionej formie, przede wszystkim na skutek rosnącej siły dużych międzynarodowych przedsiębiorstw.62
58 por. Hirst P., Thompson G., „Globalization and the Future of Nation State”, Economy and Society, No. 3, 1995; cyt. za: Zorska A., „Ewolucja państwa i jego działalności”, w: Liberska B. (red.), „Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania”, PWE, Warszawa, 2002, s. 263; Maull,H.W. „Geopolityka w XXI w. Jaką przyszłość ma państwo narodowe?”, Deutschland, 1999, nr 6, s. 29 – 30; cyt. za: Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 84-85.
59 Ohmae K., „The End of the Nation state. The Rise of Regional Economies”, The free Press, New York, 1995, s. 11.
60 Liberska B. (red.), „Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania”, PWE, Warszawa, 2002, s. 263-264.
61
Zorska A., „Ewolucja państwa i jego działalności”, w: Liberska B. (red.), „Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania”, PWE, Warszawa, 2002, s. 264.
62 Szerokie rozważania na temat roli państwa w procesach globalizacji odnaleźć można m. in. w: Zorska A., „Ewolucja państwa i jego działalności”, w: Liberska B. (red.), „Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania”, PWE, Warszawa, 2002, s. 259-276; Sadowski Z., „Rola państwa w epoce globalizacji”, w: Liberska B. (red.), „Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania”, PWE, Warszawa, 2002, s. 309-319; Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 82-87.
Tabela 5. Argumenty świadczące o wciąż istotnej roli państwa w procesach globalizacji.
Lp. Argumenty
1.
Państwa wciąż pozostają podmiotami, które podejmują najważniejsze decyzje polityczne; są główną stroną w przypadku zawierania porozumień międzynarodowych. Z formalnego punktu widzenia, nie mają nad sobą zwierzchniej władzy w postaci innych instytucji.
2. Państwa spełniają rolę mediatora, pośrednika między sferą międzynarodową a wewnętrzną – łączą zatem poziomy: globalny i lokalny (narodowy).
3. Państwa pozostają elementarnym źródłem ładu społecznego i jako jedyny podmiot posiada środki przymusu zdolne ten ład egzekwować.
4. Państwa tworzą najlepsze „środowisko” dla rozwoju procesów demokratycznych i legitymizowania władzy.
5. Państwa dbają o odpowiednią jakość takich dóbr publicznych, jak prawo własności, uczciwa służba cywilna, praworządność, powszechna edukacja itp.
6. Jako jedyna w swoim rodzaju, zinstytucjonalizowana forma solidarności społecznej, państwa spełniają rolę podmiotów, które rozwiązują sprzeczności interesów między kapitałem a pracą.
7. Państwa stanowią podstawowe źródło zbiorowej tożsamości, bez którego funkcjonowanie społeczeństwa byłoby niemożliwe.
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 82-87.
W rozważaniach na temat podmiotów aktywnie uczestniczących w procesach globalizacji nie sposób pominąć także trzeciej wyłaniającej się siły, w postaci organizacji pozarządowych, o międzynarodowym zasięgu działania. Zdaniem S. Yamamoto, grupa ta zyskała na znaczeniu właśnie w wyniku postępujących procesów globalizacji i z pewnością będzie się ona w przyszłości umacniać.63
W działalności organizacji tego typu ujawniają się do pewnego stopnia tendencje, z jednej strony wykraczające ponad granice i interesy państw narodowych, a z drugiej strony podmioty te stanowią pewną przeciwwagę dla działalności korporacji transnarodowych.
63
Yamamoto S., „Forming a Postnational Global Economy – a Model for the Co-existence of States, Multinational Enterprise and Non-governmental Organizations”, Kansai University Review of
Economics and Business, No. 2, 1997, s. 20; cyt. za: Zorska A. „Ku globalizacji?”, PWN, Warszawa,
Rysunek 3. Struktury globalnego rządzenia.
PAŃSTWA NARODOWE
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) Światowa Organizacja Handlu (WTO) Bank Światowy (BŚ)
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Amnesty International Greenpeace
Lekarze bez Granic
Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych (ICFTU) Międzynarodowa Izba Handlowa (ICC) Światowe Forum Ekonomiczne (WEF)
INSTYTUCJE REGIONALNE
Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) Unia Europejska
Grupa G – 8 Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA)
Rada Europy Wspólny Rynek Południa (Mercosur) Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD) Stowarzyszenie Państw Azji Południowo – Wschodniej (ASEAN)
Grupa G – 77 Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku (APEC)
KORPORACJE TRANSNARODOWE
Struktury globalnego rządzenia
Źródło: Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 248.
Z punktu widzenia funkcjonowania globalnego ładu gospodarczego, wzrost znaczenia organizacji pozarządowych wydaje się pożądany z punku widzenia ogólnej efektywności jego funkcjonowania oraz przede wszystkim, sprawiedliwego podziału korzyści ekonomicznych. W praktyce należy jednak zgodzić się z poglądem, że mała w gruncie rzeczy siła przetargowa tych organizacji oraz brak niezależności finansowej64, decyduje w znacznej mierze o słabszej ich pozycji w stosunku do państw narodowych oraz dużych przedsiębiorstw międzynarodowych.65
64 Należy mieć na uwadze, iż źródła finansowania działalności organizacji pozarządowych są uzależnione właśnie od państw narodowych oraz dużych przedsiębiorstw.
Rozważania na temat głównych podmiotów procesów globalizacji jednoznacznie wskazują na stale rosnącą rolę wielkich międzynarodowych przedsiębiorstw. Podmioty te uważane są jednocześnie zarówno za istotną siłę sprawczą, jak i głównych beneficjentów globalizacji. „Korporacje transnarodowe stanowią najsilniejszą i wiodącą grupę podmiotów w gospodarce światowej oraz w procesie umiędzynarodowienia działalności gospodarczej. (...) Nie własność zasobów/majątku za granicą, lecz zdolność organizowania i koordynowania działalności produkcyjno – handlowej w wymiarze międzynarodowym stanowi obecnie główny atrybut korporacji transnarodowych. Spośród cech charakteryzujących działalność korporacji, na etapie globalizacji największe znaczenie ma integracja działań/funkcji rozlokowanych w wielu krajach.”66
Jak wskazuje B. Liberska, „korporacje transnarodowe są jednym z głównych aktorów globalnych rynków, a sieci ich produkcji i dystrybucji przyczyniają się do organizacji, lokalizacji oraz podziału zdolności wytwórczych we współczesnej gospodarce.”67