Rozwój i cechy przedsiębiorstw ponadnarodowych

Początków rozwoju dużych przedsiębiorstw, działających w co najmniej dwóch krajach, należy upatrywać już w XIX wieku. W okresie tym następował bowiem dynamiczny rozwój kapitalizmu wielkoprzemysłowego, który zdominował światowy porządek społeczno-gospodarczy. W związku z powyższym, wiele obecnie funkcjonujących przedsiębiorstw międzynarodowych i wielonarodowych26, może pochwalić się historią sięgającą przełomu

26 Szereg badań prowadzonych nad istotą działalności przedsiębiorstw, które funkcjonują w więcej niż jednym kraju oraz studia prowadzone nad zachowaniami i strategiami tych podmiotów, doprowadziły do rozróżnienia ich różnych typów. Stąd w literaturze przedmiotu, terminy: „korporacje transnarodowe”, przedsiębiorstwa

XIX i XX wieku. Jednakże, okresem szczególnego nasilenia rozwoju tych przedsiębiorstw była druga połowa XX wieku.27

Niekiedy wyróżnia się w historii rozwoju rynkowego przedsiębiorstw trzy etapy ekspansji geograficznej.²⁸ Etap pierwszy rozpoczął się w końcu XIX wieku, kiedy wraz z rozwojem technik technologii umożliwiających produkcję na dużą skalę, rozwojem transportu i komunikacji, upodobnianiem się gustów klientów, powstały możliwości sprzedaży na rynkach zagranicznych. Pierwsze przedsiębiorstwa międzynarodowe dążyły do rozbudowy oddziałów i filii, opierając się wyłącznie na efekcie skali, bez próby budowania efektu synergicznego (w ten sposób rozwijały się m. in.. Ford, Gillette, General Electric).

Druga faza rozwoju geograficznego przedsiębiorstw przypadła na lata 50. i 70. XX wieku. W okresie tym zwiększył się zarówno zasięg ich sprzedaży na rynkach międzynarodowych, jak i zmianie uległ charakter działania. O ile na poprzednim etapie umiędzynarodowienie dotyczyło przede wszystkim sprzedaży wyrobów produkowanych w kraju, o tyle w drugim etapie na znacznie szerszą skalę rozwinęła się zagraniczna produkcja. Działalność przedsiębiorstw dotyczyła zatem już nie tylko handlu, lecz także produkcji i usług. Trzeci etap ekspansji przedsiębiorstw ponadnarodowych miał miejsce w latach 80. i 90. XX wieku. W okresie tym nastąpiło niezwykle dynamiczne przyspieszenie procesów umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw a dynamika tworzenia się kolejnych podmiotów ponadnarodowych oraz koncernów globalnych wystąpiła w niespotykanej dotąd skali. W połowie lat 80., udział korporacji transnarodowych w tworzeniu światowej wartości dodanej sięgał 30% produktu krajowego brutto wszystkich gospodarek rynkowych na świecie, firmy te uczestniczyły w 75% obrotów handlowych krajów o gospodarkach rynkowych i miały „międzynarodowe” czy „ponadnarodowe”, stosowane są w odniesieniu do oznaczenia różnego typu podmiotów gospodarczych. W części niniejszej pracy, poświęconej strategiom rozwoju tych przedsiębiorstw, umieszczony został przegląd różnych ich typów, które determinują stosowane powszechnie nazewnictwo. Z punktu widzenia celu pracy, akcentowanie tych różnic ma sens głównie w odniesieniu do przeglądu klasyfikacji strategii tych przedsiębiorstw. W pozostałych przypadkach, terminy te stosowane są tu zamiennie, jako odnoszące się do wspólnej grupy podmiotów gospodarczych, jaką są duże przedsiębiorstwa, prowadzące działalność w co najmniej dwóch krajach świata. Nie oznacza to braku świadomości istniejących różnic terminologicznych, lecz stanowi uproszczenie na użytek celu pracy. Warto też dodać, iż w oficjalnej terminologii ONZ, między innymi z uwagi na niejednorodność terminologiczną w tym zakresie, podjęto decyzję o przyjęciu jednego powszechnie obowiązującego terminu. Dlatego w 1974 roku na Sesji Ekonomicznej i Społecznej Narodów Zjednoczonych zmieniono dotychczas stosowaną nazwę korporacji wielonarodowych na korporacje transnarodowe.

27 Moraczewska A., „Korporacje transnarodowe w procesach globalizacji”, w: Pietraś M. (red.), „Oblicza procesów globalizacji”, Wyd. UMCS, Lublin, 2002, s. 88.

80% udziału w wymianie technologii dokonywanej przez te kraje.29

W roku 1990 istniało na świecie około 37.000 międzynarodowych przedsiębiorstw, funkcjonujących w powiązaniu ze 170 tysiącami ich zagranicznych filii. Według szacunków z roku 2004, działało już około 70.000 przedsiębiorstw wielonarodowych, działających za pośrednictwem ok. 690.000 zagranicznych filii.³⁰ Przedsiębiorstwa te dysponowały kapitałem o łącznej wielkości 9 trylionów dolarów.31

Potencjał wielu przedsiębiorstw międzynarodowych przewyższa tym samym potencjał gospodarek narodowych średniej wielkości państw, a wielkość sprzedaży realizowanej przez filie międzynarodowych korporacji przekracza 10% światowego produktu krajowego brutto.³²

Główną cechą przedsiębiorstw międzynarodowych pozostaje to, iż są one właścicielami lub kontrolują działalność gospodarczą w więcej niż jednym kraju.33

Za istotę definicji przedsiębiorstw ponadnarodowych uznaje się kryterium własności i kontroli majątku w skali międzynarodowej. Jak zauważa A. Zorska, dalsza analiza specyfiki tych podmiotów doprowadziła do ustalenia, że ważną cechą działalności korporacji tansnarodowych jest angażowanie się w bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz w dalszej kolejności – umiejętność koordynacji i zarządzania coraz bardziej złożonymi strukturami organizacyjnymi w skali międzynarodowej i globalnej.34

Stąd obecnie w definicjach korporacji transnarodowych kładzie się nacisk na eksponowanie ich zdolności do koordynacji struktur organizacyjnych. Wyraz tego stanowi m. in. definicja P. Dickena, zgodnie z którą korporacja transnarodowa jest organizacją, która koordynuje działalność produkcyjno – handlową w różnych krajach z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje.35

Przeniesienie punktu ciężkości ze skali i zakresu prowadzonej przez przedsiębiorstwa działalności gospodarczej, w kierunku posiadanych umiejętności koordynacji działań zarządczych stanowi punkt wyjścia dla dostrzeżenia różnicy między terminami „międzynarodowy” lub

29 Czarny E., Kleinert J., „Firmy wielonarodowe w gospodarce światowej”, (w:) Czarny E. (red.), Globalizacja od

A do Z, NBP, 2004, s. 236.

30

Lista stu największych przedsiębiorstw transnarodowych znajduje się w załączniku nr 1 do niniejszej pracy.

31 „World Investment Report”, UNCTAD, 2005, s. 13.

32 op. cit., s. 14.

33 zob. m. in. Mulhearn Ch., „Change and development in the global economy, w: Bretherton Ch., Pouton G. (red.), „Global Politics”, Oxford, 1996, s. 184; cyt. za: Moraczewska A., op. cit., s. 89.

34 Zorska A., „Ku globalizacji ?”, PWN, Warszawa, 1998, s. 50.

35 Dicken P., „Global Shift. The Internationalization of Economic Activity”, Guilford Press, New York-London, 1992, s. 226; cyt. za: Zorska A, op. cit., s. 50.

„wielonarodowy” (które odnoszą się przede wszystkim do skali działania) a terminem „transnarodowy” (którego rdzeniem pozostaje kwestia nowej jakości funkcjonowania przedsiębiorstwa).

A. Zorska za najważniejsze cechy dużych ponadnarodowych przedsiębiorstw (korporacji transnarodowych), uznaje:

1. Suwerenność – decyzje strategiczne i działania podejmowanie przez korporacje, są w znacznym stopniu niezależne od sytuacji oraz interesów państw będących terenem prowadzenia ich działalności.

2. Złożoność – działalność gospodarcza prowadzona jest przez korporacje w wielu krajach i kontrolowana jest przez nie w sposób bezpośredni lub pośredni poprzez porozumienia z niezależnymi przedsiębiorstwami. W konsekwencji prowadzi do złożoności struktur produkcyjnych, organizacyjnych oraz przestrzennych.

3. Rozproszenie – stanowiące konsekwencję działalności wielkich ponadnarodowych przedsiębiorstw w wielu krajach świata, na wielu rynkach produktowych i geograficznych. Ważne jest przy tym, iż rozproszenie działalności w ramach korporacji dokonywane jest w oparciu o kryterium globalnej efektywności, bez uprzywilejowania kraju będącego siedzibą centrali.

4. Specjalizację – umiejętność koordynacji działań korporacji w skali międzynarodowej prowadzić może to daleko idącej specjalizacji poszczególnych jej filii i przedstawicielstw. Umożliwia to dyskontowanie płynących z niej korzyści, wpływając na budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej poszczególnych działów, jak i firmy jako całości.

5. Zdolność arbitrażowania – polega na prowadzeniu operacji jednocześnie na różnych rynkach, umożliwiających szybkie i zyskowne wykorzystanie różnic ekonomicznych występujących w danym momencie czasu.36

6. Zdolność integrowania – rozwój struktur organizacyjnych i przestrzennych przedsiębiorstw w skali międzynarodowej pociąga za sobą konieczność ścisłej koordynacji różnych czynności. Zapewniają to wszechstronne przepływy informacji,

36

Różnice te przejawiać się mogą w dostępie do zasobów, w efektywności produkcji, cenach, systemach podatkowych, kursach walutowych, stopach procentowych itp. (Kogut B., „Designing Global Strategies: Profiting from Operational Flexibility”, w: Vernon-Wortzel H., Wortzel L.H. (red.)., „Global Strategic Management. The Essentials”, J. Wiley and Sons, New York,1991, s. 105; cyt. za: Zorska A., op. cit., s. 56).

kadr, technologii, finansów, produktów i usług między jednostkami korporacji. Prowadzi to do powstawania zintegrowanych systemów korporacyjnych, działających w skali światowej.

7. Elastyczność organizowania – odnosi się ona do działań zarówno o charakterze strategicznym, jak i operacyjnym, mających miejsce wewnątrz przedsiębiorstwa. Polega na stałym formułowaniu istniejących układów i powiązań wewnętrznych oraz zewnętrznych, w celu reagowania na pojawiające się zmiany w samej organizacji jak i w jej otoczeniu.

8. Globalna efektywność – wynika z faktu, iż z punktu widzenia korporacji istotne jest osiąganie efektywności w skali organizacji jako całości. Dopuszczalne jest zatem np. ponoszenie strat przez niektóre jej jednostki składowe, jeśli sprzyja to podniesieniu całkowitej efektywności i osiągnięciu zamierzonych celów korporacyjnych.37

2.3. Formy i strategie rozwoju przedsiębiorstw ponadnarodowych