Rozdział 4. Rozwój regionów w warunkach globalizacji
4.3. Koncepcja regionów „uczących się”
W literaturze poświęconej zagadnieniom rozwoju regionalnego, jedną z odpowiedzi na koncepcję gospodarki, w której kluczem do sukcesu pozostaje wiedza i zdolność do kreowania innowacji, jest koncepcja regionów „uczących się” (ang. learning regions). Termin ten powstał na gruncie rozważań poświęconych analizie i budowaniu regionalnych systemów innowacji.113
W regionie „uczącym się” firmy, zarówno produkcyjne jak i usługowe, bez względu na ich strukturę i wielkość są konkurencyjne, ponieważ konkurencyjne jest całe terytorium w stosunku do otoczenia. Stanowi to konsekwencję zdolności, zlokalizowanych w danym miejscu przedsiębiorstw i innych organizacji, do działań innowacyjnych. Zdolność do innowacyjności jest natomiast efektem istnienia dobrze funkcjonującego systemu edukacji, zapewniającego wiedzę o charakterze formalnym oraz systemu wzajemnych powiązań między aktorami terytorium, kreującego wiedzę niekodyfikowaną, tzw. milczącą. Szczególnie ten drugi typ wiedzy, reprezentowany przez różne formy zbiorowego uczenia się (uczenie się przez interakcje, uczenie się przez działanie itp.), potrafi zapewnić trwałą zdolność regionu dostosowywania się do zmieniającego się otoczenia.114
113 „Cities and Regions in the New Learning Economy”, OECD, Paris, 2001, s. 11.
114 W ujęciu teoretycznym wyróżnia się zwykle cztery typy wiedzy: skodyfikowaną wiedzę o faktach
(know-what), wiedzę naukową lub wiedzę o prawach naturalnych (know-why), wiedzę milczącą (know-how) oraz
wiedzę o podmiotach posiadających know-what i know-how (tzw. wiedzę know-who). Pierwszy typ wiedzy (know-what) jest wiedzą na temat faktów, w związku z czym jest to termin najbliższy pojęciu informacji. Wiedza know – what (nazywana też wiedzą skodyfikowaną), jest szeroko dostępna w środkach masowego przekazu a postępujący w ostatnim okresie czasu rozwój technologii teleinformatycznych jest czynnikiem sprzyjającym w znacznej mierze jej rozprzestrzenianiu. Know-why oznacza wiedzę naukową oraz zasady i prawa naturalne. Jest niejako „produkowana” głównie przez organizacje i instytuty naukowo – badawcze i w swojej istocie jest także wiedzą skodyfikowaną. Zasób tej wiedzy udostępniany jest jednak często odpłatnie, w związku z czym barierą mogą być koszty jej pozyskania. Know-how, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich rodzajów wiedzy, jest wiedzą „milczącą”, tzn. nie może być transferowana poprzez prezentację, naukę, treningi itp. Jest zasobem specyficznym dla danej organizacji (przedsiębiorstwa, instytucji j, regionu itp.) i odnosi się do wypracowanych umiejętności wykonywania specyficznych czynności. Jedynym sposobem transferu tego typu wiedzy jest tworzenie sieci powiązań pomiędzy różnego typu partnerami, współpracującymi ze sobą. Ostatni typ wiedzy, (know-who) to zbiór informacji o podmiotach, które mają wiedzę know-what i know-how. Stanowi istotny zasób dla gospodarek charakteryzujących się dużym rozproszeniem umiejętności, związanych z postępującą specjalizacją, a zatem daleko posuniętym podziałem pracy. Dwa ostatnie typy wiedzy zyskują na znaczeniu w rozwiniętych gospodarkach i coraz częściej ich posiadanie decyduje o trwałej przewadze strategicznej. Ich istnienie wymaga jednak utrzymywania silnych i trwałych kontaktów bezpośrednich między partnerami. Cecha ta wskazuje na uprzywilejowany charakter
Tabela 27. Typy wiedzy a uczenie się przez interakcje.
Typ wiedzy Uczenie się
między firmami Źródła wiedzy
Uczenie się przez interakcje Kanały przepływu wiedzy Sposób „kodowania” Formalna - edukacja; - szkolenia formalne Przekazywanie wiedzy na temat: - posiadanych zasobów danych; - procedur Przesyłanie informacji Technologie komunikacyjne Formalnie nabyta wiedza i kwalifikacje „Pośrednia” - systemy praktyk; - metoda prób i błędów Wykonywanie: - rutynowych czynności; - zleconych zadań Dzielenie się doświadczeniami - dyskusje - konferencje - wizyty Umiejętności i doświadczenie Milcząca socjalizacja Umiejętność zrozumienia: - obowiązujących norm; - panującej mentalności Przyjmowanie wspólnych norm - mobilność międzyzakłado wa pracowników - nieformalne relacje miedzy pracownikami Wspólna kultura
Źródło: Lorenzen M., „Communicating Trust in Industrial Districts”, Paper presented in the Erasmus intensive seminars, Turin, 1996, s. 9; cyt. za: Maillat D., Kebir L., „The learning region and territorial production systems”, IRER Working Papers No. 9802b, Université de Neuchatel, 1996, s. 12; wersja on-line:
http://www.unine.ch/irer/wp9802b.doc.
Koncepcja regionów „uczących się” jest zatem nową i słabo jeszcze zdefiniowaną koncepcją i wykorzystuje dorobek teorii rozwoju lokalnego, innowacji, środowisk przedsiębiorczości i powiązań globalny-lokalny (traktujących o zjawisku tzw. glokalizacji).115 Według definicji R. Floridy, uczące się regiony funkcjonują jako magazyny wiedzy i pomysłów, zapewniając przy tym środowisko oraz infrastrukturę wspomagającą ich przepływy. Tym samym regiony uczące się są coraz istotniejszym źródłem innnowacji i motorem wzrostu gospodarczego, a także ważnymi aktorami w globalnej grze gospodarczej.116 To właśnie region uczący się jest w stanie zapewnić czynniki, niezbędne organizacjom opierającym swój rozwój na działalności opartej na wiedzy. Czynnikami tymi są przede wszystkim:
wymiaru lokalnego i regionalnego współczesnych gospodarek („Technology and the Economy. The Key Relationships”, OECD, Paris, 1992).
115
Nowińska-Łaźniewska E., „Relacje przestrzenne w Polsce w okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego”, Wyd. AE, Poznań, 2005, s. 32.
- infrastruktura produkcyjna ze swoją siecią wzajemnie ze sobą powiązanych odbiorców oraz dostawców;
- infrastruktura wiedzy, zapewniająca dostęp do kapitału ludzkiego i społecznego, umożliwiającego oparcie rozwoju na wzajemnej współpracy pomiędzy aktorami lokalnymi i zorganizowana wokół świadomości konieczności uczenia się przez całe życie;
- infrastruktura fizyczna, w tym przede wszystkim komunikacyjna, umożliwiająca szybki i sprawny przepływ informacji, dostawy just-in-time oraz integrację z gospodarką światową;
- infrastruktura instytucjonalna, na którą składają się instytucje finansowe, rządowe, samorządowe oraz prywatne organizacje typu non-profit i która dostosowana jest do potrzeb zorientowanych na wiedzę aktorów lokalnych.117
Tabela 28. Region produkcji masowej a region „uczący się” według R. Floridy.
Cechy Region produkcji masowej Region „uczący się”
Podstawy konkurencyjności
Przewaga konkurencyjna (porównawcza) oparta na : - zasobach naturalnych; - pracy fizycznej.
Przewaga trwała oparta na : - tworzeniu wiedzy; - ciągłym ulepszaniu.
System produkcyjny
Produkcja masowa :
- praca fizyczna jako źródło wartości;
- oddzielenie fazy innowacji i produkcji.
Produkcja oparta na wiedzy : - ciągłe tworzenie;
- wiedza jako źródło wartości; - połączenie fazy innowacji i
produkcji. Infrastruktura wytwórcza Klasyczne relacje między
dostawcami
Sieć firm i systemów dostawców jako źródło innowacji
Infrastruktura zasobów ludzkich
- siła robocza tania i słabo wykwalifikowana; - fordowski system pracy; - fordowski system edukacji i
kształcenia.
- pracownicy intelektualni; - ciągłe ulepszanie zasobów
ludzkich;
- system edukacji i kształcenia ciągłego. Infrastruktura fizyczna i komunikacyjna - infrastruktura fizyczna ukierunkowana na środowisko krajowe - infrastruktura fizyczna i komunikacyjna ukierunkowana globalnie; - wymiana danych elektronicznych. System zarządzania przemysłowego - relacje rywalizacji;
- regulacja oparta na hierarchii i kontroli
- relacje wzajemnej współzależności; - organizacja sieciowa; - elastyczne systemy regulacji
działalności. Źródło: Florida R. „Toward the learning region”, Futures, vol. 27 no. 5, 1995, s. 533.
P. Ache, definiując terytorium „uczące się”, określa je kompleksowo, jako system „ściśle ze sobą powiązanych aktorów uczestniczących w elastycznie zarządzanych strukturach, w których sieć nie ogranicza się wyłącznie do aktorów gospodarczych, ale zawiera w sobie również aktorów społecznych, politycznych i instytucjonalnych, oraz gdzie przekaz i wymiana informacji jest zjawiskiem częstym, a nie jedynie okazjonalnym. Region, charakteryzujący się wieloma z tych elementów, powinien nieustannie się uczyć oraz doskonalić i rozwijać, nawet jeśli przyjdzie mu stawić czoło nieznanym dotychczas wyzwaniom.”118
Koncepcja regionu uczącego się może stać się szczególnie atrakcyjna dla krajów i regionów gospodarek transformujących się. Jak twierdzi Asheim119
, region „uczący się” może być konsekwencją transformacji klasycznego dystryktu przemysłowego, polegającej na modernizacji jego struktury ekonomicznej, a tym samym poprawie jego pozycji konkurencyjnej. Regiony zdolne do transformacji mogą tym samym uniknąć ryzyka marginalizacji poprzez utrzymanie przestarzałej struktury gospodarczej i społecznej. Szczególnie przestarzały charakter struktury społecznej (tzw. path – dependency), może być podstawową przyczyną długotrwałego kryzysu. Odpowiedzią na tę sytuację jest tworzenie się dynamicznej i elastycznej struktury współzależności pomiędzy lokalnymi podmiotami, która sprzyja procesom uczenia się i innowacyjności, co w konsekwencji prowadzi do trwałej zmiany w regionie.
W przypadku regionów tradycyjnych przemysłów, warto rozważyć rolę lokalizacji dużego przedsiębiorstwa, z punktu widzenia perspektyw jego dalszego rozwoju gospodarczego. Z jednej strony należy zastanowić się nad możliwościami potencjalnego, względnie trwałego przywiązania dużego przedsiębiorstwa przez tego typu regiony, z drugiej strony mieć na uwadze fakt, iż w obliczu deficytu lokalnych środków materialnych i finansowych lokalizacja takiej firmy może stanowić istotny, jeśli nie jedyny czynnik dalszego rozwoju. W związku z tym najbardziej pożądaną strategią z punktu widzenia regionu będzie takie działanie, które doprowadzi do efektywnego wykorzystania korzyści, jakie przynieść może funkcjonowanie dużych przedsiębiorstw, przy jednoczesnym zaoferowaniu im przez terytorium walorów gdzie indziej nie spotykanych, które stanowić będą o względnie trwałej atrakcyjności regionu.
118
Ache P., „Vision and creativity – challenge for city regions”, Futures, no. 32, 2000, s. 444.
119 Asheim B. „Industrial districts as learning regions. A condition for prosperity?”, Studies in Technology,
Tabela 29. Filary regionów uczących się. Podstawowe idee
- koncentracja na rozwoju endogenicznym;
- znaczenie powiązań, aktywności aktorów w obrębie regionów; - integracja różnych typów polityki i strategii;
- gwarancja trwałego rozwoju dzięki zdolnościom do uczenia się.
Główne założenia
- wzmocnienie konkurencji regionalnej na bazie rozwoju zdolności do uczenia się;
- zorientowanie polityki na rynku pracy na nowe koncepcje rozwoju regionu; - wzmocnienie roli sektora MŚP przez stabilne zakotwiczenie w regionie; - integracja sieci powiązań personalnych i przedsiębiorstw, co ułatwia tworzenie
ram do rozwoju regionalnego. Charakterystyka zmian –
logika rozwoju
- kształtowana i kontynuowana ewolucja rozwoju;
- wyższy, dalszy rozwój przez uczenie się (indywidualne i instytucjonalne); - antycypacja – proaktywne dyskusje, mające na uwadze procesy przemian.
Perspektywy sterowania i kształtowania
systemów
- kształtowanie poprzez własne organizacje z licznymi zdolnościami do samosterowania;
- wspieranie zdolności do samorozwoju;
- rozwój regionalnego otoczenia – rozbudowa zintensyfikowanej współpracy i sieci, likwidacja sztywnych sprzężeń;
- bottom-up (rozwój oparty na zasobach wewnętrznych) i top-down (tradycyjny rozwój regionalny).
Rola aktorów - moderator procesu; - ukształtowany networker. Struktura
przedsiębiorstw i zasobów ludzkich
- wspieranie know-how w intensywnych branżach i przedsiębiorstwach; - knowledge workers;
- towarzyszący życiu proces uczenia się;
- źródłem innowacji jest sieć przedsiębiorstw oraz dostawców.
Źródło: Scheff J., „Lernende Regionen. Regionale Netzwerke als Antwort auf Globale Herausforderungen”, Linde Verlag, Wiedeń, 1999, s. 48; cyt. za: Nowińska-Łaźniewska E., „Relacje przestrzenne w Polsce w
okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego”, Wyd. AE, Poznań, 2005, s. 33. W tym kontekście warto przywołać definicję regionu „uczącego się” wg Pratt’a120
, w opinii którego region tego typu dąży do „przywiązania” na swoim terytorium oddziałów dużych firm, a zatem do ich terytorializacji, aby przyczyniały się one do generowania dynamiki rozwoju regionalnego. Uczący się region jest zatem swoistą kombinacją instytucji nastawionych na rozwój technologii, procesów uczenia się aktorów lokalnych/regionalnych i takiego rozwoju gospodarczego, który pozwoli przyciągnąć na dane terytorium przedsiębiorstwa tak, aby korzystniejsze było dla nich rozwijanie działalności w danym miejscu, niż relokacja działalności poza region.
120 Pratt A. „The emerging shape and form of innovation networks and institutions” w: Simmie J. (red.), „Innovation, networks and learning regions?”, Jessica Kinsley Publisher, London, 1997, s. 128.