Rozdział 4. Rozwój regionów w warunkach globalizacji
4.4. Glokalizacja i terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych
4.4.1. Glokalizacja – synteza globalnego i lokalnego wymiaru gospodarki
We współczesnych koncepcjach teoretycznych, dotyczących rozwoju regionalnego, prezentowane są dwa przeciwstawne scenariusze przyszłości regionów. Pierwszy z nich wskazuje na duże prawdopodobieństwo ich malejącego znaczenia we współczesnej gospodarce. Spadek znaczenia regionów w gospodarce, tzw. „koniec geografii”, ma być przy tym konsekwencją przejmowania działających w nich, najbardziej dynamicznych małych i średnich przedsiębiorstw, przez duże międzynarodowe korporacje. Inną przyczyną takiego scenariusza może być też fakt, że najlepiej rozwijające się przedsiębiorstwa w regionie przejmą kontrolę nad innymi firmami. Tym samym, partnerskie relacje współpracy zastąpione zostaną układami hierarchicznymi, zakłócającymi z definicji możliwości dalszego rozwoju, w oparciu o współpracę.121
W drugim scenariuszu przyszłości rozwoju regionalnego, regiony nie tylko nie będą zanikały, ale z powodzeniem będą potrafiły włączyć się w globalny system produkcji, jako swoiste „węzły” globalnych sieci.122
Współcześnie najlepiej rozwijające się regiony nie są bowiem statycznym modelem organizacji produkcji. Przeciwnie, rozwój i zmiana powinny być traktowane jako naturalny element rozwoju regionalnego.123
Nie ulega przy tym wątpliwości, iż strategiczne znaczenie dla przyszłości regionów ma obecnie przede wszystkim ich wewnętrzna zdolność do kreowania innowacji i ciągłego uczenia się.124
W środowisku, w którym elastyczna specjalizacja stanowi klucz do międzynarodowej konkurencyjności, duże przedsiębiorstwa polegają na dynamice wysoko wyspecjalizowanych podwykonawców, które z czasem potrafią jednak uniezależnić się od swych głównych klientów i poszukiwać zbytu na rynkach międzynarodowych. Model ten,
121 por. Harrison B., „The Italian industrial districts and the crisis of the cooperative form: Part I”, European
Planning Studies, 2,1, 1994, s. 3-22; Harrison B., „The Italian industrial districts and the crisis of the
cooperative form: Part II”, European Planning Studies, 2,2, 1994, s. 159-174.
122 Amin A., Thrift N., „Neo-marshallian nodes in global networks”, International Journal of Urban and
Regional Research, 16, 4, 1992, s. 571-587.
123
Asheim B. „Industrial districts as learning regions. A condition for prosperity?”, Studies in Technology,
Innovation and Economic Policy, University of Oslo, Oslo, 1995, s. 1.
124 por. m. in.: Asheim B., „Industrial districts, inter-firm cooperation and endogenous technological development. The experience of developed countries”, w: „Technological dynamism in industrial districts: An alternative approach to industrialization in developing countries?”, Unctad, United Nations, New York, Geneva, 1994, s. 91-142; Benko G., Lipietz A., „Les regions qui gagnent”, Paris, 1992; Florida R. „Toward the learning region”, Futures, vol. 27 no. 5, 1995, s. 527-536).
opisany przez Bellandi125, na podstawie badań we włoskich dystryktach przemysłowych, stanowi przykład współistnienia na danym terytorium małych i dużych przedsiębiorstw.
Jak pisze A. Jewtuchowicz, efekty przecinania się dwóch płaszczyzn: globalnej i lokalnej oraz ich wzajemne oddziaływanie znalazły swój wyraz w nowym terminie „glokalizacja”, podkreślającym komplementarność i równoczesność rozwijającego się procesu globalizacji i rosnącego znaczenia rozwoju lokalnego.126
Pojęcie glokalizacji wprowadzone zostało przez amerykańskiego socjologa R. Robertsona, jako synteza pojęć globalizacji i lokalizacji. W tym kontekście lansuje je także Z. Bauman.127
Pokrewne glokalizacji pojęcie „glokalność” natomiast, stanowi istotę popularnej zasady „myśl globalnie, działaj lokalnie” (think globally act locally).128
Amerykański politolog i dziennikarz T. L. Friedman, wyjaśnia analizę związków między globalnym a lokalnym wymiarem rozwoju, za pomocą alegorycznego związku, jaki zachodzi pomiędzy „Lexusem a drzewem oliwnym”.129
Lexus – jeden z najdroższych i najbardziej nowoczesnych samochodów osobowych świata, utożsamiany jest w tym kontekście z procesami globalizacji gospodarki oraz kultury światowej. Drzewo oliwne stanowi natomiast w rozważaniach autora odzwierciedlenie świata tradycyjnych wartości, utożsamianego przede wszystkim z wymiarem lokalnym. „Każde społeczeństwo, które chce dziś osiągnąć sukces gospodarczy, musi bez przerwy budować jak najlepsze lexusy i ruszać nimi w świat. Niech nikt jednak nie ma złudzeń, że samo uczestnictwo w globalnej gospodarce pozwoli zbudować zdrowe społeczeństwo (...). Przetrwanie globalizacji jako systemu będzie po części zależało od tego, na ile będziemy potrafili utrzymać tę równowagę. Kraj bez zdrowych drzew oliwnych nigdy nie będzie miał wystarczającego poczucia zakorzenienia lub bezpieczeństwa, by w pełni się otworzyć na świat i wyjść do niego. Lecz kraj, który jest tylko drzewami oliwnymi, który ma tylko korzenie, a jest pozbawiony lexusa, daleko nie zajdzie – zbytnio się nie rozwinie. Utrzymywanie równowagi między jednym a drugim jest ciągłą walką.”130
125 Bellandi M., „Italian Industrial Districts: an Industrial Economics Interpretation”, European Planning
Studies 10 (4), 2002, s. 425-437.
126 Jewtuchowicz A., „Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju”, Wyd. UŁ, Łódź, 2005, s. 37.
127
por. Robertson R., „Glocalization: Time-Space and Homogeneity-Heterogeneity” w: Featherstone M., Lash S., Robertson R. (red.), „Global Modernities”, London, 1995; Bauman Z., „Glokalizacja, czyli komu globalizacja a komu lokalizacja”, Studia Socjologiczne nr 3, 1997.
128
Nordstrom K., „Global Management o European Business”, Brussels, 1993, cyt. za: Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 59.
129 Friedman T.L., „Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację”, Rebis, Poznań, 2001, s. 66.
Według T. L. Friedmana, glokalizacja odnosi się przede wszystkim do sfery kultury i oznacza „zdolność kultury do wchłaniania wpływów, które w sposób naturalny do niej pasują i ją wzbogacają, odrzucania wpływów, które naprawdę są jej obce, i wyselekcjonowania wpływów, które, choć inne, mogą z nią współistnieć właśnie jako coś innego. Celem glokalizacji jest takie przyswajanie sobie aspektów globalizacji przez kulturę danego kraju, które przyczynia się do rozwoju i zróżnicowania społeczeństwa, nie przytłaczając go.”131
W ekonomii, w efekcie analiz relacji między dużymi globalnym a lokalnym wymiarem gospodarki, zjawisko glokalizacji rozważać można z punktu widzenia dwóch płaszczyzn. Z jednej strony odpowiada ono na pytanie o przyczyny oraz konsekwencje lokalizacji przedsiębiorstw (zwykle ponadnarodowych) na danym terytorium; z drugiej strony badane są warunki otwarcia i integracji danego terytorium z resztą świata oraz cechy polityki, służącej przyciąganiu inwestycji zewnętrznych.132
Te dwa aspekty odnoszą się do zaprezentowanych już zagadnień bliskości (pojęcie nawiązujące do rosnącego znaczenia aglomeracji w światowej gospodarce) oraz dostępności (wyrażającej się możliwością prawie natychmiastowego połączenia różnych odległych punktów ziemi w czasie rzeczywistym, ale z drugiej strony – bliskością funkcjonalną i organizacyjną, związaną z pojęciem sieci). „Glokalizacja dotyczy przede wszystkim miast, będących wzajemnie połączonymi metropoliami”.133
„Glokalizacja wyraża się w istnieniu odrębnych „miast-światów”, jak choćby te niewiarygodne megalopolie (Mexico, 31 milionów mieszkańców w 2000, Sao Paulo, 26 milionów mieszkańców), które stają się całymi państwami. Wystarczy porównać na przykład liczbę telefonów w całej subsaharyjskiej Afryce z liczbą telefonów na Manhattanie; te miasta-światy mają charakter glokalny w pełnym znaczeniu tego słowa, są one zakotwiczone na ograniczonym terytorium, ale utrzymują związki symboliczne, rynkowe oraz finansowe z całym światem.”134
131 op. cit., s. 360.
132
Torrès O., „Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji”, w: Jewtuchowicz A. (red.), „Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów”, Wyd. UŁ, Łódź, 2004, s. 25.
133
Wackerman G., „Très grandes villes et métropolisation“, Ellipses, 2000, s. 223; cyt. za: Torrès O., op. cit., s. 26.
134 Quéau P., „L’Université de l’Universel”, Congrès de Locarno, 30 kwietnia-2 maja, 1997, cyt. za: Torrès O., op. cit., s. 26.
Rysunek 35. Dwie płaszczyzny pojęcia glokalizacja.
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Torrès O., „Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji”, w: Jewtuchowicz A. (red.), „Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a
rozwój regionów”, Wyd. UŁ, Łódź, 2004, s. 25-26.
Podsumowując rozważania na temat zagadnienia glokalizacji należy zauważyć, iż stanowi ono niejako przeciwstawienie strategiom globalizacji stosowanym przez firmy międzynarodowe. W tym drugim przypadku region traktowany jest jako „zwykłe miejsce w przestrzeni o dających się przetworzyć właściwościach fizycznych lub gospodarczych”, podczas gdy w przypadku glokalizacji „terytorium staje się wymiarem które przedsiębiorstwo powinno wziąć pod uwagę podczas opracowywania swojej strategii”.135
Pociąga to za sobą większą współzależność między strategią rozwoju, obraną przez regiony a strategiami dużych przedsiębiorstw międzynarodowych oraz pomiędzy sferą działalności publicznej a sferą działalności prywatnej. Stanowi to odwołanie do, biorącej swoje podstawy z teorii gier, koncepcji Win-Win-Win, oznaczającej sytuację handlową, w której dwóch uczestników gry znajduje się w pozycji wygranej i do których włącza się trzeci aktor (wymiar terytorialny). Oznacza to, iż pewne przedsięwzięcia wywołują istotne efekty synergiczne dla graczy, jak również i dla terytorium (tworzenie nowych miejsc pracy, waloryzacja pozytywnego wizerunku, wzmocnienie potencjału technologicznego itp.). Filozofia ta przeciwstawia się klasycznej zasadzie konkurencji, w której wygrana
135 Torrès O., op. cit., s. 39.
Glokalizacja
„globalny w lokalnym” „lokalny w globalnym”
przyczyny i zjawiska lokalizacji przedsiębiorstw międzynarodowych na danym terytorium
otwarcie się i integracja terytorium z gospodarką globalną
jednego aktora oznacza pogorszenie sytuacji pozostałych (gra o sumie zerowej) i której towarzyszy dodatkowo degradacja środowiska, bezrobocie, konflikty społeczne itp.136
Rysunek 36. Koncepcja Win-Win-Win.
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Torrès O., „Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji”, w: Jewtuchowicz A. (red.), „Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a
rozwój regionów”, Wyd. UŁ, Łódź, 2004, s. 39.
4.4.2. Terytorializacja – tworzenie zasobów regionu
Nie ulega wątpliwości, iż na przestrzeni ostatnich lat zaczęto dostrzegać, iż globalizacja i lokalny wymiar procesów rozwoju nie stanowią procesów wobec siebie przeciwstawnych. Do problemu tego odnosi się w ciekawy sposób amerykański socjolog J. Rifkin, pisząc, iż „w okablowanym świecie czystej akcji i samej tymczasowości uwarunkowania terytorialne liczą się bardziej niż kiedykolwiek (...). Jest rzeczą ciekawą, że upolitycznione kultury lokalne są przeciwwagą dla globalnej gospodarki sieciowej i jednocześnie warunkiem koniecznym jej istnienia. Jeśli osłabnie różnorodność kulturowa, to rynki kapitalistyczne upadną, ponieważ zaufanie i kapitał społeczny wyschną i zabraknie podłoża do budowy i rozwoju przemysłu i handlu.”137
Pojęcie i zjawisko terytorializacji przedsiębiorstw ponadnarodowych tendencję tę w znakomitym stopniu odzwierciedla. Potwierdza to choćby fakt, że w wielu przypadkach realizowane przez te podmioty zagraniczne inwestycje bezpośrednie, są często z jednej strony przyciągane a z drugiej strony wzmacniają rozwój regionalnych systemów innowacji („innovation clusters”).138 „Globalizacja i związana z nią transformacja gospodarki kapitalistycznej, wzrost znaczenia dostępności do zasobów zmieniły w zasadniczy sposób relacje między przedsiębiorstwami a regionami. Pojawiły się nowe formy wzajemnych związków i zależności. Pojawił się problem terytorializacji
136
loc. cit.
137
Rifkin J., „Wiek dostępu”; tłum.: Ewa Kania, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław, 2003, s. 256.
138 Morgan K., „The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal”, Regional Studies, vol. 31.5, 1997, s. 495. Win Przedsiębiorstwo Przedsiębiorstwo Terytorium Win Win
przedsiębiorstw tzn. powiązania sukcesu firmy z sukcesem regionu i odwrotnie, stworzenie takiej sytuacji, w której powodzenie regionu będzie decydującym czynnikiem konkurencyjności firmy.”139
Pojęcie terytorializacji przedsiębiorstw pojawia się też na gruncie teorii zarządzania międzynarodowego przedsiębiorstwem. W literaturze można odwołać się do wielu dowodów na to, że współcześnie w wielu przypadkach filie korporacji transnarodowych prowadzą w krajach goszczących takie rodzaje działalności, które są silnie zakorzenione w specyfice i w systemach tworzenia nowej wiedzy, funkcjonujących w tych krajach. A. M. Rugman i A. Verbeke nazywają tego rodzaju korzyści „przewagami specyficznymi dla zagranicznych filii” (ang. subsidiary-specific advantages).140 Zatem, choć nie używają pojęcia terytorializacji, stwierdzają, że w pewnych sytuacjach przedsiębiorstwa międzynarodowe uzyskują dostęp do strategicznie wartościowych zasobów i systemu tworzenia nowej wiedzy i innowacji, jedynie poprzez lokalizację swych filii w określonych krajach lub regionach tych krajów.
Również A. Zorska dostrzega, że „w globalnej działalności korporacji nie maleje bynajmniej znaczenie zasobów i zdolności, jakimi dysponują lokalne przedsiębiorstwa i gospodarki. Wynika to z faktu, że przy dużej mobilności kapitału finansowego, inne ważne zasoby wytwórcze oraz warunki ekonomiczne nadal pozostają „uwiązane lokalizacyjnie”. Chodzi głównie o kapitał fizyczny, zasoby naturalne, siłę roboczą, a także o infrastrukturę transportową, łącznościową oraz instytucjonalną. Istotne znaczenie przypisuje się tej ostatniej, która obejmuje sprawnie funkcjonujące instytucje, a także panujące sposoby i zasady działania oraz dostępną, ogólną wiedzę. Charakter i zestaw tego rodzaju czynników jest wyraźnie zróżnicowany i specyficzny dla poszczególnych rejonów i regionów, co znacząco wpływa na ich atrakcyjność.”141
Dlatego też, „włączenie się dobrze rozwiniętych i wyposażonych lokalnych gospodarek w proces globalizacji powoduje, że stają się one
139 Jewtuchowicz A., „Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju”, Wyd. UŁ, Łódź, 2005, s. 42,
140 Autorzy prezentują podział na trzy rodzaje przewag (zasobów) strategicznych w przedsiębiorstwach: niezależne od konkretnej lokalizacji (ang. nonlocation-bound), zależne od konkretnej lokalizacji (ang.
location-bound) oraz przewagi specyficzne dla filii zagranicznych (ang. subsidiary-specific advantages).
Pierwszy rodzaj charakteryzuje możliwość ich eksploatacji w skali globalnej (np. produkty będące wynikiem ich wykorzystania znajdują nabywców na wielu rynkach) oraz łatwość rozprzestrzeniania się wewnątrz struktur danego przedsiębiorstwa. Przewagi zależne od konkretnej lokalizacji są niemożliwe do rozprzestrzeniania się w skali globalnej oraz nie następuje ich dyfuzja w ramach struktur organizacyjnych. Ostatni typ przewag umożliwia z jednej strony wytwarzanie dóbr wykraczających poza kontekst lokalny, jednak wymaga oparcia strategii rozwoju korporacji ponadnarodowej na specyficznych zasobach filii znajdujących w konkretnych miejscach lokalizacji (Rugman A. M., Verbeke A., „Subsidiary-specific Advantages in Multinational Enterprises”, Strategic Management Journal, No. 22, 2001,s. 240).