Rozdział 3. Konsekwencje przestrzenne procesów globalizacji i umiędzynarodowienia przedsiębiorstw
3.2. Polaryzacja przestrzenna rozwoju i metropolizacja światowej gospodarki
Zagadnienia koncentracji i rozprzestrzeniania się rozwoju od lat stanowią ważny problem dla teorii rozwoju regionalnego. Dokonany przez wielu autorów9
przegląd tych teorii wskazuje, iż jedne z nich podejmują starania wyjaśnienia przyczyn polaryzacji rozwoju w układzie przestrzennym, podczas gdy inne poddają analizie czynniki sprzyjające jego konwergencji. Odniesienie założeń teorii rozwoju regionalnego do praktyki gospodarczej wskazuje przy tym, że w rzeczywistości występować mogą oba procesy. K. Gawlikowka-Hueckel dokonuje w tym kontekście podziału teorii dotyczących zagadnień regionalnych na trzy grupy10:
1. Teorie identyfikujące pierwotne przyczyny lokalizacji działalności gospodarczej w przestrzeni. Uwzględniają one przede wszystkim zagadnienia dostępności bazy surowcowej, odległość do obsługiwanych rynków oraz dostępność transportową regionów (A. Weber, A. Lösch, W. Christaller).
8 Nie oznacza to wszakże, że nie ma w ogóle szans na odwrócenie tych tendencji. W jednym z corocznie publikowanych raportów Banku Światowego na temat rozwoju gospodarczego świata (World Development
Reports), można m. in. czerpać informację, iż w roku 2003, sześć z dziesięciu krajów, które charakteryzowały się
najwyższym udziałem wydatków na technologie informacyjne i telekomunikacyjne, pochodziło z grupy krajów rozwijających się (World Development Report 2005, World Bank, wersja on-line:
http://devdata.worldbank.org/wdi2005).
9 Szeroki przegląd teorii rozwoju regionalnego, spotkać można m. in. w pracach: Nowińska-Łaźniewska E., „Relacje przestrzenne w Polsce w okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego”, Prace Habilitacyjne AE w Poznaniu nr 13, Poznań, 2004; Gawlikowska-Hueckel K., „Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej”, Wyd. UG, Gdańsk, 2003; Grosse T. G., „Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego”, Studia Regionalne i Lokalne nr 1 (8), Warszawa, 2002; Godlewska H., „Lokalizacja działalności gospodarczej”, WSHiFM, Warszawa, 2001; McCann Ph., „Urban and Regional Economics”, Oxford University Press, Oxford, 2001.
10 Gawlikowka-Hueckel K., „Konwergencja regionalna w Unii Europejskiej”, Gospodarka Narodowa Nr 10, 2002, s. 91-92.
2. Kolejna grupa skupia się na procesach i czynnikach, które wraz z rozwojem gospodarczym gospodarki kapitalistycznej prowadziły do przyśpieszonego rozwoju jednych i stagnacji innych obszarów. Do grupy tej zaliczyć można teorie biegunów wzrostu (F. Perroux), grawitacji (J. Q, Stewart, W. Isard), rozprzestrzeniania i polaryzacji (G. Myrdal, A. O. Hirschman).
3. Grupa trzecia ujmuje zmiany następujące wskutek procesów wzrostu gospodarczego i poszukuje przyczyn zróżnicowania tempa tego wzrostu (P. Krugman, A. Venables, P. Romer).
Rysunek 20. Czynniki konwergencji i polaryzacji rozwoju w świetle dorobku teoretycznego nauk regionalnych.
Źródło: Gawlikowska-Hueckel K., „Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej”, Wyd. UG, Gdańsk, 2003, s. 113.
Ewolucja światowego dorobku teoretycznego w tym zakresie polegała zatem na ciągłym uzupełnianiu o kolejne zjawiska generowane przez rozwój gospodarczy. Pierwotny
Powstawanie biegunów wzrostu
Handel (eksport) Sektor przemysłu wiodącego
Działanie efektu grawitacji i potencjału Innowacja i innowacyjność
Korzyści aglomeracji
Dalsza koncentracja działalności gospodarczej w przestrzeni Malejące przychody od
kapitału
Silna dyfuzja postępu technicznego Niekorzyści aglomeracji Efekty przesączania Rosnące przychody od kapitału Efekt wiru Brak dyfuzji postępu
technicznego
motyw lokalizacji – transport, był uzupełniany o kolejne czynniki: korzyści zewnętrzne, korzyści skali, powiązania wewnątrz przemysłów, powstawanie biegunów wzrostu (polaryzację przestrzenną), innowacje i postęp technologiczny, handel zagraniczny itp. W ramach tych zagadnień od lat usiłowano rozstrzygnąć, czy wzrost jednych ośrodków może przyczynić się do awansu obszarów słabej rozwiniętych, czy też luka między nimi będzie się pogłębiać.11
Praktyka gospodarcza i liczne badania na ten temat pokazują, że w zależności od szeregu uwarunkowań może dochodzić zarówno do zjawiska polaryzacji, jak i konwergencji. Przykładowo, w wyniku badań podejmowanych w zakresie zróżnicowań międzyregionalnych w Europie wskazano na fakt, że w długim okresie czasu zaobserwować można w Europie postępującą konwergencję produktywności i dochodów na poziomie państw narodowych. Jednocześnie obserwacje tych wskaźników na poziomie regionalnym ukazały postępujące między nimi zróżnicowania.12
Można zatem zgodzić się z sugestią, iż „postęp spójności ma miejsce wówczas, gdy efekty dyfuzji i rozprzestrzeniania dominują nad skutkami wiru (zasysania).”13
Wyzwaniem dla współczesnego rozwoju gospodarczego, wpisującego się w ramy globalizacji gospodarki, pozostaje rozwiązanie dylematu pomiędzy procesem koncentracji rozwoju w wybranych miejscach przestrzeni (przede wszystkim w aglomeracjach charakteryzujących się silnym potencjałem metropolitalnym), a dążeniem do rozprzestrzeniania rozwoju na pozostałe obszary. W kontekście zjawiska metropolizacji należy mieć na uwadze, iż stanowi ono istotną konsekwencję procesów globalizacji.
Nierównomierny dostęp do infrastruktury umożliwiającej dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy ma zatem wyraźnie dostrzegalny wymiar przestrzenny. Należy przy tym zauważyć, iż miejscem lokalizacji wielkich światowych korporacji oraz np. punktów koncentracji urządzeń sieci teleinformatycznych, pozostają największe światowe
11 Gawlikowska-Hueckel K., „Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej”, Wyd. UG, Gdańsk, 2003, s. 113.
12 Cappelen A., Fagerberg J., Verspagen B., „Lack of Regional Convergence”, w: Fagerberg J., Guerrieri P., Verspagen B. (red.), „The Economic Challenge for Europe: adapting to innovation-based growth”, Aldershot: Edward Elgar, 1999; cyt. za: „Cities and Regions in the New Learning Economy”, OECD, 2001, s. 21; zob. także: Gawlikowka-Hueckel K., „Konwergencja regionalna w Unii Europejskiej”, Gospodarka Narodowa Nr 10, 2002, s. 110-113.
13 Gawlikowska-Hueckel K., „Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej”, Wyd. UG, Gdańsk, 2003, s. 113.
aglomeracje.14 Globalne organizowanie się gospodarki w wielką sieć gospodarczą prowadzi w konsekwencji do wzmocnienia istniejącej hierarchii miast. Największymi beneficjentami procesów globalizacji pozostają tym samym największe miasta świata. „Mimo powstawania nowych możliwości bardziej rozluźnionego i rozproszonego rozwoju poza wielkimi aglomeracjami, wzmacniająca się jednocześnie pozycja aglomeracji w systemie osadniczym powoduje utrzymywanie się układu hierarchicznego zdominowanego przez aglomeracje, choć nie zawsze te same co w poprzedniej fazie rozwoju.”15
W związku z powyższym dostrzec można, iż procesy globalizacji w gruncie rzeczy przyspieszają rozwój najbardziej konkurencyjnych obszarów świata, co skutkuje przestrzenną koncentracją i polaryzacją procesów rozwoju. Można w tym miejscu odwołać się m.in. do badań wskazujących na to, iż pod koniec XX wieku w Stanach Zjednoczonych 40% wielkości zatrudnienia koncentrowało się na obszarach zajmujących jedynie 1,5% powierzchni kraju.16
Wskazywano ponadto na fakt, że w gospodarce amerykańskiej funkcjonowało około 380 skoncentrowanych w stosunkowo niewielkich przestrzeniach geograficznych skupisk przedsiębiorstw (tzw. clusters), które zatrudniały 57% krajowej siły roboczej, wytwarzały 61% narodowej produkcji i generowały 78% eksportu. Podobne systemy produkcyjne w Europie, stanowiły m. in. 30% całkowitego zatrudnienia we Włoszech oraz w Holandii.17
Motorem tego skoncentrowanego rozwoju są przy tym w dużej mierze największe na świecie obszary zurbanizowane – wielkie aglomeracje miejskie, które funkcjonują de facto jako odrębne regiony społeczno-ekonomiczne. Stanowią one często lokomotywę rozwoju gospodarek narodowych, głównie dzięki koncentrujących się w nich różnorodnym rodzajom
14 W obecnych uwarunkowaniach gospodarczych można wskazać na kilka czynników decydujących o tym, że rozwój koncentruje się w dużych aglomeracji miejskich. Należą do nich m.in.: (1) dynamika powiązań wstecz i wprzód między zlokalizowanymi terytorium aglomeracji przedsiębiorstwami, (2) kształtowanie się gęstego i zróżnicowanego rynku pracy na terenie aglomeracji oraz (3) kształtowanie się w konsekwencji bliskości, różnorodności i dostępności aktorów lokalnych, zasobów o charakterze relacyjnym, sprzyjających uczeniu się i powstawaniu innowacji (por. Scott A.J., Storper M., „Regions, globalization, development”, Regional Studies, vol. 37, no. 6&7, 2003, s. 579-593).
15 Domański R.. Marciniak A., „Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów”, Studnia KPZK, t. CXII, Warszawa, 2003, s. 18.
16 Kim S., „The reconstruction of the American urban landscape in the twentieth century”, Cambridge MA, NBER Working Paper 8857, 2002; cyt. za: Scott A. J, Storper M., „Regions, Globalization, Development”,
Regional Studies, vol. 37, 6&7, 2003, s. 583.
17 „Boosting innovation: the Cluster Approach”, OECD, Paris, 1999; cyt. za: Scott A. J, Storper M., „Regions, Globalization, Development”, Regional Studies, vol. 37, 6&7, 2003, s. 584.
działalności gospodarczych, generowanych korzyściom aglomeracji oraz potencjałowi innowacyjnemu.18
Zjawisko to określa się często mianem metropolizacji gospodarki. Jego istota polega na tym, iż głównymi węzłami gospodarki światowej są największe ośrodki miejskie świata, nazywane metropoliami lub miastami globalnymi.19 W systematyczny sposób opisuje te procesy S. Sassen, która definiuje pojęcie „miast światowych (globalnych)”, charakteryzujących się jednej strony obecnością różnorodnych, silnie skoncentrowanych gałęzi przemysłu, z drugiej strony z istnieniem na ich terenie centrów wyspecjalizowanych usług (bankowych, księgowych, ubezpieczeniowych, prawniczych, konsultingowych itp.), stwarzając tym samym możliwości dla przepływu międzynarodowego kapitału.20
S. Sassen argumentuje, że największe metropolie jako miasta światowe, stanowią platformę dla globalnych przepływów kapitałowych.21
Zatem, choć obniżające się koszty transportu, pojawiające się nowe metody organizacji produkcji oraz rozwój technologii informacyjnych sprzyjają nieograniczonym przepływom kapitałowym, kapitał mimo wszystko dąży do koncentracji w tych miejscach przestrzeni, które oferują najlepszą ku temu infrastrukturę techniczną, instytucjonalną i społeczną, wynikające z niej korzyści aglomeracji oraz duże i elastyczne rynki pracy.22
18 Scott A. J, Storper M., „Regions, Globalization, Development”, Regional Studies, vol. 37, 6&7, 2003, s. 584.
19 Jak wskazują m. in. G. Gorzelak i M. Smętkowski, „współczesna urbanizacja bywa często nazywana megalopolizacją”. Decyduje o tym fakt, że coraz większa liczba ludności zamieszkuje współcześnie wielomilionowe aglomeracje miejskie. Obecnie 19 największych zespołów miejskich przekracza lub zbliża się do liczby 10 milionów mieszkańców. Łącznie mieszka w nich ponad 230 mln ludzi, co stanowi ok. 5% światowej populacji. Ponadto zwiększa się liczba miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 1milion. Na początku XXI wieku było ich 227 (Gorzelak G., Smętkowski M., „Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej”, Scholar, Warszawa, 2005, s. 33).
20 Por. m. in. Sassen S., „The global city”, Princeton University Press, Princeton, 1991; Sassen S., „Cities in the World Economy”, Sage, London, 1993.
21
Istotne jest w tym kontekście rozróżnienie między miastem światowym (metropolią) a megamiastem. W przypadku megamiast, za kryterium klasyfikacji uznaje się przede wszystkim ich wielkość, mierzoną głównie liczbą zamieszkującej je ludności oraz problemy natury gospodarczej, technicznej, społecznej i środowiskowej, jakie niesie ze sobą ich dynamiczny rozwój. Przyjmuje się przy tym, iż za megamiasto uznaje się aglomerację, której liczba ludności przekracza 8 milionów mieszkańców (Węcławowicz G., „Geografia społeczna miast“, PWN, Warszawa, 2003, s. 72). O tym, czy miasto można natomiast nazwać światowym decyduje bowiem nie tyle jego wielkość, ile przede wszystkim funkcje, jakie spełnia ono w systemie osadniczym danego kraju oraz w gospodarce w ogóle (Czerny M., Globalizacja a rozwój”, PWN, Warszawa, 2005, s. 82). W związku z powyższym, nie każde duże lub bardzo duże miasto (megamiasto), uznać można za miasto światowe (por. Załącznik 2).
22 Brenner N., Globalization as Reterritorialisation: the Re-scaling of Urban Governance in the European Union”,
Metropolizację zdefiniować można tym samym jako „proces przejmowania przez niektóre wielkie miasta funkcji kierowniczych w zarządzaniu gospodarką postindustrialną w skali ponadnarodowej”.23
Przyjmuje się, że metropolią można nazwać obszar aglomeracji miejskiej liczącej co najmniej pół miliona mieszkańców, który cechuje ponadto24
: - doskonałość usług, instytucji i wyposażenia;
- potencjał innowacyjny w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym;
- wyjątkowość i specyfika miejsca.
Tabela 13. Cechy miasta metropolii według P. Soldatos.
Lp. Cechy
1. Przyjmuje pochodzące z zagranicy czynniki produkcji, inwestycje, siłę roboczą oraz towary i usługi.
2.
Gości zagraniczne firmy, siedziby i filie międzynarodowych przedsiębiorstw, banków, instytucje pozarządowe, naukowe i oświatowe (szkoły) oraz uniwersytety o znacznym udziale studentów cudzoziemców, a także placówki dyplomatyczne.
3. Eksportuje czynniki produkcji: przedsiębiorstwa, banki i inne instytucje społeczno-gospodarcze, kulturalne i naukowe.
4. Jest bezpośrednio połączone siecią transportu i komunikacji z zagranicą, systemem autostrad, szybkich kolei, lotnisk międzynarodowych.
5. Cechuje się intensywną komunikacją z zagranicą przez ruch pocztowy, telekomunikacyjny i turystyczny.
6.
Ma rozwinięty sektor usług nastawionych na zagranicznych klientów: centra kongresowe, wysokiej jakości pomieszczenia biurowe, międzynarodowe kancelarie prawnicze, międzynarodowe
instytucje naukowe.
7. Znajdują się na jego obszarze środki masowego przekazu o zasięgu ponadkrajowym (gazety, magazyny, radio, telewizja).
8. Organizowane są regularne różnego typu międzynarodowe spotkania: kongresy, wystawy,, festiwale, imprezy sportowe i artystyczne z udziałem zagranicznych zespołów teatralnych. 9. Znajdują się instytucje krajowe i regionalne zajmujące się relacjami zagranicznymi i mającymi
międzynarodową markę jak np. stowarzyszenia, kluby sportowe itp. 10.
Przez miejskie instytucje publiczne lub prywatne uprawiana jest, za pośrednictwem własnych przedstawicielstw w innych miastach za granicą, paradyplomacja; służy temu także członkostwo w organizacjach międzynarodowych, jak np. stowarzyszenia miast bliźniaczych, metropolii itp.
Źródło: Soldatos P., „La nouvelle genération des villes internationales”, Montreal, 1987; cyt. za: Jałowiecki B., „Społeczna przestrzeń metropolii”, Scholar, Warszawa, 2000, s. 22.
Wskazuje się przy tym na takie istotne cechy miasta metropolitalnego, jak: eksportowanie i importowanie czynników produkcji do i z zagranicy, stwarzanie korzystnych
23 Jałowiecki B., „Społeczna przestrzeń metropolii”, Scholar, Warszawa, 2000, s. 17.
24 op. cit., s. 17-18; na podstawie: Bassand, M., „Métropolisation et inégalités sociales”, Presses polytechniques et
warunków dla lokalizacji siedzib i przedstawicielstw międzynarodowych przedsiębiorstw, istnienie rozwiniętej infrastruktury transportowej, telekomunikacyjnej, stanowiących o atrakcyjności danego miejsca nie tylko w oczach mieszkańców, ale i gości zagranicznych, zdolność do organizacji prestiżowych imprez o charakterze międzynarodowym itp.
Podobne ujęcie prezentują P.H. Kaplan, J. O. Wheeler i S. R. Holloway, którzy wskazują na następujące funkcje miast światowych25
:
- są ośrodkami turystyki krajowej i zagranicznej, handlu artykułami konsumpcyjnymi i inwestycji zagranicznych;
- są ośrodkami banków, towarzystw ubezpieczeniowych oraz innych instytucji finansowych;
- są ośrodkami władzy politycznej na poziomie krajowym i międzynarodowym, skupiskami wielu organizacji pozarządowych;
- są ośrodkami konsumpcji dóbr luksusowych przez światową elitę oraz konsumpcji artykułów masowych przeznaczonych dla klasy średniej i niższej;
- są ośrodkami zaawansowanych usług w zakresie: medycyny, prawa, szkolnictwa wyższego, wiedzy naukowej i technologii;
- są ośrodkami wytwarzania informacji wyższego rzędu oraz ich eksportu (dyfuzji); - są ośrodkami skupiającymi wielkie korporacje i związanych z nimi dostawców,
działających w nich dla wzajemnych korzyści;
- są ośrodkami kultury, sztuki, rozrywki, mody i wzornictwa.
Przyjmuje się, że w odniesieniu do procesów metropolizacji gospodarki, uzasadnione jest przyjmowanie różnej jego skali. Zależy ona przede wszystkim od miejsca, jakie dana aglomeracja (uznawana za metropolię lub pretendująca do takiego miana), zajmuje w światowej lub kontynentalnej hierarchii miast oraz jaki jest zasięg jej oddziałania na otaczająca ją przestrzeń. Dlatego wyróżnia się często metropolie o zasięgu regionalnym, krajowym, międzynarodowym czy też globalnym.
Prace nad identyfikacją obszarów metropolitalnych oraz próby ich klasyfikacji podejmowane są między innymi w ramach badań nad przestrzenią europejską. Przykład
25 Kaplan P.H., Wheeler J.O., Holloway S.R., „Urban geography”, Wiley & Sons, Hoboken, 2004, s. 88; cyt. za: Czerny M., Globalizacja a rozwój”, PWN, Warszawa, 2005, s. 82.
stanowić mogą prace podejmowane w ramach tzw. inicjatywy ESPON26, której ważną część stanowią studia nad obszarami metropolitalnymi Europy. Na ich podstawie wyróżniono 76 tzw. MEGA – Metropolitan European Growth Areas, które stanowić mają przeciwwagę dla najważniejszego obecnie układu terytorialnego Europy – tzw. Pentagonu.27
Klasyfikację obszarów metropolitalnych przeprowadzono w oparciu o kryteria: wielkości (liczba ludności i wysokość PKB), konkurencyjności (mierzonej liczbą firm z listy 500 największych korporacji transnarodowych oraz wielkością PKB per capita), powiązań z kontynentalnym systemem transportowym (wielkość pasażerskiego ruchu lotniczego oraz ilość centrów transportu wielomodalnego), zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy (poziom wykształcenia mieszkańców oraz udział pracowników zatrudnionych w sektorze B+R). Na tej podstawie wyróżniono 5 klas metropolii, przy czym na szczycie hierarchii znalazły się dwa węzły globalne (Londyn oraz Paryż), a ostatnią grupę tworzyły 24 miasta na poziomie MEGA 4 (mapa 2).
26 Projekt ESPON (ang. European Spatial Planning Observation Network), rozpoczął się w 1999 w Poczdamie, jako cześć inicjatywy wspólnotowej Interreg III, na wniosek ministrów państw członkowskich, odpowiedzialnych za planowanie przestrzenne w krajach członkowskich. Jednym z podstawowych celów programu, jest opracowanie kompleksowego systemu monitoringu sytuacji ekonomicznej i społecznej europejskich regionów (zob. http://www.espon.lu).
27
Pentagon rozciąga się od dwóch najważniejszych w skali globalnej miast Europy: Londynu i Paryża, poprzez Mediolan, Monachium do Hamburga. Obszar ten zajmuje 14% powierzchni 25 państw Unii Europejskiej oraz Bułgarii i Rumunii, skupia 32% ludności tych krajów oraz wytwarzane jest w nim 43% PKB (Gorzelak G., Smętkowski M., „Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej”, Scholar, Warszawa, 2005, s. 40).
Mapa 2. Metropolie w przestrzeni europejskiej.
Źródło: Baza danych ESPON.
Przykład klasyfikacji metropolii w skali światowej stanowić może natomiast tzw. sieć miast światowych, zaprezentowaną przez P.J. Taylora. Jej twórcy wyróżnili 54 miasta, które można uznać za miast światowe. Dokonali oni przy tym ich podziału na trzy klasy (alfa, beta oraz gamma), uzależnionego przede wszystkim od liczby oddziałów transnarodowych korporacji, zlokalizowanych w każdym z tych miast. Na szczycie hierarchii znajdują się:
Węzeł globalny Kategoria 1 MEGA Kategoria 2 MEGA Kategoria 3 MEGA Kategoria 4 MEGA Najbardziej rozwinięta część przestrzeni europejskiej – tzw. Pentagon
Londyn, Paryż, Frankfurt, Mediolan, Nowy Jork, Chicago, Los Angeles, Tokio, Hong Kong, Singapur. W grupie beta znalazło się 10 kolejnych miast, natomiast a grupie gamma – 35 (w tym Warszawa).28
Mapa 3. Sieć miast światowych.
Źródło: Taylor P.J., „Specfication of the world city network”, Geographical Analysis nr 33, 2001, s. 181-194; cyt. za: Gorzelak G., Smętkowski M., „Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej”, Scholar, Warszawa,
2005, s. 38.
Dynamiczny rozwój metropolii, prowadzący do pogłębiania się przestrzennej polaryzacji rozwoju społeczno – gospodarczego, ma swoje istotne konsekwencje dla relacji, jakie zachodzą pomiędzy największymi aglomeracjami miejskimi a obszarami bezpośrednio z nimi graniczącymi. B. Jałowiecki wskazuje nawet na fakt, iż w wyniku metropolizacji dochodzi de facto do zerwania więzi metropolii z jej najbliższym otoczeniem geograficznym oraz, co więcej, proces ten stanowi w gruncie rzeczy o istocie metropolizacji. „Metropolizacja to ostania faza urbanizacji, polegająca na przekształcaniu się przestrzeni miejskich i zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz nieciągłym sposobie
28 Gorzelak G., Smętkowski M., „Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej”, Scholar, Warszawa, 2005, s. 37.
użytkowania przestrzeni zurbanizowanych. Objawia się osłabieniem lub zerwaniem związków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich kontaktami w skali kontynentalnej lub światowej”.29
Metropolizacja jest zjawiskiem obiektywnym, choć powoduje w naturalny sposób polaryzację. Nie oznacza to jednak iż w jej konsekwencji nie może dojść do procesów rozprzestrzeniania na regiony słabiej rozwijające się.30
Ważne jest między innymi aby, jak to ujmuje A. Klasik, „sprząc ze sobą” funkcje metropolitalne aglomeracji z rozwojem regionów, których część stanowią.31
3.3. Wpływ przedsiębiorstw ponadnarodowych na przestrzenne zróżnicowanie rozwoju