Geneza współpracy w ramach Trójkąta Wyszehradzkiego

Genezy współpracy początkowo trzech państw Europy Środkowej należy poszukiwać jeszcze w latach 70. i 80. XX wieku, kiedy odbywały się spotkania przedstawicieli środowisk opozycyjnych, elit intelektualnych z Polski, Czecho-słowacji i Węgier (m.in. spotkania przedstawicieli Komitetu Obrony Robotników i Karty 77 w górach na granicy polsko-czeskiej)¹. Rozmawiano wówczas o potrzebie rozwijania współpracy środkowoeuropejskiej także w nowej sytu-acji, gdyby warunki polityczne i układ sił w Europie uległy zmianie, głosząc tezy o wspólnocie losów, łączących narody Europy Środkowej². Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku, kiedy przemiany polityczne i gospodarcze w regionie Europy Środkowo-Wschodniej nabrały realnego kształtu, powrócono do idei współpracy środkowoeuropejskiej jako sposobu na ułożenie i rozwój wzajem-nych stosunków w zmienionej rzeczywistości politycznej. Czynnikami spraw-czymi, determinantami procesu transformacji systemowej w państwach Europy Środkowo-Wschodniej były m.in.:

– niewydolność ekonomiczna państw bloku wschodniego;

– nasilanie się kryzysu autorytaryzmu;

– działalność opozycyjna;

– wpływ procesu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie;

– kryzys ideologii radzieckiego komunizmu;

– pozytywne konsekwencje pierestrojki;

1 A. Michnik: We, the traitors. W: A. Jagodziński: The Visegrad Group. A Central Euro-pean Constellation. Bratislava 2006, s. 117.

2 F. Gołembski, A. Kupich: Grupa Wyszehradzka. W: S. Parzymies: Europejskie struktury  współpracy. Warszawa 2000, s. 189.

– narastanie oporu społecznego;

– nasilanie tendencji nacjonalistycznych³.

Rok 1989 obfitował w państwach Europy Środkowej w ważne wydarze-nia – od obrad okrągłego stołu w Polsce rozpoczął się proces upadku dotych-czasowych powiązań politycznych i gospodarczych w ramach bloku państw socjalistycznych, doszło do zmiany systemu realnego socjalizmu i gospodarki centralnie planowanej w kierunku demokracji i wolnego rynku. Proces ten roz-poczynały rozmowy pomiędzy dotychczasową władzą dzierżoną przez par-tie komunistyczne a siłami opozycyjnymi, które miały na celu wprowadzenie istotnych zmian w układzie władzy państwowej oraz całej struktury i aparatu politycznego. W Polsce podczas rozmów okrągłego stołu uzgodniono stano-wisko i podjęto decyzje co do tempa, charakteru i sposobu przeprowadze-nia koniecznych zmian prawnych, a ich efektem było zorganizowanie wybo-rów kontraktowych do Sejmu oraz całkowicie wolnych wybowybo-rów do Senatu w czerwcu 1989 roku. Kolejnym etapem było powstanie pierwszego niekomu-nistycznego rządu z Tadeuszem Mazowieckim na czele, który wziął na sie-bie ciężar i odpowiedzialność przygotowania i wdrożenia niezbędnych reform w sferze polityki i gospodarki. Następnym państwem w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, które rozpoczęło proces transformacji, były Węgry. Tam w czerwcu 1989 roku rozpoczęły się rozmowy „trójkątnego” lub „narodowego”

stołu, do których zasiedli przedstawiciele strony rządzącej, opozycyjnych par-tii politycznych oraz organizacji społecznych. Skutkiem tych obrad była nowe-lizacja konstytucji i wpisanie do niej zasad państwa demokratycznego oraz przeprowadzenie pierwszych wolnych, demokratycznych wyborów parlamen-tarnych w 1990 roku, w wyniku których powstał rząd koalicyjny na czele z Józ-sefem Antallem. W listopadzie 1989 roku w Czechosłowacji natomiast aksa-mitna rewolucja dała początek procesowi zmian personalnych i jakościowych w tym państwie, obejmujących m.in. przygotowanie i przeprowadzenie wybo-rów tranzycyjnych (otwierających, oznaczających przejście od jednego systemu do drugiego) w czerwcu 1990 roku oraz wybór Václava Havla na prezydenta Czechosłowacji.

Proces transformacji systemowej, który został w wyniku opisanych wydarzeń zapoczątkowany w państwach regionu Europy Środkowo-Wschodniej (określe-nie stosowane w naukach politycznych w oparciu o kryterium geograficzne, historyczno-polityczne oraz w związku z doświadczeniami procesu transforma-cji systemowej lat 90. XX wieku), oznaczał zmianę systemu politycznego, spo-łeczno-gospodarczego od początku lat 90. XX wieku. W sferze politycznej

trans-3 W. Stankiewicz: Determinanty  transformacji  ustrojowej  w  państwach  Europy  Środko-wej  i  Wschodniej. W: Globalizacja  –  integracja  –  transformacja.  Główne  problemy  globaliza-cji,  integracji  europejskiej  oraz  transformacji  politycznej  Europy  Środkowej  i  Wschodniej. Red.

R. Bäcker, J. Marszałek-Kawa, J. Modrzyńska. Toruń 2003, s. 208.

formacja polegała na wprowadzeniu zasad demokracji parlamentarnej w miejsce realnego socjalizmu, pluralizmu politycznego w miejsce monopolu władzy par-tii komunistycznej, zmierzała do ukształtowania społeczeństwa obywatelskiego.

Pod względem gospodarczym transformacja oznaczała zastąpienie nieefektyw-nego modelu gospodarki centralnie planowanej gospodarką rynkową. „W prak-tyce wdrażanie reform okazało się bardzo skomplikowane ze względu na zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczo-społecznego, tradycje historyczne, istniejący potencjał napięć i konfliktów społeczno-politycznych – czynniki te, potęgowane odmienną postawą nowych elit i kół rządzących […] przyczyniły się do znacznego zróżnicowania procesu transformacji systemowej w poszcze-gólnych krajach Europy Środkowo-Wschodniej”⁴. Na tle państw Europy Środ-kowo-Wschodniej na czoło wysuwała się grupa państw reformatorskich, która prowadziła w rankingach oceny zaawansowania reform politycznych, społecz-no-gospodarczych, a do grupy tej zaliczały się właśnie Czechosłowacja, Polska i Węgry.

Zmiany w polityce wewnętrznej państw Europy Środkowej były nie bez znaczenia dla ich relacji dwustronnych oraz dla ich polityki zagranicznej. Nowy układ sił w Europie, który wyłonił się w rezultacie Jesieni Ludów (jak określa się proces zmian politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej), oznaczał zmianę dotychczasowych wektorów w stosunkach międzynarodowych i wymagał pod-jęcia określonych decyzji o znaczeniu strategicznym dla państw byłego bloku wschodniego. Nowe uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne polityki zagra-nicznej państw Europy Środkowej zmieniały postrzeganie wyzwań i zagrożeń dla ich interesów oraz bezpieczeństwa państwowego. Decydujący wpływ na ukształtowanie się nowego położenia międzynarodowego państw Europy Środ-kowo-Wschodniej w latach 90. XX wieku miały przede wszystkim następujące procesy i wydarzenia:

– Jesień Ludów, czyli pokojowe zmiany w latach 1989–1990, które doprowadziły do upadku w całym regionie systemu realnego socjalizmu, rozpadu bloku wschodniego, załamania się bipolarnego układu sił w stosunkach międzyna-rodowych, czego symbolem stał się upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989 roku.

– Pokojowe zjednoczenie Niemiec, które nastąpiło 3 października 1990 roku, a którego następstwem było przezwyciężenie powojennej hegemonii ZSRR nad Europą Środkowo-Wschodnią i koniec zimnowojennego podziału Europy.

– Rozwiązanie struktur bloku wschodniego, czyli RWPG i Układu Warszaw-skiego, a także rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1991 roku⁵.

4 E. Cziomer: Europa  Środkowo-Wschodnia. W: E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych. Warszawa 2006, s. 369.

5 L. Lukášek: Visegrádská skupina a její vývoj v letech 1991–2004. Praha 2013, s. 11–12.

Państwa Europy Środkowo-Wschodniej poszukiwały zatem nowych kon-cepcji w polityce zagranicznej, kierując się przy tym następującymi zasadami:

„– eksponowanie suwerenności, niezawisłości, integralności terytorialnej oraz interesu narodowego, zwłaszcza ze strony tych państw, które były członkami Układu Warszawskiego i znajdowały się przez dziesięciolecia pod hegemo-nią ZSRR;

– dominacja orientacji prozachodniej i proeuropejskiej, związanej głównie z dążeniem do integracji ze strukturami euroatlantyckimi;

– deklarowanie gotowości do współpracy dobrosąsiedzkiej i regionalnej […];

– konieczność rozwiązania napięć i konfliktów, głównie na tle narodowym i etnicznym”⁶.

W nowych realiach powrócono zatem do idei współpracy środkowoeuro-pejskiej jako jednego ze sposobów ułożenia wzajemnych relacji w regionie.

Poważną dyskusję na temat zacieśniania relacji w regionie Europy Środko-wej zapoczątkował Zbigniew Brzeziński, który na początku 1990 roku wysu-nął sugestię utworzenia federacji polsko-czechosłowackiej. W ocenie badacza w ówczesnej sytuacji daleko idąca integracja Polski i Czechosłowacji mogła stać się czynnikiem politycznej stabilizacji i gospodarczej odbudowy tej czę-ści Europy⁷. Propozycje te spotkały się z różnymi reakcjami – od zadowole-nia wyrażanego przez stronę polską, po powściągliwość prezentowaną przez stronę czeską, która w tym czasie swoje miejsce widziała w strefie adriatycko- -dunajskiej, a miejsce Polski w ugrupowaniu bałtyckim⁸. W późniejszym cza-sie z inicjatywą ściślejszego współdziałania pomiędzy Polską, Czechosłowacją a Węgrami wystąpił oficjalnie podczas wizyty w Polsce 25 stycznia 1990 roku pre-zydent Czechosłowacji Václav Havel, który jako dysydent wiele uwagi poświę-cił właśnie kwestii bliskiej współpracy środkowoeuropejskiej⁹. Na połączonym posiedzeniu obu izb polskiego parlamentu powiedział wówczas: „Wspólne lata analogicznych losów i podobnej walki o podobne ideały powinny dziś zro-dzić prawdziwą przyjaźń i wzajemny szacunek. Z tej rzeczywiście autentycznej przyjaźni [...] powinna wyrastać naprawdę dobra koordynacja naszej polityki w procesie, który my i wy nazywamy powrotem do Europy. W tej dziedzinie powinniśmy jak najściślej koordynować nasze wysiłki również z Węgrami [...].

Po raz pierwszy mamy przed sobą realną szansę historyczną, by czymś sen-sownym wypełnić wielką polityczną próżnię. Mamy szansę zmienić Europę Środkową, będącą do tej pory fenomenem głównie historycznym i duchowym

6 Ibidem, s. 361.

7 L. Buczma: Czecho-Słowacja  wobec  „trójkąta”  Warszawa-Praga-Budapeszt. „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 11, s. 36–39.

8 J. Skodlarski: Geneza współczesnego ładu polityczno-gospodarczego w Europie Środkowo--Wschodniej. „Studia Ekonomiczne” 2015, nr 2, s. 62.

9 B. Dančák: Geneze spolupráce ve střední Evropě. W: B. Dančák, L. Benda, V. Hloušek, L. Kopeček, T. Urubek: Integrační pokusy ve středoevropském prostoru II. Brno 1999, s. 59.

w fenomen polityczny [...]. Obudziliśmy się, więc musimy obudzić i tych, któ-rzy na Zachodzie przespali nasze przebudzenie. Zaś tym lepiej uda nam się wykonać to zadanie, im bardziej razem będziemy działali”¹⁰. Podobną dekla-rację V. Havel złożył podczas wizyty oficjalnej w Budapeszcie 26 stycznia 1990 roku. Następnie w lutym 1990 roku czechosłowacki przywódca zaproponował pierwsze spotkanie prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier, a doszło do niego w kwietniu 1990 roku w Bra-tysławie. Najważniejszym problemem stało się wówczas opracowanie wspólnej strategii wobec instytucji blokowych – Układu Warszawskiego i Rady Wzajem-nej Pomocy Gospodarczej, których członkami nadal pozostawały te trzy kraje.

Działania zmierzające do rozwiązania wspomnianych wyżej instytucji wyma-gały wzajemnej koordynacji i wspólnych ustaleń partnerów środkowoeuropej-skich, a więc stanowiły istotny punkt zbliżający omawiane państwa do siebie¹¹. Szczyt bratysławski nie był jednak dostatecznie dobrze przygotowany przez stronę czechosłowacką, która liczyła na podniesienie w ten sposób swojej rangi międzynarodowej, gdyż nie spełnił on oczekiwań i nie przyniósł zadowalają-cych rezultatów.

Z historycznego, geopolitycznego, ale i kulturowego punktu widzenia Cze-chosłowacja, Polska i Węgry stanowiły naturalnych sojuszników, a podjęcie przez nie bliższej współpracy pozostawało kwestią czasu¹². Stąd, mimo pew-nych trudności i rozbieżności w podejściu do sprawy, omawianym państwom udało się sfinalizować plany pogłębienia współpracy i utworzyć ugrupowanie regionalne pod nazwą Trójkąt Wyszehradzki (z chwilą rozpadu Czechosłowacji w użycie weszła nazwa Grupa Wyszehradzka). Dnia 15 lutego 1991 roku prezy-dent Polski Lech Wałęsa, prezyprezy-dent Czechosłowacji Václav Havel oraz premier Węgier – József Antall podpisali Deklarację  o  współpracy  Rzeczypospolitej  Polskiej,  Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej i Republiki Węgierskiej w dążeniu do inte-gracji  europejskiej, która dała początek współpracy w ramach Trójkąta Wyszeh-radzkiego. Uroczyste podpisanie deklaracji miało miejsce w gotyckiej sali zamku w węgierskim Wyszehradzie, gdzie w 1335 roku odbył się zjazd królów Polski, Czech i Węgier, co miało podkreślić historyczny wymiar wydarzenia.

Do czasu zwołania kolejnego szczytu państw Trójkąta, który odbył się w dniach 5–6 października 1991 roku w Krakowie, faktem stało się rozwiązanie Układu Warszawskiego (1 lipca 1991 roku) oraz Rady Wzajemnej Pomocy Gospo-darczej (28 czerwca 1991 roku), wojska radzieckie zostały wycofane z terytorium

10 Za: K. Kołodziejczyk: Start  do  innej  przyjaźni. „Rzeczpospolita” z 27–28 stycznia 1990 r.

11 A. Grajewski: Udział Polski w ugrupowaniach regionalnych. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1991, s. 102–103.

12 T. Strážay: Visegrad – arrival, survival, revival. W: Two decades of Visegrad cooperation.

Selected  V4  Bibliography. Bratislava 2011, s. 16. http://www.visegradgroup.eu/documents/

bibliography/visegradarrival-survival-120628 (dostęp: 24.02.2016).

Czechosłowacji i Węgier oraz rozpoczęły wycofywanie się z Polski. W przyjętej wówczas tzw. deklaracji krakowskiej strony uznały, iż dotychczasowa współpraca

„wnosi istotny wkład w kształtowanie nowego, demokratycznego porządku międzynarodowego w regionie Europy Środkowej i Środkowowschodniej”¹³. Uczestnicy krakowskiego szczytu postawili za cel pełne włączenie państw Trój-kąta Wyszehradzkiego w europejski system polityczny, gospodarczy i prawny oraz w system bezpieczeństwa i uznali, iż osiągnięciu tego celu służą stara-nia o stowarzyszenie z Europejską Wspólnotą Gospodarczą. Kiedy 16 grudstara-nia 1991 roku w Brukseli doszło do podpisania umów stowarzyszeniowych Polski, Czechosłowacji i Węgier z Europejską Wspólnotą Gospodarczą, otworzyło to przed nimi perspektywę członkostwa w tym ugrupowaniu, a końcem grudnia 1991 roku faktem stał się rozpad Związku Radzieckiego. W tej sytuacji doszło do czwartego szczytu państw Trójkąta Wyszehradzkiego, 6 maja 1992 roku w Pradze, podczas którego przyjęto Deklarację  najwyższych  przedstawicieli  Trój-kąta. Stanowi ona, iż rozwijająca się współpraca trzech państw „stała się nowym modelem stosunków w Europie Środkowej i elementem stabilizującym w tej części kontynentu. Fundamentem tej współpracy są osiągnięcia trzech krajów w ich wysiłkach ku budowie demokracji i wprowadzeniu gospodarki rynko-wej w celu pełnego udziału w procesie integracji europejskiej”¹⁴. Sygnatariu-sze dokumentu zadeklarowali wolę kontynuowania współpracy i zapowiedzieli utworzenie strefy wolnego handlu dla ułatwienia rozwoju współpracy gospo-darczej w regionie Europy Środkowej. Oświadczyli także, iż „długoterminowym celem pozostaje pełne członkostwo w NATO”¹⁵. Deklaracja praska była ostatnim formalnym dokumentem, określającym ramy współpracy Polski, Czechosłowa-cji i Węgier – następne miesiące przyniosły stopniowy rozpad federaCzechosłowa-cji cze-chosłowackiej, co znacząco wpłynęło na pojawiające się rozbieżności pomiędzy partnerami w zakresie prowadzonej polityki zagranicznej. Zastój we współpracy w 1993 roku wynikał z kilku powodów: „1) [z] rosnącego przekonania władz Republiki Czeskiej, że wysiłkiem indywidualnym szybciej aniżeli zbiorowym osiągną one stawiane sobie cele; 2) [z] zaostrzenia stosunków między Węgrami a Słowacją na tle sytuacji mniejszości węgierskiej w Słowacji oraz sporu wokół budowy tamy i kompleksu hydroenergetycznego Gabčíkovo-Nagymaros;

3) z nieufności pozostałych partnerów wobec Polski, która zdawała się narzu-cać im swe przewodnictwo w Grupie, co szczególnie uwidoczniło się w końcu 1993 roku i pierwszych dniach 1994 roku w akcjach dyplomatycznych i pro-pagandowych wobec amerykańskiego programu »Partnerstwa dla Pokoju«”¹⁶.

13 P. Deszczyńki, M. Szczepaniak: Grupa Wyszehradzka. Współpraca polityczna i gospo-darcza. Toruń 1995, s. 102.

14 Tekst deklaracji zob. ibidem, s. 105.

15 Tekst deklaracji zob. ibidem, s. 107–108.

16 Ibidem, s. 14–15.

Spotkanie przedstawicieli państw Grupy Wyszehradzkiej w Pradze 12 stycz-nia 1994 roku ograniczyło się do zaakceptowastycz-nia tego programu oraz rozmów z amerykańskim prezydentem Billem Clintonem, który zaprezentował cele i zasady „Partnerstwa dla Pokoju”, nie przyjęto jednak wówczas żadnego wspól-nego, wyszehradzkiego dokumentu, co stało się niepokojącym symptomem ograniczenia współpracy politycznej, która w kolejnych latach straciła na inten- sywności.