Inicjatywa Środkowoeuropejska

Inicjatywa Środkowoeuropejska jest najstarszą i największą strukturą współ-pracy regionalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Obejmuje 18 państw:

Albanię, Austrię, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Czarnogórę, Chor-wację, Czechy, Macedonię, Mołdawię, Polskę, Rumunię, Serbię, SłoChor-wację, Sło-wenię, Ukrainę, Węgry i Włochy¹⁰⁶. Członkami Inicjatywy Środkowoeuropej-skiej mogą zostać państwa Europy Środkowej, Południowej i Wschodniej, które uznają demokratyczne zasady i chcą uczestniczyć we współpracy w regio-nie. Obecnie członkami ISE są kraje zróżnicowane pod wieloma względami – obok wysoko rozwiniętych państw (członkowie UE) do ugrupowania należą także kraje, którym daleko do osiągnięcia takiego poziomu rozwoju poli-tycznego i gospodarczego. Dla nich Inicjatywa Środkowoeuropejska stała się gwarantem przynależności do Europy, a łączy je idea i wola współpracy re- gionalnej.

Swoje początki ugrupowanie to zawdzięcza porozumieniu przedstawicieli czterech państw – Austrii, Jugosławii, Węgier i Włoch, z inicjatywy których zainaugurowano współpracę w formule czterostronnej w 1989 roku,

począt-105 Zob. http://www.cbss.org/council/ (dostęp: 10.09.2015).

106 Zob. http://www.cei.int/content/memeber-states (dostęp: 11.09.2015).

kowo pod nazwą Quadragonale. Powołano ją do życia podczas spotkania w Budapeszcie 11 listopada 1989 roku, by rok później rozszerzyć jej skład o Czechosłowację – od tego momentu w użycie weszła nazwa Pentagonale, a w 1991 roku po przyjęciu Polski w poczet członków ugrupowanie nazwano Heksagonale. Na działalności ugrupowania poważnie zaciążył kryzys jugo-słowiański – w wyniku konfliktu zbrojnego na Bałkanach doszło do rozpadu Jugosławii. Na jej gruzach utworzono nowe państwa – ugrupowanie powięk-szyło się w 1992 roku o Chorwację, Słowenię oraz Bośnię i Hercegowinę i wów-czas zaczęto używać nazwy Inicjatywa Środkowoeuropejska. W 1993 roku do ISE została przyjęta Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, a w 1996 roku ugrupowanie powiększyło się o Albanię, Bułgarię, Rumunię, Ukrainę, Biało-ruś i Mołdawię¹⁰⁷.

Głównym celem powołania do życia tej struktury współpracy regionalnej było ułatwienie krajom postkomunistycznym rozwoju współpracy z państwami zachodniej Europy po rozpadzie bloku wschodniego, tak by umacniać stabil-ność i rozszerzać pole bezpieczeństwa w Europie. Miała ona działać na rzecz rozwoju kontaktów politycznych, gospodarczych, kulturalnych w warunkach dokonujących się w Europie przemian, zacieśniania stosunków sąsiedzkich.

Ponadto motywami powstania Inicjatywy Środkowoeuropejskiej było „umoż-liwienie nowo powstającym demokracjom środkowoeuropejskim przyłącze-nia się do wolnego świata, umocnieprzyłącze-nia ich kruchych systemów politycznych i wolnorynkowej gospodarki, a także akceptacja ich aspiracji szybkiego włą-czenia się w europejskie procesy integracyjne”¹⁰⁸. Austria i Włochy, jako pań-stwa rozwinięte, swoim udziałem w ugrupowaniu miały promować współpracę, służyć doświadczeniem i wpływać na przebieg procesu integracji euro- pejskiej.

Sposoby funkcjonowania ugrupowania, jego cele, obszary współpracy i warunki członkostwa zostały zawarte w kilku dokumentach. Pierwszym z nich był dokument polityczny Pentagonale przyjęty w Wenecji 1 sierpnia 1990 roku, który określił tę strukturę jako „nową formę współpracy w Euro-pie wnoszącą wkład do bezEuro-pieczeństwa i stabilizacji w okresie przechodze-nia od jednego systemu polityczno-gospodarczego do drugiego, stanowiącego składnik szerszej europejskiej architektury”¹⁰⁹. We wspomnianym dokumencie wymieniono także główne dziedziny współpracy – transport, telekomunika-cję, ochronę środowiska, małą i średnią przedsiębiorczość, kulturę i naukę.

Te obszary działania stopniowo rozszerzano o kolejne zagadnienia. Ich pełny

107 E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych…, s. 289.

108 G. Bernatowicz: Nowy europejski regionalizm. „Sprawy Międzynarodowe” 1994, nr 3, s. 36.

109 Ibidem.

wykaz znalazł się w najważniejszym dokumencie ISE, jakim jest regula-min, czyli Wytyczne  działania  i  zasady  proceduralne  Inicjatywy  Środkowoeuropej-skiej. Został on zatwierdzony podczas szczytu szefów rządów w Warszawie w dniach 6–7 października 1995 roku. Zgodnie z regulaminem naczelnym zadaniem grupy jest „służenie jako forum kooperacji w regionie, a zara-zem jako element stabilizacji i współpracy w Europie. Inicjatywa nie zastę-puje innych, dwustronnych i wielostronnych kanałów współdziałania ani nie wpływa na zobowiązania państw członkowskich wynikające z poszczególnych umów międzynarodowych”¹¹⁰. Współdziałanie w ramach tego ugrupowania obejmuje:

„– współpracę ekonomiczną i techniczną,

– rozwój infrastruktury w transporcie, energetyce, telekomunikacji, rol- nictwie;

– umacnianie instytucji demokratycznych oraz przestrzeganie praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości narodowych, jak również kwe-stie humanitarne;

– ochronę środowiska;

– współdziałanie na polu nauki i techniki, mediów, kultury, edukacji, wymiany młodzieży, turystyki;

– współpracę transgraniczną i międzyregionalną;

– konsultacje polityczne odnośnie do kwestii będących przedmiotem wzajem-nego zainteresowania”¹¹¹.

Strategię Inicjatywy Środkowoeuropejskiej określiła deklaracja sarajewska przyjęta na spotkaniu premierów i ministrów spraw zagranicznych w Sarajewie w dniach 28–29 listopada 1997 roku. Koncentrowała się ona na trzech prioryte-tach: „umacnianiu kooperacji między krajami członkowskimi, wzmacnianiu ich udziału w integracji europejskiej, wspieraniu i przyspieszaniu procesu transfor-macji gospodarczej w państwach członkowskich”¹¹².

Do tej pory w ramach ISE zostało opracowanych wiele projektów, m.in. roz-budowa i modernizacja transportu kolejowego i drogowego, monitoring ekolo-giczny, zapobieganie katastrofom naturalnym, organizowanie szkoleń, targów turystycznych, przygotowanie komputerowego systemu informacji dla małych i średnich przedsiębiorstw, utworzenie sieci telekomunikacyjnej, włączenia systemów energetycznych niektórych państw do systemu zachodnioeuropej-skiego¹¹³.

110 A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska: Dokumenty  europejskie. Lublin 1999, s. 204.

111 Ibidem.

112 B. Koziński, R. Zenderowski: Uwarunkowania  polityki  zagranicznej  Rzeczypospolitej  Polskiej. Warszawa 2015, s. 166.

113 G. Bernatowicz: Inicjatywa  Środkowoeuropejska. W: S. Parzymies: Europejskie  struk-tury współpracy. Warszawa 2000, s. 199.

W myśl przyjętych założeń organizacyjnych struktura wewnętrzna Inicja-tywy Środkowoeuropejskiej nie ma charakteru zinstytucjonalizowanego i jest elastyczna. Stałą formę współpracy stanowią spotkania: szefów rządów (odby-wające się raz w roku jesienią), ministrów spraw zagranicznych (organizowane raz w roku na wiosnę) i Komitetu Krajowych Koordynatorów (w randze wyż-szych urzędników ministerstwa spraw zagranicznych, zwoływane w zależności od potrzeb 5–7 razy w ciągu roku). Podczas spotkań szefów rządów określane są polityczne i gospodarcze wytyczne współpracy. Podejmowane są decyzje dotyczące członkostwa oraz funkcjonowania grup roboczych i innych podmio-tów pomocniczych. Spotkania ministrów spraw zagranicznych są poświęcone szczegółowym kwestiom współdziałania, sprawom organizacyjnym, finanso-wym i personalnym oraz kontaktom z innymi organizacjami i instytucjami międzynarodowymi¹¹⁴. Między spotkaniami szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych zbiera się Komitet Krajowych Koordynatorów. Jego zadaniem jest przygotowanie zaleceń dla spotkań przedstawicieli władz poszczególnych członków ISE, omawianie problemów wzajemnej współpracy oraz koordyno-wanie prac grup roboczych.

Działalnością Inicjatywy Środkowoeuropejskiej kieruje przez rok kalenda-rzowy jeden z członków (państwo wyznaczone zgodnie z porządkiem alfabe-tycznym nazw państw w języku angielskim), który gości szefów rządów, mini-strów spraw zagranicznych i Komitetu Krajowych Koordynatorów, organizuje ich spotkania i im przewodniczy. Przewodniczący jest wspomagany przez swo-jego poprzednika i następcę, którzy razem tworzą Trójkę Inicjatywy Środkowo- europejskiej. Organami pomocniczymi ISE są Sekretariat Wykonawczy w Trie-ście (do 1996 roku był to Ośrodek Informacji i Dokumentacji Inicjatywy Środko-woeuropejskiej) oraz Sekretariat do spraw projektów Inicjatywy Środkowoeuro-pejskiej w Europejskim Banku Odbudowy i Rozwoju w Londynie. Rzeczywista działalność Inicjatywy opiera się na pracach grup roboczych (stałych i ad hoc), na których czele stoją przedstawiciele państw członkowskich. Zajmują się one przygotowywaniem projektów współpracy, uzgadniają sposoby ich finansowa-nia oraz czuwają nad ich wdrożeniem w życie. Działalność ISE finansowana jest w większości z budżetów narodowych państw członkowskich, a część pro-jektów finansują lub współfinansują międzynarodowe instytucje. Współpraca parlamentarna w ramach Inicjatywy jest realizowana na forum Konferencji Par-lamentarnej i Komitetu Parlamentarnego. Wykształciła się także praktyka kon-sultacji politycznych na szczeblu ekspertów w sprawach współpracy z OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Regionie – ang. Organization for Security and Co-operation in Europe – OSCE), Radą Europy (ang. Council of Europe), Unią Europejską i Organizacją Narodów Zjednoczonych¹¹⁵.

114 A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska: Dokumenty europejskie..., s. 205.

115 Ibidem, s. 39.

Rola Inicjatywy Środkowoeuropejskiej uległa stopniowej ewolucji pole-gającej na zwiększeniu nacisku na sprawy gospodarczo-społeczne i kultural-no-naukowe, a odchodzeniu od konsultacji politycznych utrudnionych przez zróżnicowanie i wielość problemów, z jakimi mierzą się członkowie Inicja-tywy. Państwa członkowskie wychodzą z założenia, że współpraca gospodar-cza, społeczna i kulturalna przyspieszy zmniejszenie dystansu dzielącego ich od Zachodu oraz pozwoli na bliższe kontakty krajów środkowoeuropejskich z Unią Europejską¹¹⁶. Od początku bowiem wszelkie działania, przedsięwzię-cia i projekty miały wzmocnić udział państw regionu w integracji kontynentu europejskiego, przezwyciężać istniejące w regionie podziały oraz przyspieszyć transformację ustrojową, która była warunkiem rozwoju tych państw. Dążenia te napotykały trudności w postaci napięć narodowościowych, które doprowadziły do wojny w byłej Jugosławii. Konflikt ten obnażył słabość Inicjatywy Środko-woeuropejskiej, pokazując, jak niewielkie ma ona możliwości wpływania na sytuację. Kontrowersje budził także kryzys w Kosowie. Inny problem to brak środków finansowych na realizację przyjętych zadań oraz postępująca indy-widualizacja podejścia poszczególnych państw do kwestii integracji z Europą i tendencja do patrzenia przez pryzmat własnych interesów narodowych. Zróż-nicowane członkostwo – od Białorusi, przez Bałkany, po państwa członkow-skie Unii Europejczłonkow-skiej i NATO – powoduje, iż ISE napotyka więcej przeszkód w działaniu, niż dostarcza korzyści jej członkom¹¹⁷. Barierę w działaniu stano-wią różnice poziomu rozwoju gospodarczego, różnice cywilizacyjne i odrębno-ści kulturowe, niejednakowe zainteresowanie wszystkimi wspólnymi inicjaty-wami. Dodatkowo luźna i otwarta formuła organizacyjna nie ułatwia rozliczania poszczególnych członków z rezultatów współpracy. Skład ugrupowania stał się tak liczny i różnorodny, iż bardzo trudno jest znaleźć wystarczająco mocny, wspólny mianownik dla współpracy¹¹⁸. Jednak pomimo tych problemów i róż-nic państwa członkowskie wyrażają wolę kontynuowania współpracy i posze-rzania horyzontu zainteresowań. Rola Inicjatywy Środkowoeuropejskiej polega zatem przede wszystkim na przezwyciężaniu starych podziałów i zapobieganiu nowym, ma stanowić forum konstruktywnego dialogu.