Jednym z podstawowych problemów współcze-snego świata jest ocieplanie się klimatu. Stano-wi ono zarówno przedmiot dysput naukowych
jak i działań o charakterze politycznym czy go-spodarczym. W 2007 r. w kolejnym już (czwar-tym) raporcie Międzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu (Intergovernmental Pa-nel on Climate Change – IPCC) stwierdza się, że z prawdopodobieństwem 90% za postępujące zmiany klimatu odpowiedzialny jest człowiek (zob. Climate… 2008)4. Istnieje jednak wśród naukowców tzw. grupa „sceptyków klimatycz-nych” nieuznająca zależności pomiędzy dzia-łalnością ludzką a pogłębiającymi się zmianami klimatu. Jednak jak stwierdza prof. Zbigniew W. Kundzewicz (2009, s. 2), członek Między-rządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu:
„Ocieplenie widać także na dziesiątkach tysięcy pojedynczych stacji obserwacyjnych. Analiza długiej i jednorodnej (ze względu na położenie niepodlegającej »obcym« wpływom) serii obser-wacji na stacji meteorologicznej w Poczdamie pokazuje, że tempo wzrostu średniej tempe-ratury rocznej podczas ostatnich 25 lat (0,55°C na dekadę) było aż pięciokrotnie silniejsze niż w ciągu ostatnich 100 lat (0,11°C na dekadę)”.
Wpływ człowieka na zmiany klimatu ma także wymiar polityczny, gdyż został uznany przez
4 Raport został przygotowany przez ponad 600 au-torów pochodzących z 40 krajów, a następnie recenzo-wało go ponad 620 ekspertów i przedstawicieli rządów, trudno zatem podważać jego wiarygodność.
Tabela 1. Ślad ekologiczny na świecie w latach 1961–2007 w porównaniu z wydajnością ekosystemów
Wyszczególnienie 1961 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007
Liczba ludności (w mld) 3,1 3,3 3,7 4,1 4,4 4,8 5,3 5,7 6,1 6,5 6,7
Ogólny ślad ekologiczny 2,4 2,5 2,8 2,8 2,8 2,6 2,7 2,6 2,5 2,7 2,7
Ślad ekologiczny gruntów uprawnych 1,1 1,1 1,0 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6 Ślad ekologiczny pastwisk i łąk 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
Ślad ekologiczny lasów 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
Ślad ekologiczny połowów ryb 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Ślad węglowy 0,3 0,5 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,4 1,4
Ślad ekologiczny terenów
zabudowanych 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Wydajność ekosystemów 3,7 3,5 3,1 2,9 2,6 2,4 2,3 2,1 2,0 1,8 1,8
Porównanie śladu ekologicznego
z wydajnością ekosystemów 0,63 0,73 0,88 0,97 1,06 1,07 1,18 1,24 1,29 1,45 1,51 Źródło: Ewing i in. 2010.
Część IIISCENA GLOBALNA XXI W. 194 kraje oraz Unię Europejską, które
podpisa-ły i ratyfi kowapodpisa-ły Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (zob.
United… 1992).
Z publikowanych przez Global Carbon Pro-ject raportów dotyczących bilansu węgla na świecie wynikają następujące konkluzje (Car-bon… 2008):
1. Roczny wzrost stężenia CO2 w atmosferze w 2007 r. wyniósł 2,2 ppm przy 1,8 ppm w 2006 r. Jednak ze względu na światowy kryzys w 2009 r. nastąpił spadek do 1,6 ppm, a średnia roczna z ostatnich 20 lat wynosi 1,5 ppm. W konsekwencji koncentracja CO2 w atmosferze w 2009 r. wyniosła 387 ppm, tj. prawie o 40% więcej niż przed rewolucją przemysłową. Obecna koncentracja jest naj-wyższa od 2 mln lat.
2. Emisja CO2 w latach 1990–2007 wzrosła o 38% i osiągnęła 8,5 mld ton węgla i w la-tach 2000–2007 rosła czterokrotnie szybciej niż w latach 1990–2000. Jednak w wyniku kryzysu 2009 r. przyniósł zmniejszenie emi-sji o 1,3% w stosunku do 2008 r., a mimo to był drugim co do wielkości emisji rokiem w historii, w którym emisja była o prawie 40% większa niż w 1990 r. (rok bazowy Pro-tokołu z Kyoto).
3. W największym stopniu emisja rośnie w kra-jach rozwij ających się, w których dodatko-wo stanowi ona ponad 50% emisji świata.
Chiny prześcignęły w 2006 r. w wielkości emisji gazów cieplarnianych USA, a wkrót-ce Indie prześcigną Rosję i staną się trzecim co do wielkości krajem w oddziaływaniu na klimat globalny. Ważne jest jednak, aby pamiętać, że historycznie kraje rozwij ające się z ludnością stanowiącą 80% wielkości świata odpowiadają jedynie za 20% emisji od 1750 r.
4. Po dekadach poprawy w intensywności wę-glowej gospodarki świata (tj. wielkości emisji gazów cieplarnianych na jednostkę produk-tu krajowego brutto) w latach 2003–2005 dała się zauważyć stagnacja tej poprawy, zwłaszcza w wyniku dynamicznego
rozwo-ju gospodarki w Chinach. Mimo kryzysu w 2009 r. w krajach z szybko rozwij ający-mi się gospodarkaający-mi następuje w stosunku do 2008 r. wzrost emisji – w Chinach o 8%
i w Indiach o 6,2%, a natomiast w krajach rozwiniętych zanotowano spadek – w Japo-nii o 11,8%, w Wielkiej Brytaw Japo-nii o 8,6%, w Ro-sji o 8,4%, w Niemczech o 7% i w USA o 6,9%.
5. W wyniku pochłaniania obszary biologicz-nie czynne i oceany wychwyciły w latach 2000–2007 z atmosfery około 54% wyemito-wanego CO2. Jednak warte zauważenia jest to, że efektywność tego procesu się zmniej-sza: 50 lat temu z 1 tony CO2 wyemitowanej 600 kg było pochłaniane, obecnie 550 kg, przy trendzie malejącym.
6. Zmiany w użytkowaniu terenów w pierw-szej dekadzie XXI wieku były odpowiedzial-ne za emisję około 1,1 mld ton węgla rocznie, podczas gdy w latach 90. XX wieku wartość ta wyniosła 1,5 mld ton węgla. Wynika to z poprawy polityki w zakresie użytkowania terenów, wdrażania prawa, ograniczenia nie-legalnej wycinki lasów czy nowych zalesień.
Zgodnie z treścią czwartego raportu Mię-dzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klima-tu negatywny wpływ zmian klimatycznych bę-dzie objawiał się zwiększeniem liczby powodzi, fal ciepła i pożarów lasów5. Najprawdopodob-niej najpoważNajprawdopodob-niejszym skutkiem globalnego ocieplenia może się okazać podniesienie pozio-mu oceanów i mórz, na co wpływ ma topnienie lądolodów i lodowców, a także wzrost tempe-ratury wody w oceanach. Według szacunków ocieplenie się klimatu o 1°C może spowodować wzrost poziomu wód oceanicznych o 31–110 cm.
Jeżeli temperatura na Ziemi wzrośnie o 3–5°C, to należy się spodziewać wzrostu tego poziomu aż o 4–6 metrów. To z kolei pociągnie za sobą ujemne skutki społeczne i gospodarcze. Zala-ne i zniszczoZala-ne zostaną estuaria – najbardziej produktywne i charakteryzujące się największą
5 W poprzedniej dekadzie w Europie w wyniku powodzi zginęło blisko 2 tysiące osób, natomiast w wy-niku fal ciepła w Europie Zachodniej w 2003 r. zmarło dodatkowo 35 tysięcy osób, zwłaszcza starszych i dzieci.
Część III SCENA GLOBALNA XXI W.
różnorodnością genetyczną ekosystemy, zasole-niu ulegną delty i ujścia rzek, zatopionych zosta-nie wiele wysp i atoli morskich. Zmiazosta-nie ulegzosta-nie także skład gatunkowy i produktywność eko-systemów morskich zasilających rybołówstwo (Obrębska-Starkel 1993). Na całym świecie wię-cej niż połowa mieszkańców żyje w odległości nie większej niż 60 km od brzegów wód, zaś 1/3 miast na świecie jest zlokalizowana nad brzega-mi mórz i oceanów. Te dane uzmysławiają nam, jaką skalę mogą mieć bezpośrednie konsekwen-cje efektu cieplarnianego. A zagrożeń może być znacznie więcej.
Wśród innych, wysoce prawdopodobnych scenariuszy, należy wymienić następujące:
1. Jeśli klimat się zmieni, nie będzie możliwe określanie przyszłej pogody, zwłaszcza na podstawie trendów wieloletnich, gdyż kli-mat będzie się charakteryzować dużą nie-stabilnością. Pociąga to za sobą następstwa natury gospodarczej zwłaszcza w rolnic-twie czy turystyce.
2. Wzrost liczby i częstotliwości kataklizmów naturalnych, takich jak powodzie czy hura-gany. W ostatnich latach zjawiska te wyraź-nie się nasilają, stwarzając zagrożewyraź-nie dla zdrowia i życia ludzi, oraz przynosząc straty dla gospodarki i fi rm ubezpieczeniowych.
3. Efekt El Niño6. Mimo że jest zjawiskiem naturalnym, to część uczonych uważa, że nawet mały wzrost temperatury na kuli ziemskiej ma zasadniczy wpływ na jego siłę i zasięg. Według Międzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu jednym ze skut-ków wzrostu ilości ciepła w wyniku efektu cieplarnianego jest skrócenie cyklu powsta-wania efektu El Niño, który oddziałuje na pogodę na całej kuli ziemskiej. Szacuje się, że El Niño w latach 1982 i 1983 przyczynił
6 El Niño to anomalia pogodowa, powstająca gdy pasaty wiejące nad równikiem zmieniają swój kierunek lub po prostu zanikają. Imieniem El Niño (po hiszpań-sku: chłopiec, dzieciątko) peruwiańscy rybacy nazwali silne wiatry i prądy morskie, które zauważyli w okresie świąt Bożego Narodzenia, a które mają duży wpływ na połowy ryb. Nazwa ta odnosi się do Dzieciątka Jezus.
się do śmierci około 2 tysięcy osób i spowo-dował straty materialne w wysokości oko-ło 13 mld dolarów, natomiast w latach 1997 i 1998 r. wyzwolił energię milion razy więk-szą od energii bomby atomowej zrzuconej na Hiroszimę, pozbawiając wówczas życia 2100 osób i powodując straty materialne przekra-czające kwotę 33 mld dolarów (Strojec 2007).
4. Zmiany składu gatunkowego lub odmia-nowego uprawianych roślin. Zmiany kli-matyczne będą sprzyjały bujniejszemu roz-wojowi „chwastów” w uprawach. Wzrośnie intensywność porażania roślin przez pato-geny i szkodniki. Istnieje duże prawdopodo-bieństwo, że istniejący system przyrodniczy będzie mało odporny na te zmiany, bo bę-dzie brakować naturalnych mechanizmów ograniczających liczebność populacji orga-nizmów uznanych za szkodniki produkcji rolniczej.
5. Według ekspertów z Wildlife Conservation Society (WCS) zidentyfi kowano 12 pato-genów/chorób, które rozprzestrzeniają na nowe rejony w wyniku zmian klimatycz-nych, z potencjalnym niekorzystnym wpły-wem na zdrowie ludzi i zwierząt, z konse-kwencjami dla globalnej gospodarki, np.
wirus ptasiej grypy, wirus Ebola, żółta febra (por. The Deadly… 2008).
6. Wzrost zachorowań na choroby tropikalne.
W obszarach dzisiejszego klimatu umiarko-wanego mogą wystąpić schorzenia wystę-pujące obecnie jedynie w klimacie tropikal-nym. W Europie w ciągu kilkudziesięciu lat może się pojawić malaria, a nawet tropikal-na gorączka krwotocztropikal-na. Według Światowej Organizacji Zdrowia zmiany klimatu przy-czyniły się do ponad 150 tysięcy zgonów w 2000 r., a liczba ta w przyszłości może być większa (zob. Climate… 2005).
Wszystkie wymienione zagrożenia będą miały znaczący wpływ na wyniki fi nansowe wielu sektorów gospodarki, jak ubezpieczenia (konieczność wysokich odszkodowań za szko-dy spowodowane katastrofami naturalnymi), służby ratownicze (wzrost kosztów akcji, które
Część IIISCENA GLOBALNA XXI W. mogą być coraz bardziej skomplikowane, przy
wzrastającej ich liczbie), turystyka (utrata lub ograniczenie liczby miejsc, w których będzie można uprawiać sporty zimowe), gospodarka komunalna (nowe normy dla infrastruktury, np.
sieci kanalizacji burzowej, nowe normy dla bu-downictwa itp.).
Adaptacja do nowych, szybko zmieniających się warunków klimatycznych będzie powodo-wała konieczność dostosowania zasad działania wymienionych sektorów do nowo powstających realiów. Dzisiejsze normy budowlane będą mu-siały zostać rozszerzone o normy zabezpieczają-ce obiekty (tj. kominy, wieże, mosty), w sytuacji rosnącej siły huraganów. Ze względu na wzrost intensywności i częstotliwości opadów przepu-stowość istniejących systemów kanalizacyjnych odprowadzających wody deszczowe może oka-zać się niewystarczająca i konieczna będzie prze-budowa. Z uwagi na silniejsze i częstsze powodzie (zwłaszcza w okresie zimowym i wiosennym), wzrośnie również rola zabezpieczeń przeciwwodziowych. Upalne lata mogą spowodować po-ważne trudności w zaopatrzeniu miast w wodę, dodatkowo będzie wzrastać zagrożenie pożaro-we. Fala ciepła oraz pojawienie się nowych cho-rób będą wymagać przygotowania służby zdro-wia tak, aby można było sprostać tym nowym zagrożeniom. Zasadnicze zmiany, szkolenia, wzmocnienia kadr konieczne będą we wszelkich służbach ratowniczych. Co ważne, koszty z tym związane będą nieustannie wzrastać.
Pod koniec 2006 r. opublikowano, przygo-towane na zamówienie rządu Wielkiej Brytanii opracowanie (tzw. raport Sterna), które analizu-je m.in. potencjalne skutki zmiany klimatu (zob.
Stern Review… 2006). Zgodnie z zamieszczony-mi w nim informacjaz zamieszczony-mi brak przeciwdziałania globalnemu ociepleniu wywoła w krótkim cza-sie poważne następstwa:
− około 200 milionów ludzi zostanie tzw.
uchodźcami klimatycznymi z powodu su-szy lub powodzi, które będą występować w ich krajach,
− problem braku wody pitnej dotknie jednego na sześciu mieszkańców naszej planety,
− bioróżnorodność będzie zagrożona, a liczne gatunki bezpowrotnie stracą swoje siedliska – w najgorszym wypadku może wymrzeć nawet do 40% gatunków roślin i zwierząt,
− wiele społeczności utraci podstawy do pro-dukcji żywności w wyniku migracji albo za-niku gatunków ryb.
W raporcie szacuje się przyszłe straty na 5–20% światowego produktu krajowego brutto, tymczasem aby temu zapobiec ludzkość musi zainwestować w ochronę przed ociepleniem kli-matu zaledwie 1–2% jego wartości. Autorzy ra-portu wyszczególnili kilka dróg prowadzących do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych:
− opodatkowanie podmiotów gospodarczych emitujących gazy cieplarniane,
− rozdzielenie limitów emisji CO2 pomiędzy podmioty gospodarcze, a następnie stwo-rzenie globalnego, sprawnego rynku han-dlem emisjami,
− zwiększenie innowacyjności technologicz-nej i położenie większego nacisku na tech-nologię produkcji energii ze źródeł odna-wialnych,
− edukowanie lokalnych społeczeństw i za-pewnienie odpowiednich regulacji praw-nych.
Konieczna byłaby zwłaszcza koordynacja rzeczonych działań na poziomie międzynaro-dowym, której brak stanowi aktualnie najwięk-szą przeszkodę w realizacji wymienionych wy-tycznych.
Biorąc pod uwagę zarówno skalę zjawiska jak i jego bardzo poważne skutki dla naszego pokolenia i kolejnych generacji, za niezbędne trzeba uznać ograniczenie wzrostu globalnej temperatury maksymalnie do 2°C w stosunku do okresu przedprzemysłowego (ok. 1750 r.) oraz utrzymanie koncentracji ekwiwalentu CO2 w atmosferze na poziomie 450–650 ppm (do 2100 r. bez podejmowania działań nastąpi wzrost do 935 ppm wraz ze wzrostem tempera-tury więcej niż o 3oC).
Według czwartego raportu Międzyrządo-wego Zespołu do spraw Zmian Klimatu do wyżej wymienionej stabilizacji stężenia
ga-Część III SCENA GLOBALNA XXI W.
zów cieplarnianych w atmosferze potrzebna jest do 2050 r. redukcja gazów cieplarnianych o 60–80%. Powinna ona być przede wszystkim wynikiem zasadniczego wzrostu efektywności energetycznej i rozwoju odnawialnych źródeł energii, jak również podejmowania zróżnico-wanych działań: obejmujących redukcję innych gazów niż CO2 oraz związanych z użytkowa-niem terenów i wzrostem lesistości. Uzyskanie niskiego poziomu stabilizacji wymaga wcze-snych działań oraz szybszego upowszechniania i komercjalizacji zaawansowanych technologii niskowęglowych.