Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce

Uświadomienie sobie słabości i stosunkowo małej zdolności krajów europejskich do tworzenia tak zwanej gospodarki opartej na wiedzy (GOW) było głównym powodem przyjęcia w 2000 roku tak zwanej Strategii Lizbońskiej, której dalekosiężnym celem jest uczynienie z Unii Europejskiej obszaru najwyższej konkurencyjności i stabilnej spójności społecznej, zdolnego do trwałego, wszechstronnego rozwoju. Nie da się jednak tego osiągnąć bez należytego wykorzystania wiedzy we wszystkich obszarach życia.

„Czym jest społeczeństwo wiedzy, a więc społeczeństwo tworzące gospodarkę opartą na wiedzy i wykorzystujące do tego nowoczesne techniki informatyczne? Społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo, w którym procesy tworzenia, przekazywania, przetwarzania,

przechowywania, wykorzystywania wiedzy oraz zarządzania nią, uznawane są za kluczowe czynniki rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego” ⁷.

Koncepcja „gospodarki opartej na wiedzy” jest stosunkowo młoda, a swą popularność zawdzięcza raportowi OECD z 1996 roku [12] oraz często tu omawianej Strategii Lizbońskiej.

Jak już wielokrotnie stwierdzono, budowanie gospodarki opartej na wiedzy nie może odbywać się bez dobrze wykształconego, kreatywnego, innowacyjnego społeczeństwa, czyli społeczeństwa wiedzy. Najlepsza nawet „produkcja” wiedzy, bez zdolności społeczeństwa do jej absorpcji i efektywnego wykorzystania, nie ma uzasadnienia. W związku z tym niezbędne są działania na rzecz wykształcania takiego społeczeństwa. Najważniejszym sektorem odpowiedzialnym za ten proces jest edukacja, nauka, badania i rozwój, ale także kultura, mass media i przedsiębiorczość.

Diagnoza [13] stanu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (z wykorzystaniem metodyki Banku Światowego) potwierdziła ogromny dystans dzielący Polskę zarówno od krajów UE–15 jak również większości nowych członków. Konieczne jest więc nieco odmienne spojrzenie na podjętą problematykę i odejście od przypadkowości w rozwoju GOW w Polsce. Działania, które muszą zostać podjęte, można uszeregować następująco:

a) popularyzacja koncepcji nowej, opartej na wiedzy, gospodarki w celu zmiany społecznej świadomości w tym zakresie;

b) przygotowanie kompleksowej, przedmiotowo–podmiotowej charakterystyki istniejącego stanu w obszarze tworzenia zrębów GOW;

c) opracowanie narodowej strategii tworzenia GOW ściśle związanej ze strategią rozwoju gospodarczego Polski i uwzględniającej członkostwo w Unii Europejskiej (na przykład wymogi Strategii Lizbońskiej);

d) ciągły monitoring i ocena procesów realizacyjnych.

Raport [13] dowodzi też, że niezbędnymi składowymi Narodowego systemu innowacji są następujące elementy:

− efektywny i dostosowany do obecnych wyzwań gospodarczych system kształcenia ustawicznego,

− rozwój technologii i infrastruktury informatycznej i telekomunikacyjnej (ICT),

− instytucje i mechanizmy finansowania wspierające innowacyjną działalność B + R.

Celem raportu było również zaproponowanie rozwiązań zapewniających zrównoważony wzrost i podnoszenie konkurencyjności polskiej gospodarki w oparciu o stymulowanie inwestowania w działalność B + R i odpowiedni system kształcenia, które mają znaczący wpływ na rozwój zdolności absorpcyjnych kraju, czyli umiejętności rozpoznania, przyswojenia i wykorzystania wiedzy pozyskiwanej zarówno ze źródeł wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

Niezwykle istotne są więc działania wspierające powstawanie powiązań między firmami oraz zdolność do przyswajania nowej wiedzy, dostępnej dzięki tej współpracy. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że wpływ tych czynników na produktywność i wzrost jest w ogromnym stopniu uzależniony od otoczenia biznesowego, w którym funkcjonują innowacyjne przedsiębiorstwa.

Jak wynika z raportu Banku Światowego, wydanego w 2003 roku pod tytułem Ocena klimatu inwestycyjnego, pod koniec lat 90 ubiegłego wieku w Polsce doszło do widocznego spadku aktywności gospodarczej i pogorszenia klimatu inwestycyjnego. Wskaźniki opisujące jakość otoczenia instytucjonalno–prawnego i regulacji pokazują, że Polska pozostaje w tyle za swoimi

7 M. Kleiber: op.cit.

sąsiadami, którzy wstąpili w 2004 roku do UE, przy czym w latach 1998-2002 nie zaobserwowano w tej dziedzinie żadnej poprawy. Ponieważ małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) odgrywają bardzo ważną rolę w powstawaniu i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, to bardzo niepokojąca jest obserwacja, że pierwszy raz od 1994 roku w 2000 roku zanotowano spadek liczby firm działających w sektorze MŚP.

Dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) podstawowe znaczenie ma powszechność i dostępność usług informacyjnych. Jest ona bezpośrednio uzależniona od kosztów usług i technicznej jakości ich świadczenia, a te z kolei w dużej mierze zależą od jakości i dostępności infrastruktury informatycznej. Dobrze rozwinięta infrastruktura pozwala na obniżenie cen usług o charakterze informacyjnym, zarówno ze względu na wyższą konkurencyjność usług łączności jak i szerszą penetrację środowiska ich odbiorców, a w konsekwencji ich większą dostępność. Dobrze rozwinięta infrastruktura sieciowa jest warunkiem koniecznym budowy i rozwoju GOW. Kraje o wysoko rozwiniętej infrastrukturze informatycznej, mają niższy koszt dostępu i przyciągają nowe inwestycje w zakresie ICT, a dodatkowo zwiększają swój potencjał gospodarczy. W rezultacie tych procesów, różnica w poziomie rozwoju gospodarczego krajów o odmiennym stopniu rozwoju infrastruktury będzie się stopniowo powiększać. Jest to o tyle krytyczne dla Polski, że nasz kraj pod wieloma względami należy do grupy państw o niższym stopniu rozwoju [14]. Rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce jest warunkiem włączenia się naszego kraju w proces przemian gospodarczych i społecznych zachodzących w Europie. Uznając powstanie społeczeństwa informacyjnego za element niezbędny do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy, Sejm RP w dniu 14 lipca 2000 roku podjął uchwałę „w sprawie budowania podstaw społeczeństwa informacyjnego w Polsce”. W uchwale tej stwierdzono, że „obowiązujący system prawny i polityka rządu nie tworzą dostatecznych warunków, by w pełni wykorzystać możliwości rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Nowoczesne technologie, usługi i zastosowania usług telekomunikacyjnych, teleinformatycznych i multimedialnych mogą być katalizatorem rozwoju gospodarczego, zwiększać konkurencyjność gospodarki, tworzyć nowe miejsca pracy, sprzyjać rozwojowi demokracji, regionów, wspomagać nauczanie, ochronę zdrowia, dostęp do dóbr kultury. Są one również niezbędne dla zachowania gotowości obronnej, bezpieczeństwa państwa i obywateli oraz porządku publicznego”.

Nieuchronnie postępujący proces formowania się cywilizacji informacyjnej, w której wiedza i informacja będą znaczącymi zasobami gospodarczymi oraz idea transformacji społeczeństwa europejskiego w globalne społeczeństwo informacyjne stały się kluczowym elementem strategii Komisji Europejskiej, której celem jest wzmocnienie konkurencyjności europejskiej gospodarki.

Sprawę budowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce i dążenia do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy poruszano w strategicznych dokumentach przyjętych przez Radę Ministrów, między innymi w Długookresowej strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju – Polska 2025 i w dokumentach sektorowych. Wyznaczone priorytety rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce są następujące:

a) zapewnienie powszechnego dostępu obywateli do usług telekomunikacyjnych;

b) przygotowanie społeczeństwa polskiego do przemian technicznych, społecznych i gospodarczych związanych z tworzeniem się społeczeństwa informacyjnego przez edukację informatyczną;

c) przygotowanie społeczeństwa polskiego do nowych uwarunkowań rynku pracy i nowych metod pracy oraz wykorzystanie zmian w tym zakresie do zwalczania bezrobocia powstałego w wyniku restrukturyzacji przemysłu i rolnictwa;

d) dostosowanie regulacji prawnych do wymagań szybkiego postępu technicznego i walka z przestępczością informatyczną;

e) dostosowanie gospodarki narodowej do wymagań globalnej gospodarki elektronicznej przez wprowadzenie regulacji dotyczących gospodarki elektronicznej;

f) informatyzacja zamówień publicznych;

g) stworzenie przejrzystych i przyjaznych obywatelowi struktur administracji publicznej i usprawnienie jej działania przez szersze zastosowanie teleinformatyki;

h) rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu i wzrost jego innowacyjności w celu poprawy konkurencyjności polskiej gospodarki;

i) zapewnienie wsparcia sektora nauki dla gospodarki elektronicznej i społeczeństwa informacyjnego w celu lepszego wykorzystania szans i minimalizacji zagrożeń związanych z rozwojem społeczeństwa informacyjnego;

j) wzmocnienie promocji kultury polskiej w świecie przez zastosowanie narzędzi teleinformatycznych.

Realizacja wymienionych priorytetów umożliwi Polsce nadrobienie znacznych opóźnień w tym zakresie, wspomaganie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, a także sprostanie ogólnym trendom wynikającym z epoki cywilizacji informacyjnej, do których można zaliczyć:

− dematerializację pracy i powszechną zmianę charakteru wykonywanych zawodów,

− wykorzystywanie technik społeczeństwa informacyjnego we wszystkich zawodach,

− wykorzystywanie komputerowych technik do pozyskiwania i magazynowania wiedzy,

− wzrost znaczenia wiedzy i informacji jako czynnika przewagi konkurencyjnej.

II.

D