Ustanowienie roku 2014 rokiem rolnictwa rodzinnego i wiele konferencji zor-ganizowanych z tej okazji prowadzi do ogólnego wzmocnienia świadomości doty-czącej roli rolnictwa rodzinnego w Europie i możliwych różnych ścieżek rozwoju wielce zróżnicowanego sektora gospodarstw rodzinnych. Oznacza to zarówno re-witalizację tradycyjnych poglądów na cechy i rolę gospodarstw chłopskich, jak też poszukiwanie nowych koncepcji rozwojowych wobec narastających wyznawań wobec tego sektora. Podkreślając silne strony tego sektora należy wymienić za-równo specyficzne cechy gospodarstw rodzinnych, jak i pełnioną przez nie rolę.
Gospodarstwa rodzinne są zjawiskiem o wielu obliczach, zarówno jednostki pro-dukcyjnej jak i społecznej oraz jednostki zrośniętej z otaczającym środowiskiem przyrodniczym i kulturowym. Jednym z atutów tych gospodarstw jest ich elastycz-ność i umiejętelastycz-ność dostosowania się do różnych, także niekorzystnych warunków gospodarowania. Mimo, iż funkcjonują w warunkach niepewności i różnorodnego ryzyka są zdolne do zachowania swojej struktury, istoty, charakteru i tożsamości.
Gospodarstwa rodzinne w Polsce są przykładem na przetrwanie mimo rozbiorów państwa, ogromnych zniszczeń dwóch wojen światowych, presji kolektywizacyj-nej w okresie centralnego planowania i trudności transformacji ustrojowej. Wy-korzystując głównie pracę członków rodziny zainteresowanej dobrymi wynika-mi swojej pracy wykazujących naturalną wstrzewynika-mięźliwość wobec ryzykownych działań i nieracjonalnych sposobów wykorzystania posiadanych zasobów trwają i godnie wypełniają swoje funkcje. Poszukując właściwych strategii zwiększania elastyczności i zdolności adaptacyjnej mają do wyboru ścieżkę dywersyfikacji pro-dukcji rolnej, nowej działalności pozarolniczej i wielofunkcyjności albo też uni-kania nadmiernego zaangażowania zasobów w pojedynczą działalność w procesie intensyfikacji produkcji. Gospodarstwa rodzinne są bardziej aktywne i sprawne w dywersyfikacji działań niż gospodarstwa korporacyjne. Rolnicy kierujący go-spodarstwami rodzinnymi są rozważnymi zarządcami zdolnymi unikać zagrożenia ryzyka ekonomicznego.
W odniesieniu do środowiska wiejskiego gospodarstwa rodzinne są zdolne do funkcjonowania w różnych warunkach środowiskowych i nawet te działa-jące na małą skalę są zdolne do złagodzenia skutków biedy i ubóstwa na wsi, szczególnie w regionach słabiej rozwiniętych. Ich znaczący udział w produkcji zapewnia bezpieczeństwo żywnościowe krajów i regionów i co jest coraz waż-niejsze, przyczynia się do podnoszenia poziomu ochrony środowiska. Gospodar-stwa te są znacznie mniejszym zagrożeniem dla destrukcji środowiska przyrod-niczego niż gospodarstwa korporacyjne. Działalność tych gospodarstw w śro-dowisku wiejskim przyczynia się do ożywienia witalności gospodarki wiejskiej i zachowania tradycyjnej kultury, zwłaszcza w regionach oddalonych od miast.
Często występujące rozdrobnienie gospodarstw rodzinnych oznacza, że nawet w regionach słabiej rozwiniętych na wsi utrzymuje się większa liczba ludności niż w regionach gdzie te gospodarstwa zastępowane są przez duże gospodarstwa korporacyjne.
W rzeczy samej efekty gospodarowania mniejszych gospodarstw rolnych uzależnione są od wielu czynników cechujących te gospodarstwa i gospodaru-jących w nich rolników, jak i cech bliskiego otoczenia. Wśród podstawowych wyzwań jakie stoją przed rolnikami prowadzącymi rodzinne gospodarstwa rol-ne można wymienić wyzwania ekonomiczrol-ne, społeczrol-ne, środowiskowe, demo-graficzne i terytorialne (Davidova, Thomson 2014). Z konsultacji przeprowa-dzonych w 2013 r. w krajach UE (EC, 2013) do największych wyzwań można zaliczyć starzenie się rolników i brak następców (wyzwanie społeczne), słaba
pozycja rynkowa (wyzwania ekonomiczne) i obciążenia administracyjne wyni-kające z WPR. Uwzględniając różne aspekty przyrodnicze i geograficzne można stwierdzić, iż wyzwania wobec rodzinnych gospodarstw rolnych można wiązać z trzema płaszczyznami (wymiarami) zrównoważonego rozwoju: płaszczyzną ekonomiczną, społeczną i środowiskową.
W płaszczyźnie ekonomicznej do największych wyzwań można zaliczyć:
– dostęp do zasobów ziemi, pracy, kapitału i informacji zarządczej,
– dostęp do rynków zbytu i zaopatrzenia, głównie ze względu na słabą pozycję przetargową w zorganizowanych łańcuchach żywnościowych.
Te wyzwania mają inne znaczenie dla gospodarstw małych i dużych oraz dla starych oraz nowych członków wspólnoty. Dostęp do ziemi uwidacznia się w zakresie obrotu ziemią na rynku, jak też w płaconych cenach za ziemię. Na poziom cen ziemi duży wpływ mają duże gospodarstwa korporacyjne, a także zakres stosowanej dzierżawy. W zakresie czynnika pracy małe gospodarstwa ro-dzinne mają trudności z utrzymaniem w gospodarstwie przedstawicieli młodych pokoleń, tudzież następców do prowadzenia gospodarstwa.
W sferze kapitału mniejsze gospodarstwa rodzinne mają utrudniony dostęp do kredytów i zakupu nowoczesnych maszyn i urządzeń w gospodarstwie. Niska konkurencyjność mniejszych gospodarstw wynika z wielu czynników tkwiących wewnątrz gospodarstwa jak i w jego otoczeniu makroekonomicznym oraz ten-dencjach w sferze handlu i przetwórstwa. Niska produktywność, mała skłon-ność do innowacji i współpracy grupowej oraz mała skala produkcji i powolskłon-ność zmian strukturalnych występują w różnym nasileniu w poszczególnych krajach i regionach przewagi drobnych gospodarstw rolnych. Te zagadnienia powinny w większych stopniu stać się przedmiotem zainteresowania Wspólnej Polityki Rolnej na przyszłość. Silniejsza pozycja przemysłu przetwórczego i handlu na rynku produktów rolnych wymaga wzmocnienia pozycji konkurencyjnej drob-nych rolników i silniejszego ich umacniania w łańcuchach dostaw. To wymaga wzmocnienia albo też powrotu do działań wspólnych w ramach grup producen-tów lub spółdzielni rolniczych.
Wśród wyzwań społecznych do najważniejszych należy zaliczyć trudności z zapewnieniem sukcesorów w gospodarstwie rodzinnym oraz dylematy zwią-zane z przejściem w wiek emerytalny odczuwane tak od strony gospodarującego rolnika jak i następcy. W wielu przypadkach brak następców wynika ze zbyt póź-nego, z punktu widzenia następców, przekazywania im gospodarstwa rolpóź-nego, co skraca okres ich gospodarowania i możliwość dokonania zmian o charakte-rze strukturalnym. Problemem społecznym jest też częsta rozbieżność związana z płcią, feminizacja pracy i maskulinizacja własności oraz decyzji zarządczych.
Średnio w UE 57% pracy wykonywana jest przez kobiety, lecz tylko 30% kobiet sprawuje kontrolę zarządczą nad gospodarstwami. W niektórych krajach te pro-porcje są jeszcze bardziej niekorzystne dla kobiet. Ogólnym wyzwaniem mniej-szych gospodarstw jest też starzenie się pokolenia gospodarujących rolników.
Niemal wszędzie ponad połowa rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne do 5 ha jest prowadzona przez rolników w wieku 55 lat i starszych.
Wiele wyzwań z jakimi muszą zmierzyć się gospodarstwa rodzinne ma cha-rakter środowiskowy. Dotyczy to położenia, jakości i rozłogu gruntów, charakte-ru krajobrazu, żyzności gleb, stosunków wodnych, narażenia na szkody dzikich zwierząt itp. Aspekty środowiskowe są w coraz większym stopniu wmontowy-wane w instrumentarium Wspólnej Polityki Rolnej. Chociaż rolnicy otrzymują wynagrodzenie lub rekompensaty za gospodarowanie uwzględniające potrzeby środowiska, nierzadko wypełnienie wymagań środowiskowych staje się istot-nym utrudnieniem dla prowadzenia gospodarstwa. Taka sytuacja występuje nie-rzadko w obszarach objętych programem Natura 2000.
Problemy środowiskowe i przestrzenne nie są ograniczone do terenów o nie-korzystnych warunkach środowiskowych i terenów peryferyjnych, występują także w terenach silnego oddziaływania miast i aglomeracji miejskich. Ogólnie jednak małe gospodarstwa rodzinne w obszarach urbanizujących się mają więk-sze możliwości przetrwania niż gospodarstwa położone w peryferyjnych i nie-korzystnych warunkach środowiskowych.
Wyzwania, wobec których stają rodzinne gospodarstwa rolne powinny odna-leźć odzwierciedlenie w nowym modelu Wspólnej Polityki Rolnej a także w kra-jowych programach polityki rolnej uzupełniających wspólnotowy model polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich. Do podstawowych wyzwań wobec Wspól-nej Polityki RolWspól-nej należeć będzie utrzymanie wspólnotowości polityki, mimo na-rastającego zróżnicowania rolnictwa krajów wspólnoty w przypadku przyjmowa-nia nowych członków, oraz objęcie interwencjonizmem nowych celów w wyniku pojawiających się nowych uwarunkowań i czynników kształtujących ekonomiczną i społeczną sytuację rolnictwa. Z punktu widzenia interesów Polski istotnym zada-niem polityki rolnej będzie kształtowanie pożądanych struktur rolnych, poprawa efektywności produkcji w gospodarstwach rodzinnych a także podnoszenie kon-kurencyjności rolnictwa oraz kształtowanie odpowiednich relacji między rolnic-twem a innymi sektorami gospodarki oraz między rolnikami i innymi podmiotami w łańcuchach dostaw i w ramach gospodarki wiejskiej. Ważnym zadaniem będzie także kształtowanie pożądanych relacji między sferą ekonomiczną i społeczną za-równo w gospodarstwach rodzinnych jak i na obszarach wiejskich. W obszarze wspólnotowej i krajowej polityki rolnej w Polsce należy szczególnie wskazać na potrzebę kształtowania odpowiednich relacji w sferze ułatwiania rozwoju:
1. własnego przetwórstwa w ramach gospodarstw rodzinnych i ułatwienia im sprzedaży bezpośredniej;
2. racjonalnego kojarzenia produkcji żywności z wytwarzaniem energii odna-wialnej z nośników dostępnych dla gospodarstw rodzinnych;
3. oferty usług społecznych w ramach wielopokoleniowych gospodarstw do-mowych na wsi oraz kreowania i udostępniania innych usług o charakterze gospodarczym, społecznym i środowiskowym na obszarach wiejskich.
W realizacji każdego z wymienionych celów powstanie konieczność wykra-czania poza płaszczyznę polityki rolnej i integrowania jej z innymi obszarami polityki gospodarczej i społecznej.
Podsumowanie
Gospodarstwa rodzinne w europejskim rolnictwie przetrwały przez wiele wie-ków niezależnie od zmian systemów ekonomicznych, zmian koniunktury gospo-darczej, wojen i zmian technologicznych oraz prowadzanych polityk rozwojo-wych. Śmiało można stwierdzić, że gospodarstwa rodzinne nadal będą dominującą formą gospodarowania w rolnictwie aczkolwiek ich względny udział może być ograniczany. Istnieje wiele obiektywnych czynników i przyczyn prowadzących do koncentracji zarówno w strukturze gospodarstw rodzinnych jak i w rolnictwie korporacyjnym. Siłą napędową tych procesów będą dalsze zmiany technologiczne prowadzące do zmian strukturalnych i trudności z uzyskiwania zadowalających, porównywalnych dochodów. Postępujące zmiany technologiczne i strukturalne będą potęgować destrukcyjne oddziaływanie rolnictwa na środowisko zmiany kli-matyczne, co będzie skutkowało bardziej wyrafinowaną, wrażliwą polityką rol-no-środowiskową. Utrzymanie sektora małych gospodarstw rodzinnych może stać się szczególnie ważnym celem Wspólnej Polityki Rolnej zwłaszcza w regionach gdzie będą one szczególnie zagrożone. Polityka wobec gospodarstw rodzinnych powinna być nierozerwalnie związana z polityką rozwoju obszarów wiejskich i polityką regionalną. Nie jest wykluczone, że polityka spójności może w niektó-rych przypadkach przechodzić z poziomu regionalnego na poziom lokalny.
Literatura
Adamowicz M. (2008), Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej i jej perspektywy na drugą dekadę XXI wieku, [w:] Kopycińska D. (red.), Polityka Unii Europejskiej, Szczecin 2008
Adamowicz M. (red.), (2009), Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Uwa-runkowania, Mechanizmy, Efekty, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
Davidova S., K. Thomson (2014), Family Farming in Europe: Challenges and Prospects European Parliament. DG for International Policies. Policy Depart-ment B. Structural and Cohesion Policies
Durand, G., G van Huylenbroeck (2003), Multifunctionality and rural develop-ment: a general framework (in:) Multifunctional Agriculture: A New Para-digm for European Agriculture and Rural Development Alsgate Publishing Company Hempshire
European Commisston (2013) Executive summary Public Consultation
„The role of family farming, key challenges and priorities for the future”, http://ec.europa.edu.eu/agriculture/copnsultations
Fennel R. (1997), The Common Agricultural Policy Oxford: Clarendon
Halamska, M. (2014), Współczesne rolnictwo rodzinne: polimorficzna rzeczywi-stość i mity, [w:] „Wieś i Rolnictwo” Nr 2/2014 s. 25–46
Hill B. (1993), The „Myth” of the family farm: Defining the family farm and assessing its importance in the Eurpean Community.” Yournal of Rural Stu-dies”, 9(4) 359–370
Lamarche H. (red.), (2003), Rolnictwo rodzinne IRWiR PAN, Warszawa
„Rolnictwo rodzinne” [w:] „Przegląd obszarów wiejskich UE” Nr 17/2013 Rowiński J. (2000), Współna Polityka Rolna Unii Europejskiej FAPA, Warszawa Tomczak, F. (2006), Gospodarka rodzinna w rolnictwie, IRWiR PAN, Warszawa 1CIRAD 2013: Les agriculture familiade del monde Montpellier
www.agricul-ture.gouV.fr?IMG/pdf/20120711_reportfinal EUROSTAT (2010) Farm Structure Survey
FAO (2013) 2014 TYFF FAO Concept Note http://www.fao.org