rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE
Wprowadzenie
Polityka rolna UE (wtedy EWG) tworzona była w czasie, gdy wydatki społe-czeństw europejskich na żywność pochłaniały dużą część dochodów rozporzą-dzalnych z czego wynikała konieczność zapewnienia dostępności żywności po stabilnych i w miarę niskich cenach (Krzyżanowski, 2009), natomiast warunki rozwoju rolnictwa w poszczególnych krajach wymagały ujednolicenia (Adamo-wicz, 1999). W tym celu 24 kwietnia w 1962 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów nr 25/62 powołany został Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA). W lutym 1964 roku rozporządzenie to zostało uzupełnione rozporządzeniem nr 17/64 o podziale Funduszu na dwie sekcje: Sekcję Gwaran-cji i Sekcję OrientaGwaran-cji (Latoszek, 2003).
Środki pochodzące z Sekcji Gwarancji związane były głównie z kosztami wspólnej organizacji rynków rolnych. Finansowały one interwencję na rynku wewnętrznym. Działania te miały zagwarantować odpowiedni poziom docho-dów rolników oraz ciągłość dostaw produktów żywnościowych (Latoszek, 2007). Takie ukierunkowanie środków wydatkowanych w ramach WPR przy-czyniało się do intensyfikacji produkcji bez uwzględniania potrzeb po stronie popytu. Przyjęty kształt polityki rolnej determinował dominację produkcyjnej funkcji rolnictwa nad pozostałymi funkcjami tego działu gospodarki.
Sekcja Orientacji ukierunkowana była na wsparcie przemian strukturalnych w rolnictwie oraz wzmocnienie pozycji konkurencyjnej produktów rolnych (Andrychowicz, Dąbrowski, Krzyżanowska, 2000).
1 Walenty Poczta – prof. dr hab., Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu.
W miarę rozwoju wspólnej organizacji rynków rolnych rosła potrzeba nieustan-nej modyfikacji działań podejmowanych przez Unię Europejską w odniesieniu do rolnictwa ponieważ produkty z niej pochodzące okazały się zbyt drogie na ryn-ku światowym (Bidzińska-Jaryn-kubowska, Koprowski, 2004). W latach 80. XX w.
wprowadzono zmiany ograniczające zakres polityki rynkowo-cenowej i rozpoczę-to rozbudowywanie instrumentów polityki strukturalnej (Adamowicz,1999).
Zmiany polityki rynkowo-cenowej nie zahamowały wzrostu wydatków z bu-dżetu Wspólnoty na rolnictwo i konieczne były dalsze reformy. Przełomowy moment w finansowaniu polityki strukturalnej w rolnictwie to wprowadzenie w życie postanowień Jednolitego Aktu Europejskiego z 1 lipca 1987 roku. Zde-cydowano wtedy o podwojeniu wydatków na fundusze strukturalne w okresie sześciu lat. Był to tzw. Pierwszy pakiet Delorsa (Babiak, 2006). Ustalono rów-nież, że tempo, w jakim będą wzrastały wydatki na Sekcję Gwarancji nie może być większe niż 74% rocznej stopy wzrostu Produktu Krajowego Brutto Unii (Latoszek, 2003). Kolejne rozporządzenie regulujące funkcjonowanie funduszy strukturalnych Rada Ministrów Unii Europejskiej przyjęła w 1993 roku. Klu-czową zmianą był wzrost wydatków na działania o charakterze strukturalnym w latach 1994–1999 (Drugi pakiet Delorsa) (Kiryluk-Dryjska, 2007).
Wzmocnienia finansowania działań o charakterze strukturalnym było na-stępstwem m.in. reformy WPR przedstawionej w 1991 roku przez komisarza do spraw rolnictwa Ray’a MacSharry’ego. Reforma ta zakładała zmiany, które miały doprowadzić do równowagi na rynkach rolnych i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej produktów pochodzących z Unii na rynku światowym. W celu zmniejszenia intensywności produkcji rolnej pośrednie wspieranie dochodów rolniczych poprzez interwencję rynkowo-cenową zamieniono na bezpośrednie wsparcie wspieranie dochodów rolniczych wprowadzając płatności kompen-sacyjne do hektara ziemi (dzisiejsze dopłaty bezpośrednie). W ramach Sekcji Orientacji środki kierowane do rolnictwa mogły być przeznaczane na działania związane z zalesianiem, ochroną środowiska przyrodniczego, zachowaniem tra-dycyjnego krajobrazu wiejskiego, wsparciem turystyki oraz rozwojem i aktywi-zacją lokalnych społeczności. Zapoczątkowało to istnienie tzw. „drugiego filaru”
WPR. Rozbudowa i wprowadzenie nowych instrumentów wspierających rozwój na wsi zyskiwały na ważności kosztem polityki rynkowo-cenowej, czyli tzw.
„pierwszego filaru”. Kontynuacją reformy była część „Agendy 2000” w zakresie rolnictwa. W dokumencie tym zawarto uregulowania prawne, które miały przy-czynić się do bardziej rynkowego nastawienia WPR. Miało to prowadzić rów-nież do zmniejszenia kosztów prowadzenia polityki rynkowo-cenowej poprzez zmniejszenie cen interwencyjnych na produkty rolne.
Kolejna reforma WPR to tzw. Reforma Fischlera z 10 lipca 2003 roku, w któ-rej zaproponowano model europejskiego rolnictwa zakładający wzrost konku-rencyjności produktów rolnych z Unii na rynku międzynarodowym. Działania zmierzały do ograniczenia nadmiernego subsydiowania rolnictwa, przy
jed-noczesnej gwarancji odpowiedniego poziomu dochodów ludności wiejskiej.
Wprowadzono zasady decoupling, cross-complience, modulation, dyscypliny finansowej (miała zapewnić, iż budżet rolny proponowany na lata 2007–2013 nie zostanie przekroczony) oraz wzmocniono politykę na rzecz rozwoju wsi (Sawicka, 2004). Przyjęte rozwiązania wdrażane były w latach 2004–2006.
W całym okresie funkcjonowania WPR obserwować można zmierzanie do wzrostu wsparcia działań o charakterze strukturalnym. Konsekwencją tego było utworzenie w perspektywie 2007–2013 dwóch funduszy. Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji finansował działania rynkowe (m.in. dopłaty bezpośrednie, refundacje w przypadku wywozu produktów rolnych do państw trzecich, inter-wencje w zakresie regulacji rynków rolnych). Środki Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich skierowane były na działania wspierające rozwój i przemiany strukturalne na wsi.
Wraz z ewolucją WPR zmianie ulegał udział środków przeznaczanych na jej realizację w budżecie Wspólnot. Od powstania FEOGA wydatki na cele związa-ne z rolnictwem znacząco wzrastały. W roku 1965 wynosiły niecałe 30 mln euro a piętnaście lat później było to już ponad 11,5 mld euro. Na początku lat 80. wy-datki na WPR stanowiły około 70% całych wydatków Wspólnoty (rys. 1). Od tego okresu, po wprowadzeniu ograniczeń w interwencji rynkowo-cenowej, dynamika wzrostu wydatków na WPR zmniejszyła się. Na początku lat 90. wydatki na WPR wynosiły ponad 33 mld zł, co odpowiadało około 60% wszystkich wydatków Wspólnoty. Po roku 1992 tempo wzrostu wydatków na WPR było mniejsze, a ich udział w budżecie Wspólnoty zmniejszył się do około 40% w roku 2013.
100%
80%
60%
40%
20%
0%
WPR Pozostałe wydatki
1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Rysunek 1. Struktura wydatków budżetu UE (%) Źródło: KE, Eurostat
Na początku istnienia WPR, pomimo podzielenia FEOGA na dwie sekcje, środki kierowane do rolnictwa przeznaczone były głównie na wydatki związane z interwencją rynkowo-cenową (rys. 2). Aż do lat 80. XX wieku wsparcie struk-turalne rolnictwa stanowiło poniżej 3% budżetu WPR. Wsparcie na przemiany
strukturalne w rolnictwie w 1968 roku wynosiło 34 mld euro a w roku 1980 było to tylko niecałe 10 razy więcej. W tym samym okresie środki przeznaczone na Sekcję Gwarancji FEOGA wzrosły z 28,7 mln euro do ponad 11 mld euro. Na-stępnie udział tych środków w budżecie WPR zaczął się zmniejszać i na począt-ku lat 90. XX wiepocząt-ku stanowił około 94%, co odpowiadało kwocie ponad 25 mld euro. W kolejnych latach funkcjonowania WPR nadal obserwowane jest zmniej-szanie się udziału wydatków związanych z Sekcją Gwarancji (później na Euro-pejski Fundusz Rolniczy Gwarancji) na rzecz wydatków o charakterze struk-turalnym. W roku 2000 udział środków przeznaczonych na wsparcie przemian strukturalnych wynosił około 14% (7 mld euro), a w 2006 roku 21%. W okresie 2000–2006 środki przeznaczone na wspieranie przemian strukturalnych na wsi opiewały na kwotę ponad 38 mld euro, a w latach 2007–2013 nastąpiło ich dal-sze zwiękdal-szenie. W 2013 roku środki te stanowiły prawie 25% (14,8 mld euro) całego budżetu WPR.
W perspektywie finansowej 2014–2020 zaplanowany jest wzrost środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich do poziomu około 90 mld euro, co odpowiada około 24% środków z budżetu WPR (www.forbes.pl)
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Sekcja Gwarancji I filar (od 2007 r. EFRG) Sekcja Orientacji (od 2007 r. EFRROW) Sekcja Gwarancji II filar (od 2007 r. EFRG)
Rysunek 2. Struktura wydatków WPR (%) Źródło: KE, Eurostat.
Cele i metody
Celem artykułu jest określenie poziomu, struktury i kierunków zmian wspar-cia finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE.
W związku z tym, że w literaturze nie występuje jedna powszechnie przyjęta definicja gospodarstwa rodzinnego, brak jest również mierników, które pozwoli-łyby na wyłonienie grupy gospodarstw rodzinnych spośród ogółu gospodarstw.
Nie ma również możliwości określenia ilości posiadanych przez nie zasobów oraz wysokości wsparcia finansowego dla tych jednostek. Z powodu złożoności definiowania pojęcia gospodarstwa rodzinnego uznano, iż dla realizacji przyjęte-go celu badań niezbędne jest wyodrębnienie na podstawie literatury przedmiotu kryteriów pozwalających wyodrębnić grupę gospodarstw rodzinnych. Wybrano takie kryteria, którym możliwe było nadanie cech ilościowych mając na uwa-dze dostępne bazy danych dotyczące rolnictwa UE. Podstawą zakwalifikowania gospodarstwa jako gospodarstwo rodzinne było spełnienie przyjętych warun-ków, a mianowicie założono że gospodarstwo takie powinno być indywidualną własnością rolnika (lub jego rodziny)2 oraz być podstawowym miejscem pracy i uzyskiwanych dochodów. Osiągnięcie odpowiedniego poziomu dochodu przez rodzinę umożliwia zabezpieczenie przynajmniej podstawowych oczekiwań spo-łecznych i ekonomicznych oraz trwały rozwój rodziny i posiadanego przez nią gospodarstwa. Do badań przyjęto graniczny poziom dochodu z gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną rodziny (FWU3) odpowiada-jący płacy minimalnej netto w danym kraju4.
W pracy wykorzystano dane pochodzące z bazy Eurostat, FADN oraz litera-tury przedmiotu. Analizę przeprowadzono w kilku etapach. Z bazy Eurostat po-zyskano dane dotyczące gospodarstw rolnych, posiadanych przez nie zasobów i wyników dochodowych z podziałem na formę prawną własności gospodarstwa.
Z bazy danych FADN dla tych samych kategorii, jak również dla wysokości wsparcia finansowego pozyskano dane dla ogółu gospodarstw wytwarzających co najmniej 90% standardowej produkcji w poszczególnych państwach człon-kowskich UE, czyli tzw. gospodarstwa znajdujące się w polu obserwacji FADN.
Dane FADN niejako automatycznie pozwoliły na wyeliminowanie gospodarstw najmniejszych, czyli spoza pola obserwacji FADN, które nie mogą być podsta-wą utrzymania rodziny rolnika. W kolejnym etapie analiz przyrównano średnie roczne dochody uzyskiwane z gospodarstw rolnych na 1 FWU z rocznym mi-nimalnym wynagrodzeniem w poszczególnych krajach członkowskich. Na pod-stawie tego kryterium ze zbiorowości gospodarstw z pola obserwacji FADN wy-łączono gospodarstwa o dochodzie na 1 FWU poniżej płacy minimalnej w każ-dym z państw. Następnie otrzymane liczby gospodarstw pomniejszono o grupę gospodarstw prawnych i grupowych i/lub gospodarstwa w których przeważały
2 Przyjęty schemat analizy nie wyklucza spośród zaliczanych do gospodarstw rodzinnych sam-oistnych posiadaczy, użytkowników wieczystych i dzierżawców, jeśli spełniają warunek gospo-darstwa indywidualnego.
3 Family Work Unit (FWU) – jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w ciągu roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie.
4 Ustalonej w prawodawstwie poszczególnych krajów i sprowadzonej do poziomu grodzenia netto, a w przypadku krajów gdzie nie zostało formalnie ustalone minimalne wyna-grodzenie zostało ono oszacowane na podstawie informacji statystycznych dotyczących poziomu wynagrodzeń występujących w tych krajach.
zasoby pracy najemnej. Umożliwiło to oszacowanie liczby gospodarstw rodzin-nych oraz analogicznie posiadarodzin-nych przez nie zasobów pracy i ziemi, wytwarza-nej standardowej produkcji oraz wysokości wsparcia finansowego.
Wyniki badań i dyskusja
W Unii Europejskiej5 funkcjonuje ponad 12 mln gospodarstw rolnych (tab.
1). Spośród wszystkich gospodarstw 3,6 mln (30%) sklasyfikowano jako go-spodarstwa rodzinne. Zgodnie z przyjętą definicją oznacza to, że co trzecie gospodarstwo w UE spełnia podstawowe cechy decydujące o jego rodzinnym charakterze. Najwięcej rodzinnych gospodarstw rolnych znajduje się w takich krajach, jak Rumunia (1 mln), Włochy (578 tys.), Hiszpania (464 tys.) i Polska (452 tys.) jednak jest to ściśle związane z tym, że kraje te charakteryzują się największą liczbą gospodarstw ogółem. W poszczególnych państwach człon-kowskich Unii Europejskiej odnotowuje się znaczne zróżnicowanie w udziale tych gospodarstw w liczbie gospodarstw ogółem. Ponad połowa gospodarstw w Belgii, Luksemburgu, Czechach i Danii to gospodarstwa rodzinne. Nie-znacznie mniejszym udziałem charakteryzują się Hiszpania i Wielka Brytania.
Z kolei na obszarze Słowacji, Cypru, Malty i Słowenii rolnictwo rodzinne od-grywa znikome znaczenie. W Polsce udział ten jest zbliżony do średniej UE-27 i wynosi około 30%.
Podstawowym środkiem wytwórczym w rolnictwie są zasoby ziemi. Biorą one aktywny udział w procesie wytwarzania surowców rolnych stąd też pozo-stają istotą funkcjonowania i rozwoju gospodarstw rodzinnych. Na obszarze UE-27 w posiadaniu gospodarstw rolnych jest ponad 172 mln ha użytków rol-nych (tab. 1), a w tym zasoby ziemi będące w posiadaniu gospodarstw rodzin-nych (88,3 mln ha) stanowią ponad połowę wszystkich użytków. W przekro-ju poszczególnych państw odnotowuje się jednak znaczne różnice w udziale użytków rolnych gospodarstw rodzinnych. W Belgii prawie wszystkie użytki (97,5%) są w posiadaniu tych właśnie gospodarstw. W Luksemburgu, Łotwie, Litwie, Bułgarii oraz we Włoszech udział ten wynosi około 4/5 ogólnej warto-ści. W Polsce natomiast rodzinne gospodarstwa rolne dysponują 2/3 użytków rolnych ogółem. Występują również kraje gdzie znacząca część zasobów ziemi należy do gospodarstw grupowych i osób prawnych. Są nimi np. Słowacja i Czechy.
Charakterystyczną cechą gospodarstw rodzinnych jest wykorzystanie wy-łącznie lub głównie własnych nakładów pracy. Zgodnie z tym w UE-27 w ba-danym roku rolnictwo rodzinne dysponowało 4 863 jednostkami pracy własnej (FWU). Stanowiło to niespełna 2/3 ogólnych zasobów własnej siły roboczej (tab.
1). W rolnictwie francuskim, belgijskim, hiszpańskim, rumuńskim, austriackim oraz włoskim gospodarstwa rodzinne skupiają najwięcej ogólnych zasobów
ro-5 W analizach nie uwzględniono Chorwacji z powodu braku dostępności danych.
dzinnej siły roboczej, powyżej 80% ogólnej wartości. Najmniejszym udziałem cechuje się z kolei rolnictwo słowackie, cypryjskie, węgierskie i słoweńskie.
Udział nakładów pracy własnej w polskich gospodarstwach rodzinnych według przyjętych kryteriów wynosi 41,6%, co stanowi ponad 746 tys. FWU.
Istotnym wskaźnikiem, który wskazuje na znaczenie gospodarstw rodzin-nych jest ich udział w wytwarzanej wartości produkcji. W badanym roku rolnic-two UE wyrolnic-tworzyło produkcję o wartości ponad 300 mld euro, z czego ponad połowa (164,7 mld euro) była wynikiem działalności gospodarstw rodzinnych.
W przekroju poszczególnych państw udział w wytwarzanej produkcji był zróż-nicowany. W Bułgarii, Rumunii, Litwie, Wielkiej Brytanii, Łotwie, Grecji, Ir-landii i Polsce wynosił on ponad 80%. Występuje również grupa krajów gdzie udział rolnictwa rodzinnego w tworzonej produkcji jest niewielki. Są nimi np.
Słowacja, w której znaczącą rolę pełnią gospodarstwa grupowe i osób prawnych, a także Cypr czy Czechy.
Z blisko 285 mld euro płatności bezpośrednich skierowanych do gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej w latach 2007–2013 nieco ponad 73% (208,7 mld euro) z nich trafiło do rodzinnych gospodarstw rolnych (tab. 2). Obserwowa-ne było jednak znaczObserwowa-ne zróżnicowanie absorbcji płatności bezpośrednich przez rolnictwo rodzinne pomiędzy państwami „starej” i „nowej” UE. Do rodzinnych gospodarstw rolnych UE-15 trafiło prawie 80% płatności bezpośrednich prze-znaczonych dla tych państw, a w przypadku krajów, które do Unii przystąpiły po 2004 roku było to około 43%. W krajach UE-12 było to skutkiem relatyw-nie większego znaczenia gospodarstw osób prawnych i gospodarstw grupowych oraz/lub większego znaczenia gospodarstw marginalnych (nie zapewniających opłaty pracy własnej na poziomie minimalnego wynagrodzenia w danym kraju).
Ponad 90% krajowych kopert płatności bezpośrednich otrzymały rodzinne go-spodarstwa rolne z Austrii, Luksemburgu, Hiszpanii, Belgii oraz Portugalii. Naj-mniejszą część tego typu dopłat absorbowały rodzinne gospodarstwa rolne na Słowacji (1,4%), w Czechach (15%), Bułgarii (15,4%) oraz na Cyprze (20,9%).
W Polsce rodzinne gospodarstwa rolne były odbiorcą około 60% płatności bez-pośrednich.
W perspektywie finansowej 2007–2013 do rodzinnych gospodarstw rolnych przekazanych zostało blisko 26 mld euro płatności rolnośrodowiskowych, co sta-nowiło 70% tego typu płatności w UE (36,5 mld euro). Z ogółu płatności rolno-środowiskowych do rodzinnych gospodarstw rolnych w państwach „starej” UE, trafiło prawie 80% płatności związanych z dbałością o środowisko, a w państwach
„nowej” UE było to zaledwie nieco ponad 37%. Największa część koperty kra-jowych płatności rolnośrodowiskowych skierowana została do gospodarstw ro-dzinnych w Austrii, Belgii, Hiszpanii, Włoszech oraz Portugalii. Nieduże udziały w korzystaniu z tego typu dopłat miały gospodarstw rodzinne na Słowacji (1,7%), Cyprze (9,7%) oraz na Węgrzech (18,8%). Polskie gospodarstwa rodzinne miały około 60% udział w korzystaniu z płatności rolnośrodowiskowych.
W latach 2007–2013 Unii Europejskiej do rodzinnych gospodarstw rolnych trafiło 17,4 mld euro (72,5%) płatności przeznaczonych dla użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Rodzinne gospo-darstwa rolne położone na obszarze UE-15 absorbowały prawie 80% takich płatno-ści, a na obszarze „nowych” państw członkowskich odsetek ten był mniejszy i wy-nosił niecałe 49%. Spośród płatności przeznaczonych do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania największą część płatności (ponad 90%) absorbowały gospodarstwa rodzinne w Belgii, Wielkiej Brytanii, Austrii, Hiszpanii i Włoszech, a najmniejszą w Słowacji (1,8%), Holandii (2,8%) oraz na Cyprze (16%). W Polsce do rodzinnych gospodarstw rolnych trafiło prawie 69% płatności ONW.
W rozwoju rolnictwa rodzinnego istotną rolę odgrywa wsparcie działalności inwestycyjnej. W Unii Europejskiej latach 2007–2013 do gospodarstw rolnych trafiło ponad 17,7 mld euro środków przeznaczonych na inwestycje, z czego około 70% do gospodarstw rodzinnych. Rodzinne gospodarstwa rolne w „no-wej” UE partycypowały w około 52% wsparcia przeznaczonego na inwestycje w tych krajach. Na obszarze UE-15 udział tego typu gospodarstw w absorbcji środków inwestycyjnych wynosił prawie 83%. Największe udziały w absorb-cji środków przeznaczonych na inwestycje rodzinne gospodarstwa rolne absor-bowały w Szwecji, na Malcie oraz w Austrii, a najmniejsze na Słowacji oraz w Rumunii i Bułgarii. W Polsce do rodzinnych gospodarstw rolnych trafiło 70%
środków przeznaczonych na dopłaty do inwestycji.
Gospodarstwa rodzinne w Polsce posiadają wyższe udziały zarówno we wsparciu bezpośrednim jak i wsparciu strukturalnym (z II Filara WPR) niż wy-nika to z ich udziału w posiadaniu użytków rolnych (tab. 3). Jednak w porów-naniu z rolnictwem rodzinnym w całej UE, gospodarstwa rodzinne w Polsce w stosunku do ich udziału w zasobach UR uzyskują relatywnie niższy udział we wsparciu ze środków II Filara WPR. Może to świadczyć zarówno o mniejszych preferencjach dla gospodarstw rodzinnych w Polsce jak i ich mniejszej aktywno-ści, ale także o większej aktywności pozostałych gospodarstw rolnych w Polsce w ubieganiu się o środki z II filara WPR.
Podsumowanie
1. W prawodawstwie UE brak jednoznacznej definicji gospodarstw rodzinnych, pomimo tego, że w założeniach mają one stanowić podstawę europejskiego rolnictwa. Taki stan rzeczy utrudnia sprecyzowanie celów polityki rolnej oraz ustanowienia dedykowanych instrumentów wsparcia.
2. W państwach członkowskich UE występuje duże zróżnicowanie znaczenia gospodarstw rodzinnych, co jest warunkowane głównie zaszłościami histo-rycznymi, a także czynnikami ekonomicznymi i przyrodniczymi. To zróżni-cowanie utrudnia tworzenie wspólnotowych ram wsparcia rolnictwa rodzin-nego, zgodnie z europejskim modelem rolnictwa.
3. Gospodarstwa rodzinne w skali Unii Europejskiej absorbują około połowy koperty dopłat bezpośrednich, co jest zasadniczo zbieżne z ich udziałem w wykorzystaniu użytków rolnych.
4. W skali całej Unii Europejskiej aktywność gospodarstw rodzinnych w po-zyskiwaniu środków z II filara jest wyższa niż wynikałoby to z ich udziału w UR.
5. Względny poziom aktywności gospodarstw rodzinnych (liczony względem ich udziału w UR) w pozyskiwaniu środków z II filara WPR jest mocno zróżnicowany w państwach członkowskich. Wśród państw cechujących się ponadprzeciętną aktywnością gospodarstw rodzinnych znajdują się zarówno kraje UE-15 (np. Austria), jak i UE-12 (np. Bułgaria).
6. W Polsce udział gospodarstw rodzinnych w płatnościach z II filara jest zbli-żony do odpowiednich średnich dla UE-27, co przy wyższym udziale UR wskazuje na relatywnie wysoką aktywność pozostałych typów gospodarstw.
Tabela 1. Rodzinne gospodarstwa rolne w krajach UE i posiadane przez nie zasoby w 2011 roku. KrajLiczba gospodarstwUżytki rolne (tys. ha)Zasoby pracy własnej (FWU)Wartość produkcji (tys. euro) OgółemRodzinneUdział (%)OgółemRodzinneUdział (%)OgółemRodzinneUdział (%)OgółemRodzinneUdział (%) Belgia42 85026 19061,11 3741 34097,546 17049 919108,17 247,85 688,878,5 Bułgaria370 490110 27029,83 0512 44180,0336 770138 52841,12 536,72 725,8107,5 Cypr38 8601 3503,51462215,312 8702 08816,2458,90,00,0 Czechy22 86011 74051,43 51890925,824 04019 04479,23 852,2906,223,5 Dania42 10021 54051,22 6631 41953,329 95017 47758,48 430,83 395,440,3 Niemcy299 130113 13037,816 9324 13124,4348 630179 55151,541 494,112 907,131,1 Grecja723 060198 95027,54 0762 42259,4354 440222 23962,76 872,85 716,383,2 Hiszpania989 800463 72046,824 89311 52546,3563 680537 87695,434 173,111 943,434,9 Estonia19 6106 38032,590758264,213 3407 91159,3594,6215,836,3 Francja516 100145 27028,127 47711 23440,9340 650389 964114,550 733,219 380,038,2 Węgry576 81092 56016,04 2293 17675,1325 05072 53622,35 241,03 572,768,2 Irlandia139 89035 12025,14 1392 45859,4152 57047 39231,14 297,73 484,381,1 Włochy1 620 880578 14035,712 7449 84577,3758 370637 48184,149 460,333 602,067,9 Litwa199 91052 68026,42 6492 12980,4119 85075 44362,91 526,31 413,892,6 Luksemburg2 2001 21055,013111386,02 7901 85866,6268,6189,970,7 Łotwa83 39020 36024,41 7741 43280,771 35028 03539,3777,2708,691,2 Malta12 5304803,810222,74 3801 24128,395,951,253,4 Holandia72 32025 88035,81 9141 06055,495 55044 78946,918 930,05 502,329,1
Austria150 17047 45031,63 1891 53148,097 78082 49184,45 879,34 229,371,9 Polska1 506 620452 45030,015 4779 88563,91 795 630746 11141,618 987,115 340,480,8 Portugalia305 27079 84026,23 4731 63147,0294 420117 65240,04 639,71 237,026,7 Rumunia3 859 0401 011 52026,213 7535 80542,21 428 7101 259 56188,210 420,310 419,7100,0 Finlandia63 87017 99028,22 2921 39660,947 66031 25865,63 097,62 048,666,1 Szwecja71 0907 79011,03 1181 17437,738 92018 09646,53 733,31 466,939,3 Słowacja24 46000,01 93700,015 77000,01 731,00,00,0 Słowenia74 6507 2709,748916233,268 68016 34223,8913,2432,847,4 Wielka Bryt.186 80084 87045,416 13011 86173,5180 260116 04764,419 555,018 090,992,5 UE 2712 014 7603 613 90030,1172 48588 34251,27 568 2804 862 96664,3305 947,6164 669,153,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy Eurostat i FADN
Tabela 2. Poziom wsparcia finansowego rolnictwa rodzinnego w Unii Europejskiej w perspektywie finansowej 2007–2013 KrajePłatności bezpośrednieRolnośrodowiskoweONWDopłaty do inwestycji Ogółem (mln euro)
Gospodarstwa rodzinne (tys. euro)
Udział (%) Ogółem (mln euro)
Gospodarstwa rodzinne (tys. euro)
Udział (%) Ogółem (mln euro)
Gospodarstwa rodzinne (tys. euro)
Udział (%) Ogółem (mln euro)
Gospodarstwa rodzinne (tys. euro)
Udział (%)
Belgia4 280,93 894,191,0397,0375,594,6100,097,897,8501,1377,975,4 Bułgaria2 955,5455,715,481,347,258,180,540,350,1198,717,58,8 Cypr212,644,420,98,80,99,728,34,516,043,77,216,4 Czechy5 301,2793,715,01 266,2362,328,6800,8235,429,4760,1142,018,7 Dania6 739,82 526,237,5286,4143,550,110,64,239,218,15,932,7 Niemcy39 259,723 105,758,94 389,22 845,564,82 016,91 322,765,6735,8493,967,1 Grecja13 467,710 826,780,4587,6525,889,51 141,01 020,789,5118,8112,494,6 Hiszpania32 368,129 550,791,31 654,11 561,294,41 237,41 158,193,61 077,2955,088,6 Estonia588,0231,039,3327,8145,144,365,431,347,9309,3130,442,2 Francja55 513,749 538,589,22 789,52 400,686,13 388,82 820,883,22 636,32 192,083,1 Węgry7 564,32 393,231,61 955,4367,918,895,241,643,7636,297,015,3 Irlandia9 857,66 197,862,92 290,9989,043,21 512,3521,034,51 173,2776,066,1 Włochy 27 976,322 722,381,22 563,92 388,893,21 426,41 333,093,51 380,81 178,185,3 Litwa1 943,91 309,167,397,644,145,2342,4296,686,61 803,21 563,486,7 Luksemburg227,0212,393,595,486,891,0103,796,893,4141,9134,795,0 Łotwa985,0430,543,7316,0206,565,3279,4159,657,1500,6126,725,3
Malta64,346,171,74,81,326,513,25,339,9360,3357,799,3 Holandia5 818,04 067,269,91 038,7603,358,1188,25,32,8182,940,322,0 Austria5 105,74 937,896,73 776,43 640,696,41 535,21 441,893,91 218,61 185,197,3 Polska14 420,28 566,159,42 239,71 383,961,82 247,81 549,468,91 236,1868,170,2 Portugalia3 539,73 184,490,0471,4438,192,9712,0619,987,1624,1571,891,6 Rumunia8 780,85 220,159,4274,177,528,395,074,878,7140,66,94,9 Finlandia6 832,75 904,586,42 639,42 058,078,03 608,62 854,779,1269,6253,594,0 Szwecja4 920,83 277,666,61 708,81 153,967,5577,6381,966,14,34,3100,0 Słowacjaa2 509,634,91,4560,79,31,7874,215,31,8473,83,00,6 Słowenia1 025,5498,848,6442,0185,241,9306,793,730,5395,2235,959,7 Wielka Bryt.21 959,518 742,885,44 208,53 673,587,31 171,01 133,496,8791,0701,388,7 UE-15237 867,1188 688,479,328 897,322 883,979,218 729,614 812,379,110 873,68 982,182,6 UE-10/1246 350,920 023,543,27 574,42 831,137,45 228,82 547,948,76 857,73 555,751,9 UE-25/27284 218,0208 711,973,436 471,725 715,070,523 958,417 360,272,517 731,412 537,970,7 wsparcie finansowe gospodarstw rodzinnych w Słowacji dotyczy lat 2007–2009, ponieważ w okresie tym część gospodarstw klasyfiko- wana była jako gospodarstwa rodzinne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy FADN
Tabela 3. Udział wsparcie finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce na tle UE-27 (dane o charakterze strukturalnym dotyczą roku 2010 a doty-czące wsparcia finansowego perspektywy finansowej 2007–2013) (%)
Wyszczególnienie Polska UE-27 Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy Eurostat i FADN
Literatura
Adamowicz M. (1999), Dostosowywanie podstawowych rynków rolnych do inte-gracji z Unią Europejską. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 8–69.
Andrychowicz A., Dąbrowski J., Krzyżanowska Z., (2000), Polityka rolna i strukturalna UE. Zagadnienia finansowe i instytucjonalne. Rozwiązania dla Polski. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa, s. 5–6, 27–30.
Babiak J., (2006), Polityka strukturalna jako czynnik wyrównywania dyspropor-cji rozwojowych krajów Unii Europejskiej, [w:] Fundusze Unii Europejskiej.
Doświadczenia i perspektywy, Babiak J. (red.), Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa, s.15–29.
Bidzińska-Jakubowska B., Koprowski J., (2004), Szansa dla polskiego rolnictwa i rolników. Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Wydawnictwo MS, Opole, s. 18–48.
Kiryluk-Dryjska E. (2007), Kwantyfikacja i ocena alokacji środków struktural-nych UE przeznaczostruktural-nych na rozwój rolnictwa w Polsce. Wydawnictwo Aka-demii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, s. 78–82.
Krzyżanowski J.T. (2009), Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 7–14.
Latoszek E. (2003), Integracja europejska w perspektywie XXI wieku. Wyzwania dla Polski. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa, s. 93–105.
Latoszek E. (2007), Integracja europejska. Mechanizmy i wyzwania. Wydawnic-two Książka i Wiedza, Warszawa, s. 234–235.
Sawicka J. (2004) Polska w Unii Europejskiej – wybrane polityki sektorowe.
Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 93–114.