Wprowadzenie
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku budziło wiele wąt-pliwości i obaw. Wiązało się ono z przystosowaniem wielu dziedzin gospodarki krajowej do wymogów obowiązujących we Wspólnocie3. Dotyczyło to wielu sfer życia m.in. ujednolicenia prawa, utworzenia odpowiedniego systemu insty-tucjonalnego, określenia zasad współfinansowania ze strony państwa działań po-dejmowanych w ramach europejskiej polityki regionalnej czy też uruchomienia sprawnych mechanizmów przygotowania dokumentów planistycznych zarówno na poziomie krajowym i regionalnym oraz wniosków mieszczących się w ra-mach priorytetów określonych przez Komisją Europejską4.
Priorytety, a także kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, będące adresatem działań finansowanych z EFRROW określa Krajowy Plan Strategicz-ny Rozwoju Obszarów Wiejskich. W latach 2007–2013 na terenie całego kraju realizowano Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, PROW 2007–2013, któ-rego podstawą realizacji założeń strategicznych są działania na rzecz obszarów wiejskich5. Wsparcie finansowe udzielane z PROW 2007–2013 otrzymywane przez: rolników, przedsiębiorców, lokalne samorządy czy właścicieli lasów ma na celu stworzenie nowoczesnego, konkurencyjnego sektora rolno-spożywczego
1 Olga Podlińska – mgr, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego.
2 Adam Zając – mgr, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego.
3 J. Szafran: Implementacja unijnej polityki regionalnej w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010, s. 11–12.
4 „Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001–2006” przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 28 grudnia 2000 roku.
5 M. Adamowicz, Wsparcie rozwoju regionalnego w warunkach uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 98, z. 1, Warszawa 2011, s. 63.
i leśnictwa. Ma także umożliwić i ułatwić prowadzenie działalności rolniczej, zgodnej z ochroną środowiska naturalnego. Dodatkowo wspierać rozwój kultury i zachowanie tradycji na wsi oraz działania wpływające na podniesienie jakości życia mieszkańców wsi i ich aktywizację gospodarczą6.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, jest finansowa-ny w ramach II filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Jest to największy realizowafinansowa-ny program wsparcia dla sektora rolno-spożywczego w historii Polski. W budżecie programu przeznaczono na wsparcie ponad 17,4 mld euro. Środki te pochodzą głównie z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiej-skich (13,4 mld euro), pozostałą część (4 mld euro) stanowią środki z budżetu krajowego. PROW 2007–2013 obejmuje 22 działania, które są wdrażane w ra-mach 4 osi priorytetowych. Organem wdrażającym dla 14 działań PROW 2007–2013 jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 6 działań wdrażają sa-morządy wojewódzkie, natomiast po jednym działaniu wdraża Agencja Rynku Rolnego i Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA)7.
Główny cel Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 pole-ga na nadaniu rolnictwu i obszarom wiejskim aspektu wielofunkcyjnego. Zamie-rzenie to ma być realizowane poprzez ekonomiczne wzmocnienie gospodarstw rolnych, sprzyjanie wzrostu konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, przy jednoczesnym wdrażaniu instrumentów sprzyjających różnicowaniu działalno-ści gospodarczej, w celu tworzenia alternatywnych dochodów mieszkańców ob-szarów wiejskich8.
Celami szczegółowymi mającymi spowodować osiągnięcie celu głównego, których wdrażanie ma ułatwić wsparcie finansowe udzielane z PROW 2007–
2013 są:
• przyspieszanie modernizacji gospodarstw rolnych;
• podwyższanie konkurencyjności przetwórstwa spożywczego i jakości żyw-ności;
• ożywienie przemian w rolnictwie i rynku ziemi przez przyznawanie rent strukturalnych oraz premii ułatwiających star zawodowy młodym rolnikom i finansowanie scalania gruntów;
• zachęcanie rolników do gospodarowania w sposób przyjazny środowisku oraz do zachowania rodzimych ras i cennych przyrodniczo siedlisk roślin;
• wspieranie dopłatami ONW działalności rolniczej na terenach górskich i in-nych obszarach o niekorzystin-nych warunkach gospodarowania;
• polepszanie lesistości kraju przez udzielanie pomocy finansowej na zalesia-nie gruntów o małej przydatności rolniczej;
6 Unia Europejska organizacja-funkcjonowanie-korzyści, M. Duczkowska-Piasecka (red.), Wydawnictwo Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2009, s. 151.
7 http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/prow-2007–2013 (dostęp 01.11.2014).
8 B. Oleszko-Kurzyna, Rozwój obszarów wiejskich jako priorytet wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Vol. XLIV, Sectio H, Wydawnic-two Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2010, s. 108–110 .
• pobudzanie przedsiębiorczości i tworzenie nowych miejsc pacy na terenach wiejskich;
• odnowa wsi, rozbudzanie aktywności jej mieszkańców i budowa kapitału społecznego na wsi;
• podwyższanie kwalifikacji rolników i właścicieli lasów oraz ułatwianie im dostępu do płatnych usług doradczych;
• polepszanie jakości życia na terenach wiejskich9.
Cele te zostały zawarte w czterech osiach priorytetowych Programu. Działa-nia zawarte w pierwszej i drugiej osi priorytetowej mają na celu spowodować dostosowanie się sektora rolnego i leśnego do wymagań wspólnotowych, w tym także dotyczących ochrony środowiska. Ich adresatami są głównie producenci rolni. Działania należące do osi trzeciej stanowią uzupełnienie działań osi pierw-szej i drugiej. Mają być ich dopełnieniem i powodować, że przy ich uczestnic-twie efekt tych działań będzie większy, głównie poprzez:
• różnicowanie działalności gospodarczej i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy;
• wzrost jakości życia na obszarach wiejskich.
Wdrażanie osi czwartej LEADER skupia się głównie na wykorzystaniu w rozwoju regionu wiedzy i doświadczeń lokalnych społeczności, doświadcze-nie lokalnych partnerów społecznych i gospodarczych. Ma powodować także dokładniejsze rozpoznanie problemu obszaru oraz znalezienie bardziej efektyw-nych metod ich rozwiązania10.
W ramach każdej z osi realizowanych jest wiele działań, które bardziej szcze-gółowo ujmują ich specyfikę, grupę beneficjentów i sposoby realizacji. Jednym z takich działań jest działanie 112 ułatwianie startu młodym rolnikom, realizo-wane w ramach Osi I.
Ma ono na celu powodowanie przemian w strukturze wiekowej i pokolenio-wej osób prowadzących działalność rolniczą polegające na ułatwieniu przejmo-wania lub tworzenia nowych gospodarstw rolnych przez osoby poniżej 40. roku życia. Pomaganie młodym także lepiej wykształconym ludziom ma prowadzić do wymiany pokoleniowej w rolnictwie. W ramach tego działania zagwaranto-wano bezzwrotną premię finansową dla osób fizycznych rozpoczynających po raz pierwszy samodzielne prowadzenie działalności rolniczej. Aktywność ta ma na celu stymulowanie zmian strukturalnych w sektorze rolnym, w wyniku przej-mowania lub tworzenia gospodarstw rolnych przez osoby młode o odpowied-nich kwalifikacjach zawodowych, a w efekcie wzrost konkurencyjności całego sektora rolnego11.
9 Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa http://www.arimr.gov.pl/, (dostęp.
01.11.2014).
10 Przegląd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju wsi, Warszawa 2010, s. 5–6.
11 http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/prow-2007-2013 (dostęp: 01.11.2014 r.).
Cele i metody
Celem opracowania jest przedstawienie wykorzystania i zróżnicowania re-gionalnego środków unijnych w ramach realizacji działania ułatwianie startu młodym rolnikom Osi I Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013.
Materiał empiryczny stanowiły dane pochodzące z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Banku Danych Lokalnych GUS oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zakres terytorialny obejmuje wszystkie polskie wo-jewództwa. Osiągnięcie celu zrealizowano poprzez analizę porównawczą oraz wybrane metody statystyki opisowej. Zwrócono uwagę na rodzaj działalności prowadzonej przez rolników, wielkość obszarową i ekonomiczną gospodarstw objętych wsparciem.
Wyniki badań
Do końca 2013 roku płatność z działania 112 otrzymało 23 155 beneficjen-tów, co stanowiło 100% wartości zakładanej na cały okres programowania. War-tość otrzymanego wsparcia wynosiła 1595 mln zł. Poniższy wykres przedstawia wartość uzyskanej pomocy w zróżnicowaniu na województwa.
mln zł
Wykres 1. Wartość uzyskanego dofinansowania w ramach działania 112 – Ułatwianie startu młodym rolnikom w poszczególnych województwach (w mln zł)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Przy podziale tego wsparcia według województw można zauważyć, że naj-większa część tej kwoty tj. 259,2 mln zł została przekazana na wsparcie rolników z województwa mazowieckiego, co stanowi 16,25% ogółu środków. Kolejnym
pod względem wartości dofinansowania było województwo wielkopolskie. W nim wartość dofinansowania wyniosła 238,1 mln zł, co stanowi 14,93% wsparcia uzy-skanego w Polsce w omawianym okresie. Województwami, w których wartość środków uzyskanych w ramach ułatwiania startu młodym rolnikom była najniż-sza były województwa lubuskie (25,7 mln zł), śląskie (33,6 mln zł) i małopolskie (40,8 mln zł) co stanowiło odpowiednio 1,61 %, 2,11%, 2,56% ogółu wsparcia.
Rozkład liczby rolników objętych wsparciem wg województw jest podobny do rozkładu wartości dofinansowania. Wynika to z faktu, że wartość dofinanso-wania dla rolnika była taka sama w każdym województwie, zmieniała się ona w zależności od roku, w którym była przyznawana. Szczegółowe zróżnicowanie rolników korzystających z programu przedstawiono poniżej.
Tabela. Liczba rolników objętych wsparciem w poszczególnych wojewódz-twach
Województwo / Province
Liczba rolników objętych wsparciem / Number of farmers covered
by the support
Podkarpackie 651 3%
Podlaskie 1990 9%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Wśród osób, które otrzymały środki z działania 112 Ułatwianie startu mło-dym rolnikom większość stanowili mężczyźni 83,2% ogółu. Beneficjentami przeważającej liczby środków 67,5% były osoby poniżej 25 roku życia.
Wsparcie dla młodych rolników otrzymały osoby prowadzące różnego rodzaju działalność rolną. Wykres 3 obrazuje szczegółowy udział rolników prowadzących określoną działalność w ogóle osób, które otrzymały środki z działania 112.
Wśród beneficjentów wsparcia największą grupę rolników stanowiły osoby prowadzące mieszaną działalność rolną. Prowadzący uprawy i równocześnie zajmujący się hodowlą zwierząt stanowili 41,45% ogółu. Kolejną pod wzglę-dem wielkości grupą osób, która otrzymała wsparcie finansowe byli rolnicy spe-cjalizujący się w uprawach polowych 35,72% ogółu, trzecia grupa to produkcja mleczna 11,01%. Najmniejszy udział w ogóle beneficjentów stanowili produ-cenci drobiu (0,23%) oraz rolnicy, których główny profil działalności polegał na utrzymywaniu upraw trwałych (1,85%).
Wielkość gospodarstw rolnych, które otrzymały wsparcie można rozpatry-wać ze względu na zajmowaną przez nie powierzchnię, wielkość obszarową lub też wielkość ekonomiczną gospodarstw według jednostki ESU. W przypadku wielkości ekonomicznej gospodarstw największą część, bo 34,79% wszystkich, które otrzymały wsparcie stanowią gospodarstwa do 4 jednostek ESU (w mo-mencie złożenia wniosku), kolejna grupa gospodarstw 21,68% ogółu to grupa o wielkości od 4 do 6 jednostek ESU. Gospodarstwa o wielkości ekonomicznej od 6 do 40 ESU stanowiły w sumie 42,6% wszystkich gospodarstw natomiast powyżej 40 ESU niespełna 1% (wykres 4).
Minimalna i maksymalna wielkość gospodarstw starających się o wsparcie określona była w wymaganiach dotyczących programu. Dokładny podział oraz udział poszczególnych grup w ogóle przedstawiony jest na poniższym wykresie.
Gospodarstwa o obszarze poniżej średniej krajowej stanowiły 18,98% wszyst-kich gospodarstw. Największą grupę obszarową wśród tych, które otrzymały Wykres 2. Udział rolników prowadzących określoną działalność rolną w całości osób objętych wsparciem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARiMR
uprawy polowe 35,72%
ogrodnictwo 3,55%
inne0,69%
mieszana (uprawy + hodowla) 41,45%
drób0,23%
trzoda chlewna
2,82% produkcja mięsna
2,68% produkcja mleczna 11,01%
uprawy trwałe 1,852%
Ocena wykorzystania środków PROW 2007–2013 wspierających start młodych rolników
wsparcie stanowiły gospodarstwa o powierzchni od 10,42 do 15 ha z 43,17%
udziałem. Gospodarstwa powyżej 30 ha tworzyły 5,39% ogółu.
Środki otrzymane przez rolników w ramach działania Ułatwianie startu mło-dym rolnikom zostały przeznaczone głownie na inwestycje związane z:
• budową lub modernizacją budynków produkcyjnych (obory, chlewnie, szklarnie, inne budynki gospodarcze),
<10,42–15) <12–20) <20–30) <30–50) <50–100) <100–300)
35%
<4–6) <6–8) <8–12) <12–16) <16–40) <40–100) <100–250)
<250 i więcej
<10,42–15) <12–20) <20–30) <30–50) <50–100) <100–300)
30%
<4–6) <6–8) <8–12) <12–16) <16–40) <40–100) <100–250)
<250 i więcej )
Wykres 3. Udział poszczególnych grup wielkości ekonomicznej gospo-darstw w ogóle gospogospo-darstw objętych wsparciem (jednostki ESU) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARiMR
Wykres 4. Udział poszczególnych grup obszarowych gospodarstw w ogóle gospodarstw objętych wsparciem (ha)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARiMR
• zakupem sprzętu ruchomego (ciągniki rolnicze, maszyny i narzędzia rolni-cze, maszyny i urządzenia do produkcji zwierzęcej, elementy wyposażenia i maszyn),
• zakupem sprzętu komputerowego,
• modernizacją infrastruktury technicznej,
• zakładaniem i modernizacją sadów lub plantacji wieloletnich,
• budową lub modernizacja obiektów służących produkcji i sprzedaży bezpo-średniej w gospodarstwach rolniczych,
• zakupem użytków rolnych,
• zakupem zwierząt gospodarskich12.
Podsumowanie
Głównym celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 ustanowiono nadanie rolnictwu i obszarom wiejskim aspektu wielofunkcyjnego.
Zamierzenie to realizowano poprzez m.in. ekonomiczne wzmocnienie gospo-darstw rolnych, co szczegółowo zawarte jest w poszczególnych działaniach.
Jednym z takich działań jest działanie 112 ułatwianie startu młodym rolnikom, realizowane w ramach Osi I.
W związku z wykonaniem tej części programu zauważono, że rolnicy po-siadający gospodarstwa o powierzchni mniejszej niż średnia krajowa stanowią niski udział w ogóle rolników korzystających ze wsparcia (18,98%), natomiast najliczniejszą grupą były gospodarstwa o powierzchni powyżej średniej do 15 ha (43,17%). Jeśli chodzi zaś o wielkość ekonomiczną wśród gospodarstw objętych wsparciem największą grupę stanowią gospodarstwa o niskim potencjale eko-nomicznym w momencie jego przyznania (do 4 jednostek ESU), stanowiły one 34,79% wszystkich gospodarstw.
Osoby, które podjęły środki w ramach działania 112 ułatwianie startu mło-dym rolnikom specjalizowały się głównie w produkcji mieszanej (41,45 % ogó-łu). Zgodnie z założeniami programu gospodarstwa przejmują ludzie młodzi.
Osoby poniżej 25 roku życia stanowiły 67,5% ogółu.
Analizując dofinansowanie w ujęciu regionalnym, stwierdzono, że woje-wództwem, w którym największa liczba rolników otrzymała wsparcie było wo-jewództwo mazowieckie (3821). Województwem, w którym liczba rolników ko-rzystających z dofinansowania była najniższa było województwo lubuskie (363).
Widoczne są zatem dysproporcje w realizacji programu w różnych regionach Polski.
12 Sprawozdania Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.minrol.gov.pl (dostęp:
12.11.2014 r.)
Literatura:
Adamowicz M., Wsparcie rozwoju regionalnego w warunkach uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, „Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, t. 98, z. 1, Warszawa 2011
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Pomoc unijna PROW 2007–
2013, http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/prow-2007-2013.html (dostęp:
11. 2014 r.)
Duczkowska-Piasecka M. (red.), Unia Europejska organizacja-funkcjonowanie-korzyści, Wydawnictwo Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi www.minrol.gov.pl (dostęp: 11. 2014 r.)2009 Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001–2006” przyjęta przez Radę
Ministrów w dniu 28 grudnia 2000 roku
Oleszko-Kurzyna B., Rozwój obszarów wiejskich jako priorytet wspólnej polity-ki rolnej Unii Europejspolity-kiej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Vol. XLIV, Sectio H, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2010
Przegląd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju wsi, Warszawa 2010
Raporty i analizy PROW 2007–2013, http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/PROW-2007-2013/Dokumenty-analizy-raporty/
Analizy-i-raporty (dostęp: 11. 2014 r.)
Szafran J., Implementacja unijnej polityki regionalnej w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010