4. Zamki typu przejściowego
4.2 Etapy kolonizacji na prawie niemieckim w południowej części Śląska
4.3.1 Grody kasztelańskie wobec przemian kolonizacyjnych
wobec przemian kolonizacyjnych
Przykład Barda wskazuje także na potrzebę uwzględnie-nia faktu dłuższego funkcjonowauwzględnie-nia starej warowni kasz-telańskiej, reprezentującej władzę terytorialną w pobliżu stopniowo rozwijających się organizmów miejskich. Moż-na sądzić, że kluczowe zMoż-naczenie dla decyzji o dalszych jej losach miała dopiero budowa murów miejskich. W zależ-ności od położenia obu elementów ośrodka osadniczego podejmowano decyzję o włączeniu warowni we wspólny472 Najpewniej nastąpiło to po 1276 r., gdy po raz ostatni poświad-czony został kasztelan Barda (SUb, Bd 4, Nr. 281) a przed 1301 r., gdy nieruchomości na terenie Barda nabył od Bolka I i sołtysa Przyłęku opat klasztoru w Kamieńcu (SR. 2629).
83
Ryc. 45. Ząbkowice. Plan widokowy miasta z około połowy XVIII w. na rysunku F.B. Wernera.
obwód obronny, lub też o jej likwidacji i wzniesieniu od podstaw w obrębie miasta. Widoczne to jest na przykła-dzie Strzegomia, gprzykła-dzie budowa murów miejskich, rozpo-częta w 1292 r., wymusiła porzucenie dawnego grodu na Górze Bazaltowej i wzniesienie zamku na terenie miasta w linii murów miejskich473.
Inaczej potoczyły się losy grodu w Świnach (kat. nr 44), który przeszedł w ręce prywatne, a nowa siedziba książę-ca została przeniesiona do Bolkowa (kat. nr 4). Tu jednak nie ma pewności czy decyzja o translokacji spowodowana była rozwojem miasta oddalonego od dawnej warowni, czy też budowa nowej rezydencji książęcej zainicjowała rozwój miasteczka w jej sąsiedztwie.
Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w Niemczy, gdzie na miejscu grodu rozwijał się zamek, teren podgro-dzia zajęło miasto, a całość otoczył wspólny system
obron-473 SUb., Bd. 6, Nr. 402. Materiały archeologiczne z założenia obronnego na Górze Bazaltowej świadczą funkcjonowaniu tu osadnictwa co najmniej do końca XIII w. (M. i T. Kaletynowie, J. Lodowski, op. cit., s. 136-137).
ny (Ryc. 46). W wypadku Wlenia (kat. nr 27), gdzie rozwój stosunkowo słabego organizmu miejskiego, pozbawionego murów obronnych nie zagrażał władzy zwierzchniej, warow-nia pozostała na starym miejscu, górując nad miasteczkiem nie tylko symbolicznie, ale także jako siedziba książęcego urzędnika, lub prywatnego właściciela okolicznych dóbr.
Zmiany, które w tym okresie dotknęły dawne grody kasztelańskie, ze względu na stan badań, jak i późniejsze ich przemiany w większości wypadków są słabo uchwytne. Na tym tle wyjątkową okazję do bliższego przyjrzenia się tej sytuacji dały badania na terenie założenia obronnego w Grodziszczu, gm. Świdnica (kat. nr 12).
Odległość Grodziszcza od Świdnicy, wynosząca około 7 km, może sugerować jakiś związek między obiema miej-scowościami. Nie można wykluczyć, że w nowych warun-kach ustrojowych nastąpiła translokacja ośrodka władzy terytorialnej z Grodziszcza do dynamicznie rozwijającej się Świdnicy474. Być może jej lokacja na zachód od
stare-474 Być może śladem tego jest wzmianka o kasztelanie Świdnicy, Stoszu Leonardowicu, odnotowanym jednorazowo w 1262 r.
84
go centrum spowodowana była chęcią optymalnego roz-mieszczenia sieci podsudeckich ośrodków miejskich, tak by Świdnica znalazła się w podobnej odległości (około 16 km) od Strzegomia i Dzierżoniowa. Choć teza ta wydaje się atrakcyjna przy analizie mapy o wielkiej skali, impliku-je impliku-jednak dodatkowe problemy i nie wyklucza innych roz-wiązań475. Pomijając ten problem, dość znaczna odległość starej warowni od miasta spowodowała, że przemiany, jakie tu następowały, nie spowodowały jej natychmiasto-wej likwidacji, lecz nabrały cech charakterystycznych dla
(SUb., Bd. 3, Nr. 421; M. Cetwiński, Rycerstwo... Biogramy..., s. 223).
475 Jeśliby przyjąć słuszność tego toku rozumowania, wówczas pojawia się interesujący wniosek, że lokacja Dzierżoniowa mu-siała nastąpić co najmniej równolegle ze Świdnicą, czyli nieco wcześniej niż w latach 1253-1266, gdy pojawiają się pierwsze in-formacje o miejscowości nad Piławą (M. Cetwiński, Początki..., s. 285-299). Inną kwestią jest wzmianka o kasztelanie Świdnicy z 1262 r. (SUb., Bd. 3, Nr. 421). Może ona sugerować istnienie bliżej nieznanej warowni jeszcze przed wzniesieniem zamku miejskiego, który w znanym nam zarysie założenia ściśle dopa-sowanego do murów miejskich, mógł powstać najwcześniej wraz z ich budową w latach 80. XIII w. (M. Goliński, Wokół
socjoto-pografi i..., s. 99-100). Ostatecznie też lokalizacja miasta mogła
się łączyć z jakimś udziałem możnowładczego rodu Wierzbnów we wczesnym etapie jego rozwoju, co oprócz tradycji dotyczącej fundacji na rzecz franciszkanów, a raczej użytkowanego przez nich kościoła, dokumentują przekazy o ich dobrach sąsiadują-cych z terenami miejskimi z drugiej połowy XIII w. (T. Jurek,
Panowie z Wierzbnej..., s. 44-45, 121, 133-139).
obszarów wiejskich476. Przebiegały one wielotorowo, obej-mując zmianę struktury osadniczej, organizacji przestrze-ni w obrębie warowprzestrze-ni wraz z typem zabudowy i przedmio-tów codziennego użytku.
W tym czasie nastąpiła redukcja, czy też całkowita li-kwidacja osadnictwa na terenie podgrodzia, trójczłonowe-go założenia obronnetrójczłonowe-go (Ryc. 27). Najpewniej połączone to było z lokacją wsi Grodziszcze po drugiej stronie rzeki Piławy, czego najstarszym śladem może być wzmianka o kapelanie z Grodziszcza z 1259 r., którego działalność zapewne można łączyć z zachowanym w centrum wsi ko-ściołem, którego powstanie datuje się ogólnie na drugą połowę XIII w.477 Sama zaś wieś dowodnie odnotowana została na kilku dokumentach w latach 1288-1299478 (Ryc. 47). Warownia pozbawiona podgrodzia funkcjonowała jednak nadal, o czym, oprócz źródeł archeologicznych, świadczyć może wzmianka o kasztelanie Grodez 1250 r.
476 Odległość około 7 km od Świdnicy mogłaby wskazywać na ist-nienie dystansu miasta od warowni zbliżonego do mili (około 8,5 km, obliczanego tu raczej w nawiązaniu do realnej odle-głości, którą trzeba było pokonać drogą biegnącą pierwotnie wzdłuż doliny Piławy), który mógł być uznany za wystarczają-cy dla harmonijnej egzystencji miasta i warowni (por. M. Go-liński, Miasta a polityka..., s. 58, przyp. 67).
477 Herman kapelan de Grodist (SUb., Bd. 3, Nr. 301). Do tej pory nie natrafi ono na ślady świątyni na terenie założenia obronnego.
478 villa Grodis 1288 r. (SUb., Bd. 5, Nr. 367); Grodis 1292 r. (SUb., Bd. 6, Nr. 65); villa Grodis circa Sweidenicz 1298 r., (SUb., Bd. 6, Nr. 366); 1299 r. (SUb., Bd. 6, Nr. 418)
Ryc. 46. Niemcza. Widok miasta z około połowy XVIII w. według F.B. Wernera.
85
i ewentualnie Andrzeju de Grodis479. Na terenie
założe-nia obronnego ślady dokonujących się wówczas przemian lepiej zachowały się na członie skrajnym (północnym). Uległy tu wówczas likwidacji gęsto rozmieszczone ele-menty zabudowy, a całość terenu została zniwelowana. W środkowej części plateau wzniesiono budynek o kon-strukcji ryglowej o nadzwyczaj solidnym fundamencie (szerokości 0,8 m, zagłębionym w podłoże na 0,6-0,8 m, odkrytym na długości około 4 m), który może świadczyć o wieżowym charakterze tej budowli (Ryc. 49). Nawar-stwienia kulturowe powstałe w trakcie funkcjonowania tego obiektu zawierały ruchomy materiał archeologiczny, zwłaszcza ceramikę naczyniową i elementy uzbrojenia, które upowszechniły się na południu Śląska po połowie XIII w. wraz z napływem obcych osadników i rozwojem kolonizacji na prawie niemieckim.
Za najistotniejszy element zmiany habitusu mieszkań-ców warowni należałoby uznać, oprócz likwidacji pod-grodzia i lokacji wsi w pewnym oddaleniu od warowni, przekształcenie organizacji przestrzeni na północnym, najpewniej głównym jej członie. Na miejscu charaktery-stycznej dla grodów gęstej zabudowy o dość egalitarnym charakterze pojawił się samotny budynek, najpewniej spełniający funkcję Domu Pańskiego. Tym samym
prze-479 Jan kasztelan Grodez (SUb., Bd. 2, Nr. 411). Andreas de
Gro-dis (Kh, s. 149).
Ryc. 47. Grodziszcze, gm. Świdnica. Lokalizacja założenia obronnego (Oprac. J. Baron).
Ryc. 48. Grodziszcze, gm. Świdnica. Widok na północny człon założenia obronnego od południowego zachodu (fot. A. Bogusze-wicz).
Grody kasztelańskie wobec przemian kolonizacyjnych
86
strzeń została zorganizowana w sposób charakterystycz-ny dla zamku.
Sprawą drugorzędną jest to, że warownia nadal po-zbawiona była elementów murowanych, jednak charak-terystycznym zjawiskiem jest pozostawienie bez zmian obwodu obronnego, który nadal tworzyły wały odcin-kowe i fosy oddzielające poszczególne człony warowni oraz naturalna skarpa opadająca ku rozlewiskom Piławy (Ryc. 48). Wskazuje to, iż w nowych warunkach uzna-no te fortyfi kacje za wystarczające do spełniania swych funkcji, być może ze względu na podobieństwo morfolo-gii założenia obronnego do obiektów typu motte. Splot różnych czynników, począwszy od ciągłości osadnictwa, poprzez zachowanie dawnego systemu obronnego przy zmianie organizacji przestrzeni i wprowadzeniu nowych technik budowlanych pozwala uznać założenie obronne w Grodziszczu, gm. Świdnica (kat. nr 12) w drugiej po-łowie XIII w. za zamek typu przejściowego w całym tego słowa znaczeniu.