Sudety Zachodnie

Obszar „pogranicza” objął środkowo-wschodnią część Sudetów Zachodnich. W jego obrębie znalazły się: frag-ment Pogórza Kaczawskiego, Góry Kaczawskie, Ruda-wy Janowickie, Kotlina Jeleniogórska, Karkonosze oraz część Pogórza i Gór Izerskich.

164 Kamienna Góra. Monografi a geografi czno-historyczna

mia-sta i okolic, pod red. S. Michalkiewicza, Wrocław − Warszawa

− Kraków − Gdańsk – Łódź 1985, s. 8-27; M. Tomczak, op.

cit., s. 5-10; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4.

Ryc. 18. Grzmiąca. Zamek Rogowiec. Widok góry zamkowej od strony zachodniej (fot. A. Boguszewicz).

Środowisko geografi

37

Pogórze Kaczawskie

Na terenie obszaru pogranicza znalazł się wschodni kra-niec Pogórza Kaczawskiego. Stanowi go fragment mikro-regionu Chełmów, od północnego wschodu ograniczony uskokiem brzeżnym, od wschodu Pogórzem Bolkowsko-Wałbrzyskim, a od południa Górami Kaczawskimi. Cha-rakterystycznym elementem są tu strome kopy pochodzenia wulkanicznego. Geologicznie należy on do metamorfi -ku kaczawskiego, który tworzą tu zieleńce i łupki zieleńco-we oraz formacje bazaltozieleńco-we. Właśnie ozieleńco-we bazaltozieleńco-we ko-miny wulkaniczne tworzą kulminacje na tym obszarze np. Rataj (343 m n.p.m.) (Ryc. 22), Czartowska Skała (468 m n.p.m.), Górzec (445 m n.p.m.). Tereny te zasiedlone był już w okresie przedpiastowskim (np. Wąwóz Myśli-borski). Od początku XIII w. intensywnie rozwijało się tu rolnictwo m.in. inicjowane przez klasztor lubiąski. Co naj-mniej od XVI w. eksploatowano żyłowo występujące rudy miedzi w okolicach Chełmca165.

Góry Kaczawskie

Góry Kaczawskie mają typowy sudecki przebieg. Na pół-nocny wschód od nich rozpościera się Pogórze Kaczaw-skie. Od południowego wschodu od Pogórza Bolkowsko-Wałbrzyskiego oddziela je Nysa Szalona, od wschodu graniczą z Górami Wałbrzyskimi, od południa przełom

165 T. Dziekoński, op. cit., s. 263-268; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4.

Bobru odcina je od Rudaw Janowickich, na południowym zachodzie graniczą z Kotliną Jeleniogórską (Ryc. 19), od północnego wschodu ogranicza je Pogórze Kaczawskie wzdłuż przełomu Bobru. Pasmo to jest silnie rozczłon-kowane przełomowymi dolinami rzek, które oddzielają cztery główne jednostki tego pasma: Grzbiet Wschodni ( Masyw Poręby − 671 m n.p.m.), Północny ( Okol − 721 m n.p.m.), Południowy ( Skopiec − 724 m n.p.m.) i Mały ( Szybowisko − 561 m n.p.m.). Dominującą formą są tu płaskie powierzchnie szczytowe, stoki usiane skałkami i przełomowe doliny rzeczne. Pod względem geologicznym zaliczane są do metamorfi ku kaczawskiego, zbudowanego m.in. z łupków radzimowickich, wapieni wojcieszowskich, zieleńców oraz ilastych łupków osadowych.

Góry Kaczawskie stanowią peryferyjny obszar w sto-sunku do najstarszych ośrodków osadnictwa związanego z kolonizacją na prawie niemieckim ( Lwówek i Złotory-ja). Stosunkowo łagodne formy terenowe sprzyjały roz-wojowi osadnictwa wiejskiego na tych terenach. Miasta powstawały na obrzeżach tego obszaru np. Świerzawa, Bolków, Jelenia Góra i Wleń. Impulsem przyczyniającym się do intensywności tutejszego osadnictwa, co najmniej od XV w., były liczne złoża (niezbyt bogate) różnych ko-palin. Na uwagę zasługuje górnictwo miedzi w okolicach Radzimowa, Kaczorowa i Mysłowa, rud ołowiu i srebra koło Ciechanowic ( Góry Ołowiane), złota w okolicach Płoszczyny166.

166 T. Dziekoński, op. cit., s. 203-258; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4. Ryc. 19. Płoszczyna. Widok na wzgórze zamkowe od południowego zachodu (fot. A. Boguszewicz).

38

Rudawy Janowickie

Rudawy Janowickie, pasmo górskie o południkowym przebiegu, od zachodu ogranicza Kotlinę Kamiennogór-ską, a od wschodu Jeleniogórską. Na północy graniczą z Górami Kaczawskimi, a na południu z Karkonoszami. Jest to niewielkie pasmo górskie o średniej wysokości 800 m n.p.m. (najwyższy szczyt − Skalnik 945 m n.p.m.). Szczególnie charakterystycznym elementem są liczne skałki granitowe koncentrujące się w jego północnej części ( Sokole Góry i Zamkowy Grzbiet). Ze względu na struktu-rę geologiczną Rudawy Janowickie należą do krystaliniku karkonosko-izerskiego. Skłon zachodni budują granity, skłon wschodni w większości skały metamorfi czne m.in: zieleńce, łupki łyszczykowe, amfi bolity i dolomity.

Osadnictwo rozwijało się tutaj w nawiązaniu do dwóch sąsiadujących kotlin Jeleniogórskiej i Kamiennogór-skiej. Dzięki górnictwu i hutnictwu utworzyły się tu już w XIV w. dwa mikroregiony. Na północy tego pasma gór-skiego w okolicach Miedzianki i Mniszkowa rozwijała się eksploatacja rud miedzi. Na południowym zachodzie, na granicy z Karkonoszami, dzięki intensywnemu rozwojowi wydobycia rud żelaza i hutnictwu powstało miasteczko Kowary. Bliskość Jeleniej Góry wpływała jednak na ha-mowanie rozwoju tego ośrodka miejskiego167.

Kotlina Jeleniogórska

Kotlinę Jeleniogórską otaczają od wschodu Rudawy Ja-nowickie, od południa Karkonosze, od zachodu Góry i Po-górze Izerskie, a od północy Góry Kaczawskie. Osią kotli-ny jest dolina Bóbru leżąca na wysokości około 320-340 m n.p.m. Powierzchnia kotliny ma zróżnicowaną rzeźbę. Na północy jest ona wyraźnie wypłaszczona, natomiast na południu urozmaicają ją pagóry granitowe ( Wzgórza Łomnickie). Kotlina Jeleniogórska ze względu na struktu-rę geologiczną zaliczana jest do krystaliniku karkonosko-izerskiego. Jej dno budują skały granitowe. W większości przykryte są one osadami pochodzenia lodowcowego i rzecznego. Spod tej pokrywy przebijają się wspomniane wzniesienia zbudowane ze skał granitowych.

Osadnictwo rozwijało się tu prawdopodobnie już we wczesnym średniowieczu. Kwestia ta jest jednak słabo rozpoznana. Trudno także stwierdzić, od kiedy Jelenia Góra stała się ośrodkiem osadniczym. Niewątpliwie rolę tę spełniała już przed końcem XIII w.168

Karkonosze

Już od średniowiecza Karkonosze stanowiły graniczne pa-smo oddzielające Śląsk od Czech. Północny skłon tych gór

167 T. Dziekoński, op. cit., s. 203-249; W. Kapałczyński, Kowary, Wrocław 1993, 5-30; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4.

168 E. Różycka, J. Rozpędowski, Jelenia Góra. Śląsk w zabytkach

sztuki, Wrocław 1975, s. 5-41; Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. Z. Kwaśnego, Wrocław − Warszawa −

Kra-ków − Gdańsk – Łódź 1989, s. 8-23; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4, załącznik 3.

leżał w obrębie księstwa fürstenberskiego (dział jaworski) (Ryc. 20); od zachodu stykają się one z Górami Izerskimi, od północy z Kotliną Jeleniogórską, a od wschodu z Ruda-wami Janowickimi i Bramą Lubawską (część Kotliny Ka-miennogórskiej). Pasmo to dzieli się na kilka jednostek. Na północy rozpościera się Pogórze Karkonoskie, roz-członkowane na garby i grzbiety przez potoki (najwyższy szczyt − Czoło − 869 m n.p.m.). Na zachodzie ciągnie się słabo rozczłonkowany Grzbiet Śląski ( Smogornia − 1489 m n.p.m.). Od wschodu towarzyszy mu niewielki Czarny Grzbiet ( Śnieżka − 1602 m n.p.m.), dalej Grzbiet Kowar-ski, zrównany na poziomie 1250-1260 m n.p.m. i Lasocki Grzbiet, obniżający się w kierunku wschodnim (najwyższa − Lasocina − 1118 m n.p.m.). Pod względem geologicznym Karkonosze zaliczają się do krystalinika karkonosko-izer-skiego. Głównie zbudowane są ze skał granitowych, horn-felsów, granitognejsów i łupków (Ryc. 20).

Początki osadnictwa w Karkonoszach są słabo rozpo-znane. Sądzić można, że systematycznie posuwało się ono w stronę gór z kierunku Kotliny Jeleniogórskiej. Pionier-ską działalność w tym zakresie tradycja przypisuje poszu-kiwaczom kruszców, nazywanym Walonami. Z górnic-twem złota, rud ołowiu, srebra i żelaza oraz hutnicgórnic-twem szkła związane jest intensywniejsze użytkowanie wyższych partii gór np. Kowary, Karpacz i Szklarska Poręba169.

Pogórze Izerskie

W granicach „południowego pogranicza” księstwa für-stenberskiego (dział jaworski) znalazła się południowo-wschodnia część Pogórza Izerskiego. Obszar ten od wscho-du styka się z Kotliną Jeleniogórską i Górami Kaczawski-mi, a od południa z Górami IzerskiKaczawski-mi, na zachodzie ogra-nicza go Kwisa, a na północy umowna linia biegnąca na południe od Lwówka Śląskiego. Pogórze Izerskie składa się z mniejszych jednostek regionalnych. W obrębie tak zakre-ślonego terenu, idąc od północy, są to: Wzniesienia Gra-dowskie, Wzgórza Radomickie, Obniżenie Lubomierskie, Wzniesienia Radoniowskie, Kotlina Mirska i Przedgórze Rębiszowskie. Wzdłuż zachodniej granicy tego obszaru, ciągnie się dolina Kwisy, przybierając formę przełomu na wysokości Wzniesień Radoniowskich, lub rozszerzając się, jak w wypadku Kotliny Mirska. Generalnie obszar Pogó-rza Izerskiego stanowi pofałdowaną krainę, urozmaiconą wzniesieniami zbudowanymi z odporniejszych skał (np. skalne ostańce, stożki wulkaniczne, osady morenowe). Po-wierzchnia zrównań leży tu na wysokościach wahających się od 300 do 550 m n.p.m. Geologicznie teren ten należy do krystaliniku karkonosko-izerskiego. Charakterystyczna jest różnorodność tutejszych skał, spośród których wymie-nić można: gnejsy, granitognejsy, szarogłazy, zlepieńce permskie, łupki sylurskie, bazalty i diabazy. Generalnie obszar pogórza pokryty jest czwartorzędowymi osadami polodowcowymi, spod których starsze utwory przebijają się w postaci wzniesień.

169 J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4; SGTS, t. 3: Karkonosze, Wrocław 1993, s. 12-28, załącznik 4.

Środowisko geografi

39

Ryc. 20. Jelenia Góra – Sobieszów. Zamek Chojnik na tle Karkonoszy (fot. A. Boguszewicz).

Osadnictwo rozwijało się tu od wczesnego średniowie-cza, jego ośrodkiem najpewniej już wówczas był Wleń, leżący na północno-wschodniej granicy tego obszaru. Od początku XIII w. w północnej strefi e występowała inten-syfi kacja procesów osadniczy związanych z wydobyciem złota (np. Gradówek) i kolonizacją na prawie niemiec-kim. Pierwotnie dominowało tu osadnictwo o charakte-rze wiejskim, związane z dobrami klasztoru w Lubomie-rzu i lennami zamkowymi (np. Gryf, Rybnica, Rząsiny i Wleń). Miasta intensywniejszy rozwój zaczęły przeżywać dopiero w XIV i XV w. np. Gryfów, Lubomierz i Mirsk170.

Góry Izerskie

Góry Izerskie zajmują południowo-zachodni skraj oma-wianego obszaru. Od średniowiecza rozdzielały one Śląsk od Czech i Górnych Łużyc. Do księstwa fürstenberskiego należała co najmniej północno-wschodnia ich część, grani-cząca z Karkonoszami, Kotliną Jeleniogórską i Pogórzem Izerskim. Góry Izerskie tworzą tu dwa równoleżnikowo biegnące pasma, na północy Grzbiet Kamienicki, a na po-łudniu Wysoki Grzbiet, rozdzielone doliną Kwisy i Małej Kamiennej. Charakteryzują się długimi, wypłaszczonymi wierzchowinami i kopulastymi szczytami. Powierzchnia zrównania na Wysokim Grzbiecie znajduje się na

wyso-170 J. Bachmański, Gryfów, Gryf, Lubomierz, Wrocław – War-szawa − Kraków 1964; J. Potocki, op. cit, ryc. 2, 4.

kości około 1000 m n.p.m. (najwyższy − Smrek − 1123 m n.p.m.), Grzbiet Kamienicki jest niższy (najwyższa − Ka-mienica − 973 m n.p.m.). Pod względem geologicznym góry te zalicza się do krystaliniku karkonosko-izerskiego. Główny ich zrąb budują skały granitowe, które otaczają skały metamorfi czne (metamorfi k izerski). Głównie są to gnejsy izerskie, którym towarzyszą łupki łyszczykowe, kwarc żyłowy, kasyteryty, kobalt i bazalt171.

Intensywniejszy rozwój osadnictwa ma na tych tere-nach stosunkowo późną metrykę. Obszar ten leżał na pe-ryferiach większych ośrodków sudeckich. Niewątpliwym impulsem do zasiedlenia tych terenów było górnictwo, najpierw złota, a później cyny i kobaltu rozwijające się od XV w. w rejonie Gierczyna, Przecznicy i Krobicy172.