Zgodnie z Rozporządzeniem Rady WE nr 2200/96 z dnia 28 października 1996 roku w sprawie wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw, grupy producentów wstępnie uznane lub uznane w następujących kategoriach produktów:
53 owoce i warzywa, owoce, warzywa, produkty przeznaczone do przetwórstwa, owoce cytrusowe, orzechy, grzyby.
Grupa wstępnie uznana to jednostka organizacyjna skupiająca rolników produkujących owoce i warzywa, mająca osobowość prawną i status wstępnego uznania nadany przez Marszałka Województwa właściwego ze względu na siedzibę grupy zgodnie z przepisami prawa krajowego i Unii Europejskiej. Grupa zrzesza, co najmniej 5 członków, którzy w roku poprzedzającym złożenie wniosku, wspólnie wytworzyli i sprzedali produkty o wartości, która jest równowartością w polskich złotych, minimum 50 tys. euro. W celu uzyskania statusu grupy wstępnie uznanej należy przedstawić plan dochodzenia do uznania, podzielonego na roczne okresy realizacji, jednakże plan nie może obejmować okresu dłuższego niż 5 lat. Właściwy Marszałek Województwa stwierdza w drodze administracyjnej, czy dana grupa spełnia warunki określone w ustawie i rozporządzeniu i nadaje status wstępnego uznania i zatwierdza plan.
Główne kryteria, które musi spełniać uznana organizacja producentów owoców i warzyw określa Rozporządzenie Rady WE nr 2200/1996 w art. 11. zgodnie z tym artykułem grupa, jako jednostka posiadająca osobowość prawną, powinna składać się minimum z 5 członków, którzy przestrzegają zasad zapisanych w swoim statusie lub umowie, uzyskali status uznania potwierdzony poprzez wpis do rejestru Marszałka Województwa, a wartość produkcji, która jest sprzedana przez grupę nie może być niższa, od równowartości w złotych, 100 tys. euro. Grupa powinna także posiadać fundusz i program operacyjny [Stolarz, Ślusarek 2010, s. 19-25].
W Polsce na dzień 31 marca 2015 roku status wstępnie uznanej grupy producentów posiadało 167 grup, a uznanej 143 organizacje producentów owoców i warzyw. Pierwsze grupy producenckie działające na mocy ustawy powstały w 2004 roku. Proces integracji zaczął się intensywniej rozwijać od 2008 roku, to jest od wprowadzenia bardzo korzystnych warunków wspierających realizację inwestycji służących przechowywaniu i przygotowywaniu do sprzedaży świeżych owoców i warzyw.
54 GPOiW – grupy producentów owoców i warzyw, OP – organizacje producentów owoców i warzyw
Rys. 9. Liczba grup producentów owoców i warzyw według roku założenia
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez ARiMR
Z roku na rok liczba zrzeszonych producentów sukcesywnie rosła. Lata 2010 i 2011 są rekordowe, ponieważ w 2010 roku powstały 53 grupy wstępnie uznane, czyli około 26% wstępnie uznanych grup, a do połowy grudnia 2011 roku powstało 49 wstępnie uznanych grup co stanowi 24%. Nowopowstałe grupy w tym okresie stanowią blisko 40% wszystkich grup.
Na podstawie rysunku 10. można zauważyć przodujące regiony, w których powstało najwięcej grup producentów owoców i warzyw. Najwięcej grup producenckich zostało zawiązanych na terenie województwa mazowieckiego, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego czy lubelskiego. Najmniej w województwie śląskim i zachodniopomorskim – po jednej wstępnie uznanej grupie producenckiej. Należy także podkreślić, że w województwie kujawsko-pomorskim jest najwięcej uznanych organizacji producenckich w Polsce, na drugim miejscu plasuje się województwo lubelskie, tuż za nim wielkopolskie. Natomiast stosunkowo mało jest organizacji uznanych w stosunku do wstępnie uznanych grup producenckich w województwie mazowieckim, pomimo że to właśnie na tym terenie, bo w rejonie Grójca, najszybciej organizowali się producenci jabłek.
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ilość powstałych GPOiW 24 21 18 22 35 45 54 82 25 10 0 ilość powstałych OP 7 1 0 0 0 16 18 20 24 25 38 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
55
Rys. 10. Liczba grup producentów owoców i warzyw według województw. Stan na 31. 12. 2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestrów prowadzonych przez właściwych marszałków województw.
Nastepnie grupy producenckie zaczęły być tworzone przez producentów warzyw. Z badań wynika, że towarowe gospodarstwa warzywne charakteryzują się zdolnością do rozwoju [Ziętara 2011, s. 89]. Rozwój ten jest możliwy dzięki pozyskaniu środków z funduszy Unii Europejskiej, za pomocą których producenci dokonali istotnych inwestycji w budynki, pomieszczenia, urządzenia do mycia i pakowania owoców i warzyw (szerzej o przeznaczeniu pomocy w rozdziale 4). W większości grup producenckich udało się osiągnąć odpowiedni poziom, wysokie
0 10 20 30 40 50 60 70 80 mazowieckie wielkopolskie kujawsko-pomorskie lubelskie małopolskie łódzkie świętokrzyskie pomorskie lubuskie opolskie podkarpackie warmińsko-mazurskie dolnośląskie ślaskie zachodniopomorskie podlaskie w o je w ó d ztw o liczba grup
uznane grupy producentów owoców i warzyw
56 standardy w zakresie mycia, kalibrowania i pakowania towarów. Wdrażane są nowoczesne systemy zapewnienia jakości i bezpieczeństwa żywności (szerzej w rozdziale 5).
Zrealizowane inwestycje pozwalają stać się znaczącym partnerem w nowoczesnej dystrybucji i zapewniają szerszy udział w sprzedaży, który obecnie szacuje się na poziomie 12-15% sprzedaży krajowej. Jest to początek procesu organizowania się polskich producentów. W krajach, gdzie system ten rozwijał się przez wiele lat, udział grup producenckich w rynku osiąga do 90% [www.farmer.pl,
Producenci owoców chętni do tworzenia grup (data pobrania 30.06.2011)].
Fakt większego wsparcia otrzymywanego przez producentów owoców i warzyw w porównaniu z innymi grupami producenckim mógł być powodem większego zainteresowania ich powstawaniem. Okazuje się, że ich pozycja na rynku staje się bardziej konkurencyjna, a polscy producenci otrzymali w 2010 roku, aż 90% pieniędzy przeznaczonych dla wstępnie uznanych grup producentów w Unii Europejskiej. Stąd też może wynikać ograniczenie finansowania inwestycji dla grup producentów owoców i warzyw.
Zmiany legislacyjne szczególnie po 2011 roku wprowadziły element niepewności, co do wysokości możliwości uzyskania dofinansowania oraz wykorzystania środków już zakupionych z dofinansowaniem. Próbując powiązać zainteresowanie producentów nawiązywaniem współpracy ze zmianami legislacyjnymi dotyczącymi funkcjonowania grup producentów owoców i warzyw można zauważyć następującą zależność: im przepisy są bardziej korzystne, tym zainteresowanie współpracą rośnie, natomiast restrykcyjne podejście prawne i zmniejszające się korzyści finansowe spowodowały spadek zainteresowania.
Można więc pokusić się o stwierdzenie, że korzyści finansowe były motorem procesów integracyjnych na rynku owoców i warzyw. Opinia ta nie jest odosobniona, ponieważ w opracowaniach dotyczących motywów i korzyści wynikających z działań grupowych można znaleźć potwierdzenia tej tezy. Z badań J. Wiśniewskiej [2011, s. 252-255], A. Marosza [2013, s. 8], K. Krzyżanowskiej i M. Trajer [2015, s. 223], czy M. Krotowskiej i D. Mierzwy [2015, s. 133] wynika, że podstawowym bodźcem tworzenia grup i zwiększania
57 swojej konkurencyjności na rynku owocowo warzywnym jest możliwość uzyskania funduszy. Jednym z wniosków z badań K. Krzyżanowskiej jest wskazanie na konieczność zwiększenia wsparcia finansowego w celu zdynamizowania procesu organizowania się producentów owoców i warzyw w grupy [Krzyżanowska 2011, s. 260].
Dziś już wiemy, że na zwiększenie wsparcia finansowego z Unii Europejskiej nie można liczyć. W tej sytuacji obawiać się należy spadku konkurencyjności producentów z krajów, które przystąpiły do Wspólnoty w 2004 roku i później, gdyż mieli oni krótszy okres na realizację procesów integracyjnych. W związku z tym zwiększą się różnice pomiędzy niezorganizowanymi producentami, a dobrze zorganizowanymi producentami „starej” Unii [Bieniek-Majka 2012 a, s. 9]. Na te konsekwencje zwracają uwagę sami producenci – R. Jagieliński, przewodniczący rady nadzorczej Krajowego Związku Grup Producentów Owoców i Warzyw, podczas V Forum Rynku Spożywczego i Handlu zauważył, że mimo iż polscy producenci zbudowali konkurencję dla dużych podmiotów za granicą, to niestety, po tym jak Komisja Europejska „obcięła“ możliwości finansowania zewnętrznego nie wiadomo, czy polskie grupy i organizacje producentów będą jeszcze konkurencyjne. Zagraniczne grupy i konsorcja mogą dysponować podażą na poziomie 400-500 tys. ton, a polskie grupy są w stanie dostarczyć dziesięciokrotnie mniej. Polska skala jest za mała, by być dobrym operatorem na rynku międzynarodowym [www.portalspozywczy.pl
KZGPOIW: Producenci owoców i warzyw mają dobre warunki do rozwoju eksportu
(data pobrania 23.10.2012)].
Zdaniem komisarza ds. rolnictwa, aby dalej zwiększać siłę przetargową na rynku, nie należy powoływać nowych grup producentów owoców i warzyw, ale powiększać istniejące grupy o nowych członków. Innym rozwiązaniem, wzorem krajów z zachodniej Europy może być powoływanie organizacji drugiego rzędu, czyli sieci partnerów [Koźmiński, Latusek-Jurczak 2011, s. 130] skupiających producentów owoców i warzyw.
58
5. Integracja na rynku owoców i warzyw w województwie