Łańcuch dostaw definiowany jest jako sieć organizacji, które są zaangażowane poprzez pionowe powiązania łańcucha w różne procesy i czynności tworzące wartość w postaci produktów i usług przeznaczonych dla klienta finalnego. Łańcuch żywnościowy zapewnia podaż przepływającą od gospodarstwa rolnego do konsumenta. Obejmuje on firmy skupu, przetwórstwa, dystrybucji, usług żywieniowych i handlu detalicznego. Jest pasmem łączącym rolnictwo, przetwórstwo, dystrybucję i obejmuje także szereg innych podmiotów niezbędnych do zapewnienia klientowi ostatecznego produktu z takich dziedzin jak: przechowywanie, transportowanie czy pośrednictwo w kanałach dystrybucji. Taka wydłużona droga produktów rolnych z pola do stołu powoduje, że wartość dodana w rolnictwie rozkłada się w taki sposób, że najwięcej zyskują ci, którzy są najbliżej konsumenta [Czyżewski i in. 2006]. Mechanizmem przeciwdziałąjącym tej deprecjacji może być kapitałowa integracja samych producentów oraz połączenie z przetwórstwem. Rozdrobnienie dostawców owoców i warzyw decyduje o trudnościach w skracaniu łańcucha zarówno w sprzedaży surowców, jak i w branży przetwórczej, ponieważ mali dostawcy nie są w stanie zapewnić odpowiednio zsynchronizowanych, jednolitej jakości, dostaw.
Dystrybucja owoców, warzyw i ich przetworów na przestrzeni ostatnich dwóch dekad zmieniła się i nie odbiega od ogólnych tendencji na rynku. Systematycznie wzrasta znaczenie sieci handlowych, skraca się łańcuch dystrybucji, osłabia znaczenie rynków hurtowych. Tylko najwięksi producenci dysponują odpowiednimi warunkami i własnymi kanałami sprzedaży, aby dostarczać do sieci handlowych, czy obiektów gastronomicznych. Większość producentów zmuszona jest do kooperacji z hurtownikami. W celu eliminowania nieporozumień na linii producent-dystrybutor, wynikających ze słabej organizacji rynku hurtowego, niedotrzymywania warunków transakcji producenci podejmują różnorakie działania
124 mające na celu podwyższenie aktywności, lojalności i profesjonalizmu [Jarzębowski 2013, s. 110-112]. Współpraca producentów może zwiększyć siłę przetargową poprzez efektywniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów i zmniejszenie kosztów transakcyjnych.
Im większa jest zależność dostawcy (odbiorcy) od przedsiębiorstwa, tym większa jest skłonność do stosowania wobec partnera rynkowego środków przymusu.
Postępowanie przedsiębiorstw zależy także od trwałości relacji i zaufania pomiędzy przedsiębiorcą a dostawcą (odbiorcą). Budowanie zaufania miedzy członkami łańcucha może być korzystne dla partnerów wymiany, ponieważ wpływa na zmniejszenie kosztów związanych z wymianą, co jest ważne szczególnie w relacjach długookresowych [Mielczarek- Andrzejewska 2014, s. 26, 119-127]. Równie ważnym aspektem współpracy w łańcuchu dostaw jest znalezienie odpowiedniej formy współpracy. W środowisku charakteryzującym się ograniczonością zasobów, rosnącą konkurencją, rosnącymi wymaganiami klientów oraz stale rosnącym tempem przemian, współpraca oraz integracja w łańcuchu dostaw tworzy możliwości budowania przewagi konkurencyjnej. Korzyści współpracy są czynnikami prowadzącymi do zapewnienia przewagi konkurencyjnej i najczęściej zalicza się do nich:
redukcje kosztów lub wzrost efektywności aktywów, poprawę jakości obsługi klientów,
ustabilizowanie lub wzrost zysków, a także dodatkowe czynniki takie jak:
wyłączność (indywidualna współpraca z dużymi partnerami), wspólni konkurenci,
lokalizacja (bliskość geograficzna),
historia współpracy (dotychczasowa pozytywna opinia o współpracy), wspólny klient końcowy [Jarzębowski 2013, s. 110-126].
Konsolidacja na rynku przetwórstwa spożywczego i handlu detalicznego połączona z rosnącymi wymaganiami stawianymi producentom mogły mieć negatywny wpływ, szczególnie na małe gospodarstwa, które mogły
125 być marginalizowane i wykluczane z rynku, gdyż największym wyzwaniem dla producentów jest konieczność ponoszenia znacznych kosztów inwestycyjnych, aby sprostać wymaganiom sieci handlowych. Poza tym sieci handlowe, jak i firmy przetwórstwa spożywczego preferują mniejszą liczbę większych i nowoczesnych dostawców.
Ze wspólnych badań J. Fałkowskiego i D. Mielczarek-Andrzejewskiej wynika, że renta ekonomiczna powstająca w wyniku wytworzenia i sprzedaży produktów rolnych może zostać przechwycona przez silniejsze podmioty na poziomie przetwórstwa oraz handlu i w konsekwencji doprowadzić do wykluczenia małych producentów rolnych. Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych i postępująca konsolidacja przemysłu przetwórczego i handlu detalicznego prowadzi do sytuacji, w której warunki kontraktu pomiędzy producentami, a odbiorcami narzucane są poprzez drugą stronę [Mielczarek- Andrzejewska 2014, s. 26, 119-127].
Zmiany w łańcuchu dostaw miały niewątpliwie wpływ na proces integracji producentów. Producenci owoców i warzyw korzystając ze sprzyjających warunków legislacyjnych zintensyfikowali proces integracji i wykorzystując silniejszą pozycję na rynku zbudowali pozytywną relację pomiędzy dostawcami i przede wszystkim odbiorcami z nowoczesnego kanału dystrybucji.
Opierając się na koncepcji S. Jarzębowskiego, który opracował wskaźnik stopnia integracji, uwzględniający między innymi kierunek integracji (z dostawcami, z odbiorcami) stwierdzono, że biorąc pod uwagę obwarowania legislacyjnie, grupy producentów owoców i warzyw są silnie lub bardzo silnie związane ze swoimi dostawcami (współczynnik związania z dostawcami wynosi zawsze ponad 50%). Jest to podyktowane art. 125a ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007, zgodnie z którym ponad połowa przychodów ze sprzedaży produktów należących do grupy produktów, ze względu na które wnioskuje o uznanie, będzie pochodziła ze sprzedaży tych produktów, wytworzonych przez producentów zrzeszonych w tym podmiocie oraz sprzedaży tych produktów wytworzonych przez producentów będących członkami innej organizacji, w przypadku sprzedaży dokonanej za pośrednictwem danej organizacji producentów. W związku z powyższym, dostawcami grupy
126 producentów są przede wszystkim ich członkowie, tym bardziej, że przepisy w 2012 roku ograniczyły możliwość wykorzystania maszyn, urządzeń, powierzchni magazynowej czy środków transportu zakupionych z dofinasowaniem w celu użycia wobec „nieczłonkowskich” surowców.
Potwierdzają to dane zawarte na rysunku 26. na podstawie, których można stwierdzić, że grupy producenckie sprzedawały przede wszystkim produkty zakupione od swoich członków - ok 90%, sporadycznie, po 2010 roku, zaopatrywały się nawzajem – 1-2%. Zakup surowca pochodzący od niezrzeszonych producentów plasował się na poziomie7-12%.
Rys. 26. Struktura produkcji sprzedanej przez grupy producentów według pochodzenia surowca w latach 2008-2013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie nieopublikowanych danych udostępnionych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Większą dywersyfikację dostawców możemy zauważyć w przypadku organizacji producentów, jednostek dłużej funkcjonujących na rynku (najczęściej to grupy producenckie, które uzyskały status organizacji po upływie 5 letniego okresu dochodzenia do uznania). Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 27. związanie ze swoimi członkami, jako dostawcami surowca, systematycznie maleje od 98% w 2008 roku do 77% w 2013 roku. Może to wskazywać na rozwój organizacji i konieczność zakupu surowca do sprzedaży z innych źródeł, w celu wykorzystania
0,89 0,91 0,89 0,90 0,91 0,87 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 0,01 0,11 0,09 0,11 0,09 0,07 0,12 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013
GP Wartość produktów sprzedanych (świeżych i przetworzonych) ogółem (PLN) wyprodukowane przez innych producentów (nie będących
członkami OP, SOP lub GP) GP Wartość produktów sprzedanych (świeżych i przetworzonych) ogółem (PLN) wyprodukowane przez członków innych OP, SOP lub GP wyprodukowane przez członków danej GP
127 możliwości produkcyjnych danej organizacji. Reasumując, związanie z dostawcami zależy od statusu organizacyjnego zintegrowanych producentów owoców i warzyw, jednakże jest ono bardzo wysokie – współczynnik kształtuje się na poziomie 0,77- 0,98.
Rys. 27. Struktura produkcji sprzedanej przez organizacje producentów według pochodzenia surowca w latach 2008-2013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie nieopublikowanych danych udostępnionych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Podsumowując, można więc stwierdzić, że wszelkie przesłanki prawne doprowadziły do ścisłej współpracy pomiędzy grupami producentów owoców i warzyw a ich dostawcami. Na podstawie struktury odbiorców i ich udziału w wartości sprzedaży produktów wytworzonych przez grupy producentów owoców i warzyw można określić powiązania z odbiorcami.
Z rysunku 28. wynika, że pierwsze organizacje producenckie kierowały swoje produkty na rynek za pośrednictwem rynków hurtowych, albo kierowały surowiec bezpośrednio do przetwórstwa. Należy nadmienić, że część organizacji zostało zawiązanych przez „dostawców” dużych firm zajmujących się przetwórstwem (np.: duże stowarzyszenia producentów owoców i warzyw w województwie kujawsko-pomorskim, mają zarejestrowaną siedzibę pod adresem firmy przetwórczej). 0,98 0,96 0,82 0,84 0,80 0,77 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 0,02 0,04 0,18 0,16 0,19 0,21 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013
OP Wartość produktów sprzedanych (świeżych i przetworzonych) ogółem (PLN) wyprodukowane przez innych producentów (nie będących
członkami OP, SOP lub GP) OP Wartość produktów sprzedanych (świeżych i przetworzonych) ogółem (PLN) wyprodukowane przez członków innych OP, SOP lub GP
OP Wartość produktów sprzedanych (świeżych i przetworzonych) ogółem (PLN) wyprodukowane przez członków danej OP/SOP
128
Rys. 28. Kierunki przeznaczenia owoców i warzyw wyprodukowanych przez organizacje producentów w latach 2008-2013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie nieopublikowanych danych udostępnionych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Wzrost liczby organizacji producenckich spowodował jednak osłabienie roli dostawcy surowca do przetwórstwa, przekierowując wytworzone produkty na pozostałe kanały dystrybucji jakim są rynki hurtowe, czy zwiększające swój udział w rynku sieci handlowe. Struktura przeznaczenia wytworzonych produktów przez grupy producenckie wygląda nieco inaczej. Analizując kierunki przeznaczenia produkcji przez grupy producenckie należy pamiętać o procesie przekształcania się grup w organizacje producenckie, po maksymalnie 5-letnim okresie dochodzenia do uznania. Należy więc wziąć pod uwagę, że w późniejszym okresie pierwsze grupy założone w latach 2006-2008 były już zakwalifikowane jako organizacje producentów.
Analogicznie, jak w przypadku organizacji producentów, grupy producentów owoców i warzyw kierowały swoje produkty do przetwórstwa. Na podstawie danych z rysunku 29. można zauważyć, że grupy producentów owoców i warzyw w pierwszych latach funkcjonowania na rynku zaczęły współpracować z sieciami handlowymi, odwracając się od rynków hurtowych.
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013
sklepy należace do sieci handlowych sprzedaz hurtowa małe sklepy detaliczne inne
129
Rys. 29. Kierunki przeznaczenia owoców i warzyw wyprodukowanych przez grupy producentów w latach 2008-2013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie nieopublikowanych danych udostępnionych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
W kolejnych latach, udział nowoczesnego kanału dystrybucji, jakim są sieci handlowe wśród grup, spadł i osiągnął udział w wielkości ok 8-9 %. Może to wynikać z faktu przekształcenia się grup producentów w organizacje producentów i „przeniesienie” za sobą współpracy z sieciami. Po drugie wskazuje to na lepszą pozycję wcześniej zawiązanych grup, które nawiązały współpracę z sieciami handlowymi, a partnerzy są wobec siebie lojalni tworząc bariery wejścia dla nowopowstałych grup. Dlatego też „młodszym grupom” łatwiej jest wejść na rynki hurtowe. Sprzedaż poprzez te rynki w badanym okresie „odradza się” i sięga ok 50%.
Kolejną zmianą kierunku przeznaczania produktów oferowanych przez grupy producentów owoców i warzyw jest odejście od współpracy z przetwórniami. Udział sprzedaży produktów świeżych do przetwórstwa spadł o ponad połowę. Może to świadczyć o wysokiej jakości oferowanych przez organizacje i grupy producenckie produktów, które znajdują swoich odbiorców na rynku konsumpcyjnym, z jednej strony, a z drugiej o wykorzystywaniu swojej roli cenotwórczej przez przetwórców i oferowaniu mniej korzystnych warunków producentom. W związku z powyższym można stwierdzić, że siła współpracy pomiędzy producentami, a przetwórcami jest słabsza niż z odbiorcami sieciowymi czy hurtowymi. Osłabiona siła współpracy
5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 45,00 50,00 2 008 2 009 2 010 2 011 2 012 2 013
sklepy należace do sieci handlowych sprzedaz hurtowa małe sklepy detaliczne inne
130 może także świadczyć o nietrwałości relacji pomiędzy dostawcą, a odbiorcą w łańcuchu dostaw. Dzięki współpracy i doinwestowaniu producentów owoców i warzyw jakość oferowanych przez nich produktów jest na tyle wysoka, że może spełniać wymagające kryteria stawiane przez konsumentów za pomocą sieci handlowych i rynków hurtowych.
2. Sieci handlowe jako Nowoczesny Kanał Dystrybucji