Historia „białego” i „czerwonego” imperium

Idea Imperium Rosyjskiego sięga swymi korzeniami do czasów Rusi Kijowskiej.

Panujący w Kijowie Włodzimierz Wielki przyjął wraz z całą Rusią chrzest w 988 roku. Przez pierwsze wieki tam było centrum rosyjskiej państwowości.

Słabością średniowiecznej Rosji było to, iż pomimo zapożyczeń z Zachodu była ona wciąż zacofana, tak pod względem technicznym, jak i nie rozwinięta gospodarczo. Podzielona na wiele księstw feudalnych Ruś stała się łatwym obiektem do podbicia przez mongolskich spadkobierców Dżyngis-chana.

W XV wieku po wyzwoleniu się spod tatarskiego panowania Wielcy Książęta Moskiewscy rozpoczęli proces jednoczenia dzielnic, zwany „gromadzeniem Ziem

120 A. Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973, s. 557-558.

121 Por. A. de Lazari, W kręgu Fiodora Dostojewskiego. Poczwiennictwo, Łódź 2000, s. 89-92.

122 Por. E. Thompson, Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, Kraków 2000, s. 169-170.

123 Por. R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 54.

162 Ruskich”¹²⁴. Od tego momentu, dzieje Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Imperium Rosyjskiego i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich koncentrowały się wokół podbojów, aneksji i kolonizacji zagarniętych już terenów, a także wokół podtrzymywania i umacniania dominacji nad sąsiednimi państwami¹²⁵. Był to okres stopniowego poszerzania kręgu swoich wpływów. W 1462 roku Iwan III odziedziczył państwo o powierzchni około 430 tys. km². W połowie następnego wieku, obszar zajmowany przez Wielkie Księstwo Moskiewskie wynosił już blisko 2,8 mln km^{2 126}. Potęga imperialna carskiej Rosji stanowiła powód do narodowej dumy. W przeciągu trzystu lat trwania panowania dynastii Romanowów, państwo, którym władali powiększało swój zasięg terytorialny w tempie 140 km² dziennie¹²⁷. W parze z dumą powodowaną wielkością imperium szło przekonanie o roli jaką powinno ono odgrywać w świecie.

Rosyjska koncepcja bytu narodowego była koncepcją ekspansji, przeciwstawną wobec rozwoju. Rosja istniała nie tyle w czasie, co w przestrzeni. Ponad rozwój gospodarczy, polityczny, kulturalny przekładano ekspansję terytorialną. Ekspansjonizm rosyjski tłumaczony był także potrzebą wzmocnienia przez władców swojego panowania. Ekspansja na zewnątrz, łączyć się miała z ekspansją w głąb, za którą kryło się rozciąganie władzy politycznej nad poddanymi¹²⁸.

Panowanie Iwana IV Groźnego przyniosło podbicie Chanatów Kazańskiego w 1552 roku i Syberyjskiego w 1582 roku. Pozwoliło to na opanowanie Rosji bezkresnych terenów syberyjskich. Początek XVII wieku stanowił okres tak zwanej „wielkiej smuty”, kiedy to zakończyło się panowanie dynastii Rurykowiczów, a wojska polskie okupowały Moskwę. Wypędzenie Polaków z Kremla i powierzenie panowania nowej dynastii Romanowów stanowiło wstęp do powstania Imperium Rosyjskiego¹²⁹.

Od chwili kiedy w 1709 roku Piotr I pokonał Szwedów w bitwie pod Połtawą, kładąc tym samym kres ich dominacji w regionie Morza Bałtyckiego, Rosję zaczęto uważać za wielkie mocarstwo¹³⁰. Piotr I stał się imperatorem, przyjmując tytuł „ojca ojczyzny,

124 Por. A. Nowak, Od imperium do imperium, Kraków 2004, s. 45. Więcej na temat gromadzenia ziem ruskich zob. D. Trenin, D. Trenin, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalisation, Washington 2001, s. 46-52.

125 Por. J. Krasuski, Europa między Rosją i światem Islamu, Toruń 2005, s. 40.

126 P. Kraszewski, op. cit., s. 11.

127 A. Szemrzalska, E. Szrek, op. cit., s. 15.

128 Ibidem; Zob. także R. Pipes, Nieznośnie bliska zagranica, Wprost, nr 51/52/2006 (1253).

129 Por. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 93-109.

130 M. Czajkowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczeństwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Kraków 2003, s. 21.

163 imperatora wszechrosyjskiego Piotra Wielkiego”¹³¹. Od tej pory państwo oficjalnie nazywało się Imperium Rosyjskim. Dawny termin Ruś został wyparty przez nowe pojęcie Rosja¹³². Rosja będąc państwem „typowo lądowym o naturalnych przesłankach do ekspandowania”¹³³ ustawiła spojrzenie na swą nowożytną historię w kategoriach imperialnych.

Wiek XVIII przyniósł Rosji kolejne zdobycze terytorialne. Do Rosji przyłączono w 1783 roku Krym, co utwierdziło panowanie nad Morzem Czarnym. W wyniku udziału w trzech rozbiorach Polski w latach 1772, 1793 i 1795 Imperium Rosyjskiemu przypadły ogromne terytoria zachodniego sąsiada¹³⁴. Rosjanie rozpoczęli także kolonizację kontynentu północnoamerykańskiego, obejmując swym panowaniem terytoria dzisiejszej Alaski, a w Kalifornii założyli rosyjską osadę Fort Ross¹³⁵.

Okres napoleoński przyniósł dalszy wzrost znaczenia Rosji. Był to także czas nowych zdobyczy terytorialnych. Uzyskała ona Królestwo Polskie, Finlandię, Besarabię oraz zdecydowaną część Kaukazu. Wojska carskie pokonały Napoleona, dotarły aż do Paryża w 1814 roku. Aleksander I stał się jednym z głównych architektów systemu międzynarodowego ukształtowanego w wyniku obrad Kongresu Wiedeńskiego. Stojąca na czele Świętego Przymierza carska Rosja przez całe niemal XIX stulecie gwarantowała niedopuszczenie do jakichkolwiek prób zmian godzących w porządek europejski wypracowany w 1815 roku. Ekspansja na zachód, południe i wschód umacniała rosyjski wojenno-despotyczny charakter imperium¹³⁶.

Rewolucja lutowa z 1917 roku, a następnie przewrót bolszewicki dokonany w listopadzie¹³⁷tegoż roku doprowadziły do upadku rządzonego przez dynastię Romanowów Imperium Rosyjskiego. Pomimo pozornej przepaści ideologicznej i ustrojowej, wielu badaczy upatruje w Rosji Radzieckiej, a potem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich spadkobiercy carskiej Rosji. Mikołaj Bierdiajew tłumaczył, że poprzez rusyfikację marksizmu, rewolucja bolszewicka wypaczyła rosyjski mesjanizm utożsamiając go z dziejową misją proletariatu¹³⁸. Podobne stwierdzenie zaprezentował Jurij Afanasjew, pisząc,

131 W. Marciniak, op. cit., s. 23.

132 Ibidem. Zob. również L. Gumilow, Od Rusi do Rosji, Warszawa 2004, passim.

133 Por. F. Gołembski, Geokulturowe założenia stosunków między Rosją a Zachodem, [w:] Historia i geopolityka. Rosja na progu XXI stulecia, Studia Politologiczne, vol. 4, Warszawa 2000, s. 97.

134 Por. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 176-180.

135 Ibidem, s. 299-300.

136 Por. W. Marciniak, op. cit., s. 25.

137 Według kalendarza gregoriańskiego pucz bolszewicki miał miejsce 6 listopada 1917 roku, podczas gdy według obowiązującego wówczas w Rosji kalendarza juliańskiego był 25 października, stąd przyjęła się nazwa Wielka Rewolucja Październikowa.

138 Por. M. Bierdiajew, Rosyjska idea, Warszawa 1999, s. 260.

164 że „rewolucja przekształciła rosyjski religijno-imperialny mesjanizm, występujący niegdyś pod hasłem >>Moskwa Trzecim Rzymem<<, w socjalistyczny ekspansjonizm szermujący hasłem internacjonalizmu proletariackiego”¹³⁹. Także Jarosław Bratkiewicz, pisząc, iż „Rosja stalinowska (i postalinowska), jako ustrój ekonomiczny i reżim polityczny, a także jako ideologia, ujawniła liczne organiczne powiązania ze starą Rosją”¹⁴⁰ oraz Zbigniew Madej, podając, że „w ekspansjonistycznych dążeniach bolszewików znalazła wyraz stara rosyjska idea mesjanistyczna oraz carska polityka imperialna”¹⁴¹, podzielali ten pogląd.

Wszelkie marzenia o szybkim rozprzestrzenieniu się i triumfie rewolucji socjalistycznej w państwach Europy wyniszczonej na skutek I wojny światowej zakończyły się niepowodzeniem. Z takiego biegu wypadków nowi władcy Rosji musieli wyciągnąć wnioski. Koncepcja wysuwana przez Trockiego zakładająca permanentną rewolucję została zastąpiona lansowaną przez Stalina i wiernych mu towarzyszy ideą budowy socjalizmu w jednym kraju. Oznaczało to ni mniej ni więcej, jak tylko budowę silnego państwa radzieckiego, stworzenie potężnego mocarstwa, zdolnego do zaniesienia rewolucji na bagnetach swej niezwyciężonej armii aż na krańce świata. Tym samym oznaczało to powrót do tradycji imperium. Tym razem miało to być „czerwone imperium”¹⁴².

Stalin doskonale wiedział, że Rosjanie to naród monarchiczny i „carosławny”¹⁴³. Dlatego też Związek Radziecki za jego panowania przeobrażał się w tradycyjne rosyjskojęzyczne imperium, przystrojone jedynie dla pozoru w czerwone szaty postępu. Aby tego dokonać potrzebne było podźwignięcie zacofanego, zniszczonego przez I wojnę światową, rewolucję i będącą jej następstwem wojnę domową, państwa. Związek Radziecki chcąc być zarzewiem światowej rewolucji socjalistycznej musiał dorównać, a potem prześcignąć resztę świata na wielu płaszczyznach, poczynając od przemysłu i siły zbrojnej.

W Związku Radzieckim zryw industrializacyjny stał się możliwy dzięki mobilizacji społecznej dokonanej na gruncie powszechnego zniewolenia, na wzór praktyk stosowanych przez Iwana Groźnego i Piotra I. Wyniesienie Stalina na wyżyny samodzierżcy dopełniało obraz tego „retradycjonalistycznego”, czy wręcz paradoksalnie brzmiącego konserwatywnego

139 J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005, s. 9.

140 J. Bratkiewicz, Wielkoruski szowinizm w świetle teorii kontynuacji, Warszawa 1991, s. 18.

141 Z. Madej, Rosyjskie zmagania cywilizacyjne, Warszawa 1993, s. 89.

142 Tezę o ciągłości pomiędzy carskim samodzierżawiem a władzą bolszewicką postawił Jan Kucharzewski w swoim monumentalnym dziele Od białego caratu do czerwonego, t.1-7, Warszawa 1923-1935, passim.

Zob. także R. H. Donaldson, J. L. Nogee, The Foreign Policy of Russia. Changing Systems, Enduring Interests, Armonk 2005, s. 17.

143 W. Bartczak, Wielka Konserwatywna Rewolucja Październikowa, http://wyborcza.pl/1,76842,4659866.html

165 rewolucjonizmu¹⁴⁴. Nie dziwi to jednak w obliczu obserwacji poczynionych w pierwszej połowie XIX stulecia przez markiza de Custine, który stwierdził, że w Rosji „samodzierżawie jest rewolucją permanentną”¹⁴⁵.

Michaił Heller nazywa lata 1924-1941 pierwszym etapem tworzenia imperium radzieckiego¹⁴⁶. Był to okres stopniowego odchodzenia od hasła internacjonalistycznej rewolucji. Postępował także proces stopniowej rehabilitacji ekspansjonizmu z czasów carskich, usprawiedliwiając go w oficjalnych historycznych opracowaniach charakterem misji cywilizacyjnej. ZSRR wznowił tradycyjną rosyjską ekspansję w Azji. Lata trzydzieste były okresem triumfu idei narodowej w Związku Radzieckim¹⁴⁷. W 1935 roku przywrócono stopnie oficerskie i generalskie z czasów carskiej armii¹⁴⁸. Język rosyjski zyskiwał status głównego pośród głoszonych teorii egalitaryzmu radzieckich narodów. 13 marca 1938 roku wprowadzono zaś we wszystkich szkołach na terenie Związku Radzieckiego obowiązek nauki rosyjskiego języka¹⁴⁹.

Kolejnym etapem podążania ZSRR w kierunku imperialnym był okres II wojny światowej, a w szczególności Wielka Wojna Ojczyźniana, której początek datuje się na 22 czerwca 1941 roku.

W obliczu hitlerowskiego zagrożenia, nabierającego bardzo realnych kształtów, szczególnie w związku z postępami wojsk niemieckich, które w stosunkowo krótkim czasie zagroziły Moskwie, Stalin zdecydował się na psychologiczny zabieg mający na celu wzbudzenie w obywatelach radzieckich poczucia patriotyzmu. Nawiązując do historii Rosji carskiej, decydując się na gloryfikację bohaterów tamtych, potępianych do tej pory czasów, takich jak Aleksander Newski, Dymitr Doński, Aleksander Suworow czy Michaił Kutuzow, radzieckie władze chciały stworzyć poczucie ciągłości niezwyciężonego imperium¹⁵⁰. Nawiązaniem do retoryki z czasów panowania Romanowów było nazwanie przez Wiaczesława Mołotowa prowadzonej z okupantem walki właśnie Wielką Wojną Ojczyźnianą, co było wyraźnym odwołaniem do 1812 roku i wojny z Napoleonem¹⁵¹. Innym krokiem była rezygnacja w 1943 roku z „Międzynarodówki” jako związkowego hymnu i zastąpienie jej

144 Ibidem.

145 A. markiz de Custin, Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku, Kraków 1989, s. 95.

146 M. Heller, op. cit., s. 731.

147 Por. M. Bohun, Imperium w myśli politycznej Gieorgija Fiedotowa, [w:] P. Kraszewski (red.), op. cit., s.156.

148 J. Sobczak, O Rosji nieco inaczej. Szkice i eseje z dziejów politycznych Rosji XVIII-XX wieku, Olsztyn 2001, s. 230.

149 J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001, s. 116.

150 J. Sobczak, op. cit., s. 231-232.

151 L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 453-454.

166 pieśnią autorstwa Aleksandra Aleksandrowa do słów Siergieja Michałkowa i Gabriela El-Registana. Nowy hymn odwoływał się w swych słowach do Wielkiej Rusi. Tym samym ZSRR oficjalnie przejął mocarstwową tradycję carskiej Rosji. Można także doszukiwać się w nim podkreślenia dominującej roli Rosjan wobec innych narodów radzieckich¹⁵². Warto podkreślić także jeszcze jeden element potwierdzający kontynuację czerpania identyfikacji radzieckiego przywództwa z carską władzą. Kult osoby Stalina, na skutek koniunkturalnego odprężenia w stosunkach z Cerkwią Prawosławną, zaczął przypominać religijną niemal cześć oddawaną rosyjskiemu carowi. Powszechnym zjawiskiem czasu wojny stały się modlitwy o zdrowie Stalina prowadzone w cerkwiach¹⁵³.

Zwycięstwo w II wojnie światowej postawiło Związek Radziecki w bardzo korzystnej sytuacji. Pod kontrolą Armii Czerwonej znajdowało się niemal pół Europy¹⁵⁴. Związek Radziecki powrócił do granic Imperium Rosyjskiego z 1913 roku, w niektórych miejscach nawet je poprawiając¹⁵⁵. Zdobycze terytorialne były uzasadnione logiką rozwoju najpierw rosyjskiego, a potem radzieckiego imperializmu, polegającą na systematycznym dążeniu do powiększania stanu posiadania kontrolowanych obszarów¹⁵⁶. Jedynym godnym przeciwnikiem mogły być tylko Stany Zjednoczone Ameryki, bliski sojusznik w czasie walki z hitlerowskimi Niemcami. Sojusz ten jednak wkrótce się zakończył. Oparta o walkę ze wspólnym wrogiem przyjaźń zamieniła się w śmiertelną rywalizację, która zaowocowała podziałem świata na dwa obozy na okres blisko pół wieku.

Umiejętne wykorzystanie ideologii komunistycznej wspartej pomocą gospodarczą oraz wojskową, przymusem i terrorem dopomogło w powojennych latach stworzyć Związkowi Radzieckiemu imperium o ogromnych wpływach. Rozciągało się ono nie tylko na ziemie bezpośrednio znajdujące się w granicach ZSRR. W jego skład wchodziło wiele uzależnionych państw Europy, Azji oraz kraje związane sojuszami z kontynentów afrykańskiego oraz południowo- i środkowoamerykańskiego¹⁵⁷.

Nie budzi wątpliwości, że Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był imperium. Swymi granicami obejmował terytorium o powierzchni 22,4 mln km².¹⁵⁸ Razem z państwami satelickimi oraz sojusznikami blok komunistyczny obejmował bez mała połowę globu. Dysponował ogromną potęgą militarną, gospodarczą, polityczną, kulturową. Język

152 J. Sobczak, op. cit., s. 224.

153 Ibidem, s. 233-234.

154 Por. D. R. Marples, Historia ZSRR, Wrocław 2006, s. 194.

155 M. Heller, op. cit., s. 731.

156Zob. F. Gołembski, Geokulturowe założenia stosunków między Rosją a Zachodem, op. cit., s. 97.

157 Por. M. Czajkowski, op. cit., s. 24.

158 P. Kraszewski, op. cit., s. 12.

167 rosyjski stał się lingua franca całego bloku radzieckiego. Komunizm stanowił spoiwo ideologiczne porównywalne do jednej religii jednoczącej swoich wyznawców.

W zachodniej myśli politycznej określanie ZSRR jako imperium jest powszechne.

Określanie sowieckiego systemu komunistycznego mianem imperium stało się kwestią poprawności politycznej¹⁵⁹. Do takiego klasyfikowania radzieckiego państwa przyczynił się również amerykański prezydent Ronald Reagan, który nadał ZSRR pejoratywny przydomek

„imperium zła”.

Także rodzimi badacze podzielają pogląd o imperialnym charakterze radzieckiego państwa. Włodzimierz Marciniak podkreśla, że jedyną różnicą pomiędzy Związkiem Radzieckim a innymi imperiami był fakt, iż imperialne centrum miało być internacjonalistyczne, a nie skupione wokół narodowego terytorium¹⁶⁰.

Natomiast Paweł Ziółek podaje, że strukturę imperialną ZSRR cechował „marksistowski neouniwersalizm”. Istniało centrum, ośrodek imperialny, ideowa uniwersalistyczna legitymizacja podporządkowania i przemocy oraz socjalistyczne państwa satelickie¹⁶¹.