Historia Kaukazu Południowego

Na znaczenie Kaukazu Południowego we współczesnych stosunkach międzynarodowych wpływa nie wielkość terytorialna tego regionu, ale jego geopolityczne położenie¹³. Po zakończeniu Zimnej Wojny Zakaukazie stało się areną zmagań o wpływy i dominację pomiędzy mocarstwami. Dążąca do supremacji w tym regionie Rosja napotyka na opór ze strony Zachodu – Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej.

Ze względu na swoje położenie geopolityczne Kaukaz Południowy jest regionem o istotnym znaczeniu strategicznym. Jest łącznikiem pomiędzy Europą a Azją, między Chrześcijaństwem a Islamem¹⁴. Jest to obszar położony na styku wielu cywilizacji, kultur i systemów wartości.

Zakaukazie przez wieki stanowiło bardzo atrakcyjny obszar przyciągający najazdy Greków, Rzymian, Arabów, Persów, Mongołów, czy Turków. Przez te tereny przebiegał niegdyś słynny Jedwabny Szlak, łączący Europę z Chinami¹⁵. Historyczna „Wielka Gra”

12Więcej na temat konfliktu w Czeczenii pisze J. Szukalski w Konflikt w Czeczenii i jego wpływ na sytuację w regionie Kaukazu, [w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, op. cit., s. 145-165. Por. także K. Strachota, J. Wróbel, W. Górecki, M. Falkowski, Konflikty zbrojna na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania, Prace OSW/CES Studies, Warszawa 2003.

13 Zob. m. in. R. Gachechiladze, Geopolitics in the South Caucasus: Local and External Players, Geopolitics, vol. 7, no. 1, Summer 2002, s. 115 oraz J. Eyvazov, Geopolitical Lessons of the Post-Soviet Caucasus: Forward to Globalization or Back to Classical Eurasian Geopolitics?, The Caucasus and Globalization, vol. 1 (1), 2006.

14 A. Z. Kamiński, Geopolityka Europy Środkowo-Wschodniej, Obóz, nr 35, Warszawa 1998, s. 37.

15Także obecnie coraz częściej pojawia się pogląd głoszący potrzebę powrotu do idei Jedwabnego Szlaku, jako przebiegającego przez Zakaukazie szlaku tranzytu surowców oraz towarów w ramach wymiany handlowej pomiędzy Europą i Azją; zob. m. in. А. Чеботарев. С. Бондарцев, Возрождение велкого шелкового пути, Централная Азия и Кавказ, no. 2 (3), 1999 г.

86 o ten rejon świata toczyła się pomiędzy imperiami: Rosyjskim, Brytyjskim i Otomańskim.

Współcześnie owa „Wielka Gra” przybrała oblicze rywalizacji przede wszystkim pomiędzy Rosją a Stanami Zjednoczonymi¹⁶.

Najstarsze ślady ludzkiej obecności na terenie Zakaukazia pochodzą z okresu paleolitu. W drugim tysiącleciu p.n.e. plemiona kaukaskie zaczęły tworzyć pierwsze związki plemienne, które to z biegiem stuleci wyewoluowały w państwa. W IX wieku p.n.e. na Wyżynie Armeńskiej powstało potężne państwo Uratu, obejmujące również terytorium dzisiejszej Armenii. Jego stolicą była Tuszpa. W VI stuleciu p.n.e. nastąpił upadek tego państwa¹⁷. Jednakże w tym samym czasie doszło do konsolidacji innych plemion osiadłych na Wyżynie Armeńskiej. W VI wieku p.n.e. ze zjednoczenia tych plemion powstała Armenia.

Mniej więcej również w tym okresie na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego powstało królestwo Kolchidy. Jego poddani utrzymywali liczne kontakty handlowe z Grekami.

Na przełomie VIII i VII wieku p.n.e. miała miejsce pierwsza fala najazdów na Zakaukazie plemion zamieszkujących północnokaukaskie stepy – Scytów i Kimmerów. Część plemion scytyjskich osiadła na podbitych terenach asymilując się z podbitą ludnością¹⁸. W III stuleciu p.n.e. powstało drugie z wielkich państw starożytnego Zakaukazia. Była to Iberia. Stworzyły ją plemiona osiadłe w dorzeczu rzeki Kury. We władanie Iberii weszły rejony dzisiejszej Gruzji środkowej i wschodniej. To właśnie w okresie rozkwitu królestwa iberyjskiego narodził się język gruziński. Zarówno Iberia, jak i Kolchida były potężnymi, bogatymi królestwami¹⁹.

Równolegle z Iberią około III wieku p.n.e. powstało państwo o nazwie Atropatena, obejmujące swymi granicami rejony południowego i wschodniego Zakaukazia, czyli południowe tereny dzisiejszego Azerbejdżanu. Państwo to prowadziło szeroko rozwiniętą wymianę handlową z sąsiadami. Na północ od Atropateny rozciągało się jeszcze jedno ze starożytnych kaukaskich królestw – Albania. Obejmowało swoim terytorium znaczną część współczesnego Dagestanu i Azerbejdżanu²⁰.

W II wieku p.n.e. królestwo Kolchidy uległo rozpadowi na szereg niewielkich dzielnic, które stały się łatwym łupem dla Mitrydatesa VI, króla Pontu. Równolegle do tych wydarzeń, znaczącą rolę na Kaukazie zaczęła odgrywać Armenia. Za panowania króla Tigranesa II Armenia dokonała podboju Atropateny, Syrii i Fenicji. W I wieku p.n.e.

16 Por. W. Giełżyński, Wielka Gra o wielu niewiadomych, Eurazja nr 1/1996, s. 5.

17 G. Strumiłło-Miłosz, Kaukaz i Zakaukazie, Warszawa 1981, s. 7.

18 Ibidem, s. 8.

19 Ibidem.

20 Ibidem.

87 armeńskie królestwo rozciągało się od rzeki Kury po Jordan, od Morza Śródziemnego, aż po Morze Kaspijskie. Tak znacząca ekspansja Armenii doprowadziła do konfliktu z Rzymem.

Legiony pod dowództwem Pompejusza podbiły najpierw Kolchidę, a następnie wkroczyły do Armenii. Na mocy pokoju zawartego w 66 roku p.n.e., Syria, Kommagena i Cylicja dostały się pod rzymskie panowanie. Dodatkowo Armenia musiała zapłacić olbrzymi trybut Rzymowi w wysokości 6000 talentów²¹.

W następnych latach w wyniku krwawych walk Rzymianie podbili kaukaską Albanię oraz Iberię. W wyniku zwycięskich wojen ustanowili rzymską hegemonię nad całym terytorium Zakaukazia, które w polityce rzymskiej odgrywało istotną rolę, jako tereny dostarczające wielu niewolników²².

Na przełomie III i IV wieku na Kaukazie Południowym powstało silne państwo Lazyka, w granicach którego doszło do zjednoczenia wszystkich plemion żyjących na wschodnim brzegu Morza Czarnego. Państwo to objęło następnie także zachodnią Gruzję²³. Lazyka, tak jak i cały Kaukaz Południowy, stanowiła kość niezgody pomiędzy Cesarstwem Rzymskim a Persją. W 301 roku Armenia jako pierwsza na świecie przyjęła chrześcijaństwo jako religię państwową. Niedługo potem chrześcijaństwo rozszerzyło się także na tereny Gruzji (w 317 roku) i Albanii²⁴.

W końcu IV wieku doszło do podziału Zakaukazia pomiędzy Bizancjum a Persję.

Część południowa Armenii, Kartlia (niegdyś Iberia) oraz Albania przeszły pod perskie panowanie, natomiast północna Armenia i Lazyka stały się częścią Cesarstwa Bizantyjskiego.

Wraz z nastaniem VII wieku, na Kaukazie Południowym pojawiła się nowa potęga – Arabowie. Wykorzystując osłabienie Persji i Bizancjum rozpoczęli oni swoje podboje.

Arabowie złupiwszy zakaukaskie kraje narzucili im swoje panowanie²⁵. Arabom nie udało się opanować jedynie Gruzji zachodniej, gdzie zyskujące na znaczeniu plemię Abchazów utworzyło w VII wieku własne państwo²⁶.

Plemiona zamieszkujące Kaukaz Północny zostały w VII wieku podporządkowane dokonującym na nie ciągłych najazdów Chazarom. Chazarowie urządzali wyprawy również na tereny Kaukazu Południowego. W 764 roku najechali oni Armenię oraz Kartlię²⁷.

21 Ibidem.

22 Ibidem.

23 Ibidem, s. 9.

24 K. Siekierski, Religia i nacjonalizm w regionie Kaukazu Południowego, [w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, op. cit., s. 39.

25 Więcej na temat arabskiego podboju Kaukazu Południowego zob. M. M. Dziekan, op. cit., s. 36.

26G. Strumiłło-Miłosz, op. cit., s. 9.

27 Ibidem.

88 Osłabienie arabskiego kalifatu wykorzystali książęta ormiańscy, który w 885 roku doprowadzili do utworzenia niepodległego królestwa Armenii. Dzięki blisko 150-letniemu panowaniu dynastii Bagratydów nastąpiło odrodzenie kultury armeńskiej²⁸.

W 888 roku udało się również wyzwolić spod panowania arabskiego Gruzinom. Wraz z końcem X wieku Gruzja stała się najpotężniejszym państwem Zakaukazia. W XI wieku Gruzja toczyła liczne wojny z Turkami Seldżuckimi, którzy niejednokrotnie najeżdżali jej tereny. W latach 1110-1122 Gruzini odnieśli wiele zwycięstw nad Turkami, co pozwoliło na przyłączenie do ich państwa znacznych części Armenii, Dagestanu, Azerbejdżanu, Osetii i Abchazji²⁹.

XIII i XIV wiek przyniósł Zakaukaziu liczne najazdy mongolskie. Kaukaz Południowy został podzielony pomiędzy potomków Czyngis-chana. Gruzja wraz z Kaukazem Północnym weszła w skład państwa Złotej Ordy, natomiast Azerbejdżan i Armenia przypadły Persji, gdzie panowała druga gałąź potomków mongolskiego wodza³⁰. Na przestrzeni XVI i XVII wieku narody Kaukazu przechodziły z rąk do rąk pomiędzy Imperium Osmańskim a Persją. Wiek XVI przyniósł także pierwsze próby rosyjskiej penetracji Kaukazu dokonywane przez wojska Iwana Groźnego.

Z końcem XVII wieku rosyjscy carowie zawładnęli przejściowo wybrzeżem Morza Kaspijskiego, które jednak musieli zwrócić Persji w 1735 roku³¹.

Wiek XVIII zakończył się podbojem wschodniej Gruzji przez Persów, którzy w 1795 roku splądrowali Tibilisi dokonując rzezi jego mieszkańców. Z początkiem XIX wieku praktycznie cały Kaukaz został opanowany przez Rosję.

W 1801 roku ogłoszono manifest cara Aleksandra I o włączeniu królestw Gruzji Wschodniej do Imperium Rosyjskiego. Włączenie to dokonało się oczywiście „na prośbę” samych Gruzinów³².

W latach 1806-1812 toczyła się wojna rosyjsko-turecka, zakończona pokojem w Bukareszcie, na mocy którego Rosji przyznano Abchazję oraz terytoria zachodniej Gruzji nad Morzem Czarnym. Natomiast pokój z Persją w Giulistanie przyniósł Rosji Północny Azerbejdżan³³.

28 Zob. P. Z. Karczewski, Gruzińskie rody królewskie, Pro Georgia, 1998, t. VII, s. 67-69.

29 A. Furier, Niepodległość krajów zakaukaskich po rozpadzie ZSRR, Obóz, nr 37, Warszawa 2000, s. 70.

30 W. Materski, Zakaukazie – obszar rywalizacji pomiędzy Rosją, Turcją i Persją, [w:] A. Furier (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 14-15.

31 G. Strumiłło-Miłosz, op. cit., s. 10.

32 W. Materski, Gruzja, Warszawa 2000, s. 20.

33 M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1990, s.165-166.

89 W wyniku wojny rosyjsko – perskiej w latach 1826-1828, zakończonej pokojem z Turkmanczaj, Persja zrzekła się wszelkich roszczeń wobec północnego Azerbejdżanu. Rosja otrzymała ponadto leżące na terytorium Armenii chanaty erywański i nachiczewański³⁴. Kolejna wojna rosyjsko-turecka z lat 1828-1829 zgodnie z traktatem adrianopolskim przyniosła carskiemu Imperium twierdzę Poti oraz kolejne terytoria gruzińskie³⁵.

Po przegranej wojnie krymskiej, zgodnie z traktatem paryskim z 1856 roku, Rosja musiała zwrócić Turcji opanowane w wyniku działań zbrojnych zakaukaskie miejscowości³⁶.

Kolejne starcie rosyjsko-tureckie z lat 1877-1878 zakończone traktatem pokojowym z San Stefano, a potwierdzonym na kongresie berlińskim z 1878 roku, przyniosło carskiemu Imperium zakaukaskie miasta Kars, Ardahan i Batumi³⁷.

Wybuch I wojny światowej wiązał się dla narodów Kaukazu Południowego z brzemiennymi w skutki wydarzeniami. W mgnieniu oka, z peryferyjnego obszaru wielkiego carskiego Imperium, Zakaukazie stało się jednym z kluczowych dla działań zbrojnych regionów. Przeistoczyło się zarazem w punkt koncentracyjny rosyjskich armii szykujących się do walki z Imperium Otomańskim. Było też jednocześnie zapleczem całego frontu południowego. Ludność Kaukazu Południowego witała konflikt pomiędzy mocarstwami z ogromnymi nadziejami. Z jednej strony wojna niosła ze sobą możliwość liberalizacji carskiego reżimu i różnego rodzaju obietnice, w tym spełnienie postulatów autonomizacji poszczególnych narodów. Z drugiej strony oczekiwano trwałego zażegnania tureckiego zagrożenia. Szczególną wagę do tego ostatniego aspektu przykładali Ormianie podzieleni granicą rosyjsko-turecką³⁸.

Bezpośrednie działania wojenne zaczęły się na tym obszarze z końcem października 1914 roku, uprzedzając formalne wypowiedzenie wojny Rosji. Wojska tureckie rozpoczęły lądową ofensywę, która załamała się jednak w styczniu 1915 roku. Armia rosyjska przeszła wtedy do kontrataku, zdobywając w lutym 1916 roku Erzurum, a w maju tego samego roku Trapezunt, będący jednym z najważniejszych czarnomorskich portów. Po tych wydarzeniach front ustabilizował się i trwał praktycznie niezmiennie aż do 1917 roku³⁹.

34 L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2005, s. 230.

35 Ibidem, s. 231.

36 Ibidem, s. 240.

37 Ibidem, s. 308.

38 Por. W. Materski, Zakaukazie – pomiędzy Rosją, Turcją i Persją, [w:] A. Furier, Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 18.

39 Por. P. Darabadi, Geopolitical Rivarly in the Caucasus in the Early 20^th Century, The Caucasus and Globalization, vol. 1 (1), 2006.

90 Istotnym wydarzeniem okresu I wojny światowej, mającym wpływ na sytuację polityczną regionu aż do czasów współczesnych były masowe morderstwa Ormian dokonane przez Turków. W wyniku „Rzezi Ormian”, noszącej również nazwę Genocydy, dokonanej głównie w 1915 roku śmierć poniosło blisko 1,5 miliona mieszkańców Armenii⁴⁰.

Reakcje Zakaukazia na rewolucję lutową ograniczyły się praktycznie do organizowanych przez socjaldemokratów manifestacji i wieców poparcia. Bolszewicki przewrót z listopada 1917 roku, w wyniku którego przejęli oni władzę w Piotrogrodzie, nie spotkał się z aprobatą na Zakaukaziu⁴¹. Wyrazem tego były wyniki wyborów do Konstytuanty, które na Kaukazie Południowym wygrali odpowiednio gruzińscy mienszewicy, ormiańscy dasznacy i azerscy mussawatyści. Zwycięskie ugrupowania powołały, nieuznający zwierzchności bolszewickiej Rady Komisarzy Ludowych, Komisariat Kaukaski – organ o kompetencjach rządu⁴².

Jesienią 1917 roku powstały na Kaukazie Południowym trzy sfederowane republiki, w których władzę sprawowały partie narodowe (w Armenii i Azerbejdżanie) oraz mienszewicy (w Gruzji). Wdały się one w konflikt z Turcją, który nieomal nie zakończył ich niepodległości. Efektem przegranej wojny był rozpad federacji. Sytuacja taka ułatwiła przejęcie władzy bolszewikom, którzy każdorazowo działali według tego samego schematu.

Rządom republik stawiali ultimatum w sprawie przekazania pełni władzy miejscowym bolszewikom, jednocześnie wszczynając rebelie przeciw legalnym władzom. Z pomocą powstańcom przychodziła sowiecka armia. Takimi metodami anektowano w kwietniu 1920 roku Azerbejdżan, w listopadzie 1920 roku Armenię, a Gruzję w lutym 1921 roku.

Po podbiciu Zakaukazia przez RKKA (Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną), rozpoczął się proces intensywnej sowietyzacji⁴³.

12 marca 1922 roku w Tibilisi przedstawiciele Gruzińskiej SRR, Armeńskiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR podjęli decyzję o zjednoczeniu się w Federacyjny Związek Socjalistycznych Republik Zakaukazia, przemianowany na mocy uchwały parlamentu FZSRZ z dnia 13 grudnia 1922 roku na Zakaukaską Federacyjną Republikę Radziecką. 5 grudnia

40 Zob. m. in. S. E. Cornell, Small Nations and Great Powers: a Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, Richmond, Surrey 2001, s. 35.

41 Co więcej, na skutek obalenia caratu, cały region Kaukazu Południowego pogrążył się w chaosie, co paradoksalnie pomogło uzyskać, chwilową co prawda, niepodległość zamieszkującym go narodom. Por. В. В.

Дегоев, Кавказские горизонты Большой Европы, Россия в глобальной политике, no. 5, Сентябрь - Октябрь 2004.

42 W. Materski, Zakaukazie – pomiędzy Rosją, Turcją i Persją, op. cit., s. 20.

43 W. Materski, Kwestia tzw. Pierwszej niepodległości republik Zakaukazia (1918-1921), Obóz, nr 39, Warszawa 2001, s. 9-20.

91 1936 roku w myśl konstytucji ZSRR (zwanej stalinowską) rozwiązano Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką. Powstałe w skutek tego Armeńska SRR, Gruzińska SRR i Azerbejdżańska SRR stały się częściami składowymi Związku Radzieckiego⁴⁴. Przez blisko siedemdziesiąt lat kraje Kaukazu Południowego były pozbawione suwerenności. Nie istniały też właściwie na politycznej mapie świata, stanowiły część wielkiego Kraju Rad. Przez ten czas władze sowieckie nie zważając na uwarunkowania etniczne, kulturowe, czy terytorialne prowadziły swoją własną politykę narodowościową, której skutki do chwili obecnej komplikują i tak złożoną rzeczywistość Kaukazu Południowego.

Wraz z ogłoszeniem przez ostatniego I Sekretarza KPZR Michaiła Gorbaczowa pierestrojki i głasnosti do głosu ponownie doszły środowiska dążące do niepodległości kaukaskich narodów. Pierwsze wystąpienia narodowo-niepodległościowe miały miejsce w Erywaniu w 1988 roku⁴⁵. 7 kwietnia 1989 roku w Tibilisi miała miejsce masakra gruzińskich demonstrantów. W wyniku brutalnej akcji armii radzieckiej około dwudziestu osób poniosło śmierć⁴⁶. W Azerbejdżanie, powstałe ugrupowanie o nazwie Ludowy Front Azerbejdżanu doprowadziło do serii strajków. Wkrótce doszło jednak do pogromów mniejszości ormiańskiej, które doprowadziły do interwencji oddziałów radzieckiego Specnazu w styczniu 1990 roku. Wojska radzieckie, mające zapobiec pogromom same doprowadziły do jeszcze większej masakry ludności azerskiej.⁴⁷

Wraz ze wzrostem tendencji separatystycznych odrodziły się uśpione konflikty narodowościowe, prowadząc do brzemiennych w skutki wydarzeń, które wpływają na losy Kaukazu Południowego do dnia dzisiejszego. Doszło do zaognienia sytuacji w Abchazji, Osetii Południowej, Adżarii, czy Górskim Karabachu.

Widoczny schyłek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich spowodował, że państwa zakaukaskie po raz drugi w XX wieku ogłosiły niepodległość i powróciły na scenę

44K. Wańczyk, op. cit., s. 23.

45 Por. W. Marciniak, Rozgrabione Imperium, Kraków 2004, s. 169-171.

46 Wojska Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego rozpędziły demonstrantów przy pomocy gazu paraliżującego, transporterów opancerzonych, bijąc ich pałkami i zaostrzonymi saperkami. Większość ofiar stanowiły kobiety;

W. Materski, Gruzja, Warszawa 2000, s. 226.

47 T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006, s. 140-141. Interwencja radzieckich wojsk spowodowała śmierć kilkuset osób. Ciekawy jest opis tych wydarzeń z punktu widzenia dowodzącego radzieckimi żołnierzami podczas operacji w Baku generała Aleksandra Lebiedzia; por. A. Lebiedź, Szkoda wielkiego kraju, Warszawa 1999.

92 międzynarodową. Gruzja uczyniła to 9 kwietnia 1991 roku⁴⁸, Armenia 25 września 1991 roku⁴⁹, a Azerbejdżan 30 sierpnia 1991 roku⁵⁰.

***

Jak pokazuje historia Zakaukazia, region ten od wieków był przedmiotem rywalizacji imperiów. Tworzące go narody mogą pochwalić się starożytnym i bogatym rodowodem oraz kulturą. Przez większą jednak część swojej historii musiały odwoływać się do możnych tego świata, szukając opieki i wsparcia. Patrząc z perspektywy czasu, Kaukaz Południowy nieprzerwanie był swoistym epicentrum geopolitycznych konfliktów pomiędzy imperiami⁵¹. Także współcześnie, mimo, że niepodległe i dążące do zaspokojenia swych narodowych aspiracji i ambicji, kraje Zakaukazia są zależne od potężniejszych od siebie państw⁵².