regionu Kaukazu Południowego

1. Miejsce Kaukazu Południowego w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych

Rozpoczynając rozważania na temat zagadnienia zaangażowania Stanów Zjednoczonych Ameryki w regionie Kaukazu Południowego należy przypomnieć przytaczany wielokrotnie fakt posiadania przez to państwo statusu jedynego światowego supermocarstwa.

Status ten implikuje zdolność podejmowania szeroko rozumianej aktywności USA w dowolnej części globu. Stopień amerykańskiego zaangażowania w danym regionie zależy przede wszystkim od własnego interesu narodowego¹. Ten z kolei determinuje metody postępowania, przy wykorzystaniu całej gamy różnorodnych środków, pozwalające na osiąganie celów wyznaczanych racją stanu. W literaturze przedmiotu wyróżnia się jako najważniejsze środki polityczne, militarne oraz ekonomiczne². Dlatego też, to aktywność na Zakaukaziu na tych właśnie trzech płaszczyznach stanowić będzie najlepszy przykład wpływu koncepcji geopolitycznych i imperialnych na kształt polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych na przestrzeni pozimnowojennego dwudziestolecia.

Należy ponadto wskazać, iż na zakres i formę amerykańskiej polityki zagranicznej wobec regionu Kaukazu Południowego, jak również bilateralne stosunki z Gruzją, Armenią i Azerbejdżanem niebagatelny wpływ ma Federacja Rosyjska. To właśnie amerykańsko-rosyjska geopolityczna rywalizacja o globalny prymat stanowi pierwotną przyczynę, motyw nadrzędny wszelkich działań podejmowanych przez USA na Zakaukaziu.

Początków amerykańskiego zainteresowania regionem Kaukazu Południowego można szukać już w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku. Sytuacja międzynarodowa, będąca rezultatem I wojny światowej, spowodowała wzrost aktywności amerykańskiej polityki zagranicznej także na terenach zastrzeżonych dotychczas dla wielkich europejskich potęg.

Upadek carskiego imperium spowodował iż poszczególne jego części zyskały niepodległość, wśród nich Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Na przełomie 1918 i 1919 roku Stany Zjednoczone miały okazję uzyskania mandatu nad terytoriami zakaukaskimi, jednakże

1 Zob. R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, [w:] idem (red.), Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, Toruń 2004, s. 37-57 oraz E. Sadowski, Racja stanu w polityce zagranicznej państwa, [w:] R. Zięba (red.), op. cit., s. 137-143.

2 Por. J. Zając, Środki i metody polityki zagranicznej państwa, [w:] R. Zięba (red.), op. cit., s. 79-97 oraz A. Włodkowska, Mocarstwowość w polityce zagranicznej państwa, [w:] R. Zięba (red.), op. cit., s. 170-176.

Na temat celów poityki zagranicznej USA i doboru metod ich realizacji zob. P. Pacuła, Główne kierunki polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Cele strategiczne, narzędzia ich realizacji, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 5-6/2007, Warszawa, 20 listopada 2007.

197 prezydent Woodrow T. Wilson wobec rosnących w kraju nastrojów izolacjonistycznych z propozycji wysuniętej przez Brytyjczyków nie skorzystał³.

Jak wiadomo, po 1921 roku region Zakaukazia całkowicie znalazł się w granicach Związku Radzieckiego. Z tego też powodu przez siedemdziesiąt lat niemożliwa była samodzielna polityka prowadzona przez trzy południowokaukaskie republiki, jak również polityka innych wobec nich. Gruzja, Armenia i Azerbejdżan stanowiły całkowitą domenę Kremla. Dopiero rozpad ZSRR i ponowne uzyskanie niepodległości przez zakaukaskie republiki pozwolił na ujęcie ich jako osobnego przedmiotu polityki zagranicznej USA.

Druga połowa XX wieku charakteryzowała się stałą obecnością Ameryki na arenie międzynarodowej. Co więcej, w powstałym po zakończeniu II wojny światowej dwubiegunowym systemie równowagi, USA stanowiły jeden z biegunów. Przez blisko czterdzieści pięć lat zarówno Stany Zjednoczone, jak i Związek Radziecki stały na czele dwóch wrogich bloków militarnych, gospodarczych i ideologicznych. Pomimo braku otwartego konfliktu, rywalizacja pomiędzy wrogimi obozami toczyła się nieustannie.

Zakończyła się ona rozpadem bloku na czele którego stało ZSRR. Koniec zimnej wojny i przełom wieków uwidocznił rozmiar amerykańskiej hegemonii. Stany Zjednoczone ogłosiły wtedy, iż nastał „nowy porządek świata”, w którym to naczelnymi wartościami stać się miały demokracja i wolny rynek. Jednakże w nie tak długiej perspektywie czasu okazało się, że nie nastąpił zapowiadany przez niektórych myślicieli „koniec historii”, a nowy globalny ład wcale nie zmaterializował się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki.

W wyniku rozpadu ZSRR i zakończenia zimnej wojny region Kaukazu Południowego, podobnie jak znaczna część poradzieckiej Eurazji, przerodził się w swoistą „geopolityczną pustkę”⁴. Pośród pytań dotyczących kształtu nowego światowego ładu oraz miejsca USA w pozimnowojennym systemie międzynarodowym pojawiły się także te dotykające problemu wielkości Stanów Zjednoczonych oraz zakresu ich zaangażowania w regionach bardzo od Ameryki odległych. Powstanie niepodległych bytów państwowych, z różnych przyczyn nie będących w stanie owej próżni zagospodarować, przyczyniło się do ponownego wzrostu zainteresowania tym obszarem ze strony kluczowych mocarstw deklarujących globalne aspiracje.

3 Więcej na temat początków amerykańskiej aktywności w regionie Kaukazu Południowego zob.

P. Olszewski, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Zakaukazia w latach 1918-1920. Zarys problematyki, Pro Georgia, 2002/2003, t. 9-10, s. 119-132 oraz idem, Polityka państw Ententy wobec Zakaukazia w latach 1918-1921, Piotrków Trybunalski 2001, passim.

4 Zob. Z. Brzeziński Bezład. Polityka światowa na progu XXI wieku, Warszawa 1994, s. 134.

198 Jedynie Stany Zjednoczone okazały się na tyle potężne, by w „nowym porządku świata” samodzielnie dzierżyć prymat. Jednak fakt ten uzmysłowił wielu, także i władzom amerykańskim, iż potrzeba czasu aby na nowo zdefiniować priorytety własnej polityki zagranicznej i wyznaczyć jej nowe cele. Niewątpliwie jednym z podstawowych założeń stało się utrzymanie posiadanego statusu. Aby ten cel osiągnąć należało poprzez aktywne wypełnianie wspomnianej „geopolitycznej pustki” własną aktywnością uniemożliwić wzrost potęgi innych uczestników stosunków międzynarodowych.

Naturalnym „graczem” w Eurazji wydawała się być, będąca spadkobiercą, ZSRR Federacja Rosyjska. Stąd też podjęcie aktywności politycznej Stanów Zjednoczonych w przestrzeni poradzieckiej, w tym również w regionie Kaukazu Południowego.

Region ten jako wchodzący w skład geopolitycznego Heartlandu zaczął odgrywać coraz bardziej znaczącą rolę w polityce zagranicznej USA. Oczywiście o fakcie włączenia Zakaukazia do obszaru będącego w zainteresowaniu amerykańskiej administracji oraz o formie podejmowanych realnych działań musiały decydować ogólne cele, do których oprócz powyżej wymienionego jako nadrzędny, trzeba zaliczyć również zapobieżenie wzrostowi antyamerykańskiego fundamentalizmu islamskiego w regionie, ograniczenie pozycji innych państw, posiadających interesy nie do końca zbieżne z postulowanymi przez Waszyngton, zapewnienie dostępu do bogactw naturalnych nie tylko Kaukazu Południowego, ale i Azji Centralnej, czy też odbudowa biegnącego przez Zakaukazie naturalnego szlaku wymiany handlowej pomiędzy Europą a Azją⁵.

Definiowanie potrzeby uznania Kaukazu Południowego za region kluczowy dla interesu narodowego Stanów Zjednoczonych był jednak procesem stopniowym.

Charakteryzował się on w pozimnowojennym okresie kilkoma fazami, wyznaczanymi przez ogólne trendy znamionujące ujmowaną całościowo politykę zagraniczną USA. Fazy te należy określić następująco⁶:

• Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych XX wieku (lata 1991-1995) – „po pierwsze Rosja” (“Russia First”);

• Druga połowa lat dziewięćdziesiątych XX wieku – początek nowego millenium (lata 1996-2001) – niepodległość, energia, bezpieczeństwo;

• Pierwsza dekada XXI wieku (lata 2001-2008) – prymat bezpieczeństwa.

5 Por. A. Cohen, Paving the Silk Road. US Interests in Central Asia and the Caucasus, Harvard International Review, Winter/Spring 2000, s. 70.

6 Por. S. E. Cornell, US Engagement in the Caucasus: Changing Gears, Helsinki Monitor 2005, no. 2, s. 111.

199 Po wydarzeniach „jesieni ludów” z 1991 roku, Stany Zjednoczone Ameryki były jednym z pierwszych państw na świecie, które uznały niepodległość Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Pomimo tego, początkowo Waszyngton nie był zainteresowany umacnianiem swoich wpływów na obszarze poradzieckim, w tym także w regionie Kaukazu Południowego, tym bardziej, iż zdawano sobie sprawę, że pozostaje on w rosyjskiej sferze wpływów. Takie podejście było spowodowane przede wszystkim nieustającym uznawaniem Federacji Rosyjskiej jako spadkobiercy przynależnego ZSRR statusu supermocarstwa⁷. Dominującym zagadnieniem było wtedy zabezpieczenie i redukcja poradzieckiego arsenału nuklearnego (którego żadna z zakaukaskich republik nie posiadała), a także demokratyzacja Rosji, sprowadzająca się do hasła „po pierwsze Rosja” (“Russia First”).

Tak jak w przypadku pozostałych części byłego radzieckiego imperium, zapewnienie stabilności na Zakaukaziu stało się jednym z głównych pryncypiów amerykańskiej polityki zagranicznej pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych XX stulecia. Według przyjętych przez amerykanów założeń można było skutecznie nie dopuścić do pogrążenia się poradzieckiej przestrzeni w chaosie poprzez wspieranie przemian demokratycznych i reform wolnorynkowych⁸. Wyrazem takiej koncepcji postrzegania regionu Zakaukazia, bardziej nie jako odrębnego regionu, lecz raczej jako ogólnie pojmowanego terytorium byłego Związku Radzieckiego, było przyjęcie przez Kongres Stanów Zjednoczonych ustawy Freedom for Russia and Emerging Eurasian Democracies and Open Markets Support Act znanej powszechnie jako Freedom Support Act⁹. Dokument ten określał ramy prawne amerykańskiej pomocy dla państw byłego ZSRR, w tym dla Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Podstawowym celem tego dokumentu stało się wsparcie demokratyzacji i wolnorynkowych reform dzięki dotacjom na rozwój społeczeństw obywatelskich i organizacji pozarządowych, partii politycznych, mediów. Freedom Support Act stał się także podstawą uruchomienia licznych programów mających dopomóc w demilitaryzacji, nieproliferacji broni masowego rażenia, ograniczaniu arsenałów broni konwencjonalnej i niekonwencjonalnej oraz modernizacji infrastruktury wojskowej i cywilnej. Również ochrona zdrowia i pomoc humanitarna dla

7 Idem, Geopolitics and Strategic Alignments in the Caucasus and Central Asia, Perceptions. Journal of International Affairs, June-August 1999, vol. IV, no. 2.

8 Por. E. Sherwood-Randall, US Policy and the Caucasus, Contemporary Caucasus Newsletter, The Berkley Program in Soviet and Post-Soviet Studies, Issue 5, Spring 1998, s. 3.

9 Ustawa Freedom for Russia and Emerging Eurasian Democracies and Open Markets Support Act została podpisana przez prezydenta Georga H. W. Busha w dniu 24 października 1992 roku,

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=21658

200 najbiedniejszych obszarów znalazła się w tym katalogu form stymulowania transformacji całego obszaru poradzieckiego¹⁰.

Brak aktywnego zaangażowania i koherentnej polityki wobec regionu Kaukazu Południowego w tym okresie wynikał również z braku wystarczającej wiedzy mogącej dopomóc w jednoznacznym zdefiniowaniu znaczenia trzech zakaukaskich państw dla amerykańskiego interesu narodowego¹¹.

Na przełomie 1994 i 1995 roku zaczęła następować zmiana w postrzeganiu Zakaukazia przez amerykańskie elity polityczne. W coraz większym stopniu region ten zaczynał skupiać uwagę Amerykanów. W związku z tym, począwszy od 1996 roku można było zauważyć zmianę w postrzeganiu Kaukazu Południowego, co jednocześnie należy uznać za wyraźną cezurę czasową wyznaczającą początek kolejnego ze wspomnianych powyżej etapów polityki Stanów Zjednoczonych względem tego regionu. Zainteresowanie to wynikało z jednej strony ze zmiany amerykańskiego nastawienia wobec Federacji Rosyjskiej, z drugiej zaś, co może najważniejsze, z powodu początku swoistego boomu na kaspijskie zasoby surowców. Odkrycie znaczących złóż ropy naftowej i gazu na dnie należącego do Azerbejdżanu fragmentu Morza Kaspijskiego oraz zaangażowanie amerykańskich koncernów paliwowych w ich wydobycie doprowadziło do zwiększenia zainteresowania rządu USA regionem Kaukazu Południowego. Dodatkowo Amerykanie zrozumieli, iż zyskując dostęp do kaspijskich złóż uniezależnią się od nieprzewidywalnych krajów arabskich. Innym powodem decydującym o uznaniu za konieczne sformułowanie spójnej strategii wobec Gruzji, Armenii oraz Azerbejdżanu, była odpowiedź na rosyjskie postulaty dotyczące porządku międzynarodowego, podważające amerykański prymat. Aby nie dopuścić do realizowania neoimperialnych ambicji Federacji Rosyjskiej, wyrażających się między innymi poprzez próby reintegracji przestrzeni poradzieckiej, rząd Stanów Zjednoczonych podjął próbę zniwelowania rosyjskich wpływów. Waszyngton stanowczo przyjął rolę orędownika zaproszenia państw Kaukazu Południowego do współpracy ze strukturami euroatlantyckimi, w szczególności do kooperacji z NATO. Stany Zjednoczone aktywnie włączyły się także w próby pokojowego zakończenia trwających w regionie konfliktów zbrojnych na tle etnicznym. Zintensyfikowały ponadto różnorodne programy pomocowe, skierowane na

10 Zob. Freedom for Russia and Emerging Eurasian Democracies and Open Markets Support Act, http://www.fas.org/nuke/control/ctr/docs/s2532.html

11 Por. Z. Baran, The Caucasus: Ten Years after Independence, The Washington Quarterly, Winter 2000 , s. 222.