P.W. Ball), czarnuszkę damasceńską (Nigella damascena L.), rezedę wonną (Reseda
odo-rata L.), nasturcję większą (Tropaeolum majus L.).
Mianem efemeryd określa się rośliny jednoroczne o bardzo krótkim okresie we-getacji, które w tym samym roku, od wiosny do jesieni wydają kilka pokoleń przechodzą-cych pełny cykl rozwojowy, zakończony każdorazowo wytworzeniem zdolnych do kieł-kowania nasion. Klasycznym przykładem takiej rośliny jest wiosnówka pospolita
(Ero-phila verna (L.) DC.) z rodziny kapustowatych, niepozorny chwast segetalny (polny),
osiągający zaledwie 4–14 cm wysokości. Efemerydami są także: niezapominajka piasko-wa (Myosotis micrantha Pall.), mysiurek drobny (Myosurus minimus L.) i przetacznik wiosenny (Veronica verna L.). Wśród roślin ozdobnych szybko, po 8–10 tygodniach od wysiewu zakwita maciejka, którą można wysiewać co 2–3 tygodnie w 3–4 terminach w okresie wegetacji. Maciejka byłaby zatem fakultatywną efemerydą.
Rośliny dwuletnie w roku wysiewu kiełkują, rozwijają korzenie, skróconą łodygę
i liście w formie rozety, czyli wykształcają tylko stadium wegetatywne. W stadium tym wchodzą w stan spoczynku zimowego. Wiosną krótko kontynuują rozwój wegetatywny, po czym przechodzą w stadium generatywne. Inicjują zawiązki kwiatów, następnie kwit-ną, wydają owoce oraz nasiona i obumierają. Rośliny dwuletnie do przejścia ze stadium wegetatywnego w stadium generatywne wymagają bezwzględnie okresu chłodu, którym u nas jest zima. W odróżnieniu od roślin jednorocznych pełny cykl rozwojowy (od nasie-nia do nasienasie-nia) realizują w dwóch okresach wegetacyjnych. Podczas bardzo surowych zim, zwłaszcza bezśnieżnych, w różnym stopniu mogą przemarzać, dlatego jest wskaza-ne okrywanie ich na zimę gałązkami drzew iglastych.
Roślin uprawianych u nas jako dwuletnie jest mało. Są nimi: bratek (fiołek) ogrodo-wy (Viola ×wittrockiana), dzwonek ogrodoogrodo-wy (Campanula medium L.), gailardia (dzian-wa) oścista (Gaillardia aristata Pursh), goździk brodaty (Dianthus barbatus L.), goździk ogrodowy powtarzający i niepowtarzający kwitnienia (D. caryophyllus hybr. hort.), lak pospolity (Erysimum cheiri (L.) Crantz; syn. Cheiranthus cheiri L.), mak nagołodygowy lub syberyjski (Papaver nudicaule L.), miesiącznica dwuletnia, syn. miesiącznica roczna (Lunaria annua L.; syn. L. biennis Moench), naparstnica purpurowa (Digitalis
purpu-rea L.), niezapominajka leśna (Myosotis sylvatica Ehrh. ex Hoffm.), prawoślaz różowy,
malwa (Alcea rosea L.), stokrotka trwała (Bellis perennis L.). Uwaga: miesiącznica jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią, a pozostałe z wyjątkiem bratka, dzwonka i goździka ogrodowego to byliny, uprawiane jako rośliny dwuletnie, dlatego że w drugim roku naj-obficiej kwitną.
Rośliny monokarpiczne wieloletnie w stadium wegetatywnym żyją kilkanaście
lub kilkadziesiąt lat i dopiero po osiągnięciu dojrzałości przechodzą w stadium genera-tywne, wydają kwiaty, owoce i nasiona – tylko jeden raz, po czym obumierają. Klasycz-nym przykładem takiej rośliny jest agawa amerykańska (Agave americana L.). Agawa jest sukulentem, tworzącym wielką rozetę, grubych, sztywnych i kolczastych liści. Okazały kwiatostan w formie kandelabru osadzony jest na wysokiej i grubej szypule. Inną rośliną zaliczaną do tej grupy jest palma kariota miękka (Caryota mitis Lour.). Pochodzi z Ar-chipelagu Malajskiego, gdzie dorasta do wysokości 7 m, w uprawie jest niższa. Liście ma podwójnie pierzastozłożone. Listki są szarawe i charakterystycznie trójkątnie przycięte, co upodabnia je do rybich ogonów. Dzięki tej cesze nie można jej pomylić z żadną inną palmą. Do tej grupy roślin należy także bananowiec szlachetny (Musa ×paradisiaca L.), uprawiany na obszarach tropikalnych i dostarczający jadalnych, smacznych owoców.
5.2. Rośliny polikarpiczne
Wśród roślin polikarpicznych wyróżniono rośliny wieloletnie zielne i drzewiaste.
Rośliny wieloletnie zielne to byliny. Można je podzielić na niezimujące w gruncie
i zimujące w gruncie. Rośliny niezimujące w gruncie pochodzą z obszarów o klimacie łagodniejszym niż nasz. Na zimę wykopuje się je z gleby; całe rośliny lub ich orga-ny przetrwalne, np. zgrubiałe korzenie, kłącza, bulwy bądź cebule i przechowuje w po-mieszczeniu zabezpieczonym od mrozu. Na wiosnę sadzi się je ponownie do gruntu. Do ważniejszych roślin tego typu należą: begonia bulwiasta (Begonia ×tuberhybrida Voss), dalia (georginia) zmienna (Dahlia pinnata Cav.), syn. [Dahlia variabilis (Willd.) Desf.)], galtonia biaława (Galtonia candicans (Baker) Decne.), irezyna Herbsta (Iresine
herb-stii Hook.) i irezyna Lindena (I. lindenii van Houtte), krokosmia ogrodowa, [Crocosmia ×crocosmiiflora (Lernoine) N.E.Br.], mieczyk ogrodowy (Gladiolus ×hybridus hort.),
paciorecznik ogrodowy (Canna ×generalis L.H. Bailey), pelargonia bluszczolistna
(Pe-largonium ×hederaefolium hort.) i pelargonia ogrodowa (P. ×hortorum Bailey), tritonia
szafranowata [Tritonia crocata (L.) Ker-Gawl.] i tygrysówka pawia [Tigridia pavonia (L.) DC.].
Rośliny wieloletnie zielne zimujące w gruncie w
przeważa-jącej liczbie gatunków pod koniec okresu wegetacji tracą część nad-ziemną, którą wytwarzają ponownie w następnym okresie wegetacyj-nym, z pozostających w glebie korzeni, kłączy, cebul lub bulw. Niektó-re byliny, np. rogownica Biebersteina (Cerastium biebersteinii DC.) i rogownica kutnerowata (C. tomentosum L.) zachowują część nad-ziemną podczas zimy. Szafirek miękkolistny (Muscari comosum (L.) Mill.) przed zimą rozwija nowe liście. Byliny rozmnożone z nasion nie kwitną w tym samym okresie wegetacyjnym, w którym wykiełkowały. Najszybciej – w drugim roku uprawy – zakwitają byliny korzeniowe i niektóre bulwiaste. Byliny cebulowe i kłączowe zaczynają kwit-nąć od trzeciego roku uprawy, gdy ich części podziemne osiągną
odpowiednią wielkość i masę. Na przykład cebule tulipanów z grupy mieszańców Darwina wydają kwiaty, gdy ich obwód wynosi co najmniej 6 cm. Bulwy zimowi-ta jesiennego (Colchicum autumnale L.) zakwizimowi-tają czasami dopiero po 15–20 lazimowi-tach od wykiełkowania nasion. Po osiągnięciu przez byliny dojrzałości fizjologicznej do kwitnienia i po pierwszym kwitnieniu – zjawisko to się powtarza. Co roku bowiem na podziemnych organach roślin powstają pąki główne, które wznawiają wzrost i kwit-nienie. Rozwój pąka głównego, czyli wznowienia u poszczególnych rodzajów i gatun-ków bylin przebiega odmiennie i w różnym czasie, zwykle trwa jeden lub dwa okre-sy wegetacyjne. Pąki wznowienia powstają co roku, a wewnątrz cebuli czy na kłączu rozwijają się jednocześnie dwie ich generacje. Jedna jest w stadium wegetatywnym, a druga – generatywnym, zapewniającym kwitnienie i obradzanie nasion. Po przekwitnię-ciu generacja nie ginie, lecz trwa w formie organu podziemnego. Z czasem zamiera, ale jej miejsce zajmuje część podziemna młodszej generacji i proces ten powtarza się dalej.
Byliny, które cały rozwój wegetatywny i generatywny przechodzą w bardzo
krótkim, hydrologicznie sprzyjającym sezonie okresu wegetacyjnego, najczęściej wio-sną, nazwano efemeroidami. Są nimi np.: cebulica dwulistna (Scilla bifolia L.), śnieżyca
wiosenna (Leucoium vernum L.), kokorycz pełna [Corydalis solida (L.) Clairv.] i zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.).
Gatunków i odmian bylin jest niezliczona ilość. Do najpopularniejszych i o dużym znaczeniu handlowym należą m.in.: aster (Aster), kosaciec (Iris), lilia (Lilium), ostróżka (Delphinium), piwonia (Paeonia) i tulipan (Tulipa).
Rośliny drzewiaste mają pędy zdrewniałe i w zależności od wysokości
umiesz-czenia pąków wznowienia (odnawiania wzrostu) nad powierzchnią gleby C. Raunkier (wg Szafera 1949) podzielił je na: megafanerofity – drzewa ponad 30 m wysokości,
mezofanerofity – drzewa 8–30 m wysokości, mikrofanerofity – drzewa i krzewy 2–8 m
wysokości i nanofanerofity – krzewy poniżej 2 m wysokości.
Pąki wznowienia wymienionych form życiowych roślin drzewiastych znajdują się na pędach powietrznych wyżej aniżeli 25 cm nad powierzchnią gleby. Rośliny drzewia-ste, u których pąki wznowienia znajdują się w dole pędów, nie wyżej aniżeli 25 cm powy-żej gleby, to chamefity, czyli niskopąkowe. Są to krzewinki i półkrzewy. Półkrzewy mają górną część pędów zielną (niezdrewniałą), np. bylica (Artemisia abrotanum L.).
Liczba drzew i krzewów ozdobnych jest ogromna i mają one rozmaite zastosowa-nie. Spośród krzewinek na uwagę zasługuje przede wszystkim wrzos pospolity [Calluna
vulgaris (L.) Hull] i wrzośce (Erica sp.) z licznymi odmianami.
Drzewa i krzewy otrzymane z nasion przez kilka lub kilkanaście lat pozostają w stadium wegetatywnym juwenilnym. Następnie przechodzą w stadium generatywne, które rozpoczyna się inicjacją pąków kwiatowych, dzięki czemu roślina kwitnie po raz pierwszy. Po wydaniu owoców i nasion roślina drzewiasta nie obumiera, lecz co roku oprócz pąków wegetatywnych wytwarza pąki generatywne i kwitnie każdego roku. Rośli-ny drzewiaste, zwłaszcza drzewa są długowieczne. Sosna długowieczna (Pinus longaeva D.K. Bailey), rosnąca w wysokich górach na południowym zachodzie Stanów Zjedno-czonych, uważana jest za najstarsze żyjące drzewo świata. Niektóre jej okazy mają około 5000 lat. Sosna ta jest bardzo blisko spokrewniona z uprawianą u nas czasem sosną ości-stą (Pinus aristata Engelm.), uchodzi nawet za jej odmianę (P. aristata var. longaeva). W Polsce prawdopodobnie najstarszym drzewem mającym około 1250 lat jest cis pospo-lity (Taxus baccata L.) rosnący w Henrykowie Lubańskim na Dolnym Śląsku. Najwyż-szymi drzewami świata, osiągającymi ponad 100 m wysokości są: mamutowiec olbrzymi [Sequoiadendron giganteum (Lindl.) J. Buchholz], występujący w Kalifornii w Stanach Zjednoczonych i niektóre gatunki australijskich eukaliptusów (Eucaliptus sp.). W Polsce najwyższymi drzewami rodzimymi są: jodła pospolita (Abies alba Mill.) i świerk pospo-lity [Picea abies (L.) H. Karst.]; osiągają ponad 50 m wysokości.
Czynniki ekologiczne oddziałujące na rośliny dzieli się na dwie grupy: klimatycz-ne i edaficzklimatycz-ne, czyli glebowe. Do czynników klimatycznych zaliczono: światło, ciepło (temperatura), wodę, powietrze (jego skład i zanieczyszczenia) oraz elektryczność na-turalną. Wymienione czynniki wpływają na rośliny jednocześnie, w tym samym czasie. Dlatego pojęcie warunków ekologicznych albo życiowych jest złożone, gdyż nie wy-starczy poznanie każdego ich składnika z osobna, aby słusznie ocenić jego znaczenie dla wzrostu i rozwoju roślin, lecz należy poznać wynik ich kompleksowego oddziaływania, który nie jest wcale sumą ani prostą wypadkową. Pomiędzy poszczególnymi czynnikami zachodzą skomplikowane interakcje i od ich natężenia zależy wzrost i rozwój roślin. Badanie tych wzajemnych związków jest trudne do przeprowadzenia, dlatego w praktyce ogrodniczej z konieczności analizuje się te czynniki, które w wyniku wieloletnich obser-wacji wydają się być w szczególnym stopniu odpowiedzialne za rośliny. Nie ma jednak całkowitej pewności, że inne czynniki, obecnie niedoceniane lub nieznane, odgrywają także istotną rolę.
6.1. Światło
Naturalnym źródłem światła i ciepła Ziemi i jej atmosfery jest słońce. Światło jest niezbędne do wzrostu roślin i ich plonowania. Jest ono źródłem energii w procesie fotosyntezy, w którym powstają substancje organiczne. Wpływa jednakże hamująco na wzrost elongacyjny roślin.
Światło jest charakteryzowane za pomocą następujących parametrów:
1. Natężenie oświetlenia, mierzone w luksach [lx], jest to natężenie oświetlenia wy-tworzone przez strumień świetlny 1 lm (lumen) na powierzchni 1 m2.
2. Natężenie napromienienia (napromieniowania) wyrażane jest w watach na 1 m2
– W · m-2, czyli jest to natężenie napromienienia występujące, gdy moc promienie-nia 1 W przypada na powierzchnię 1 m2.
3. Napromienienie wyrażane jest w dżulach na metr kwadratowy, czyli jest to napro-mienienie, jakie powstaje w czasie 1 s (sekunda) przy natężeniu napromienienia 1 W/m2 – 1 J/m2 = (1 W/m2) · 1 s.
4. Natężenie napromienienia (napromieniowania) kwantowego wyrażane jest w mi-kromolach na m2 i sekundę – µmol · m-2 · s-1. Pod pojęciem napromienienia wanto-wego rozumie się gęstość strumienia fotonów (PFD) w zakresie promieniowania fotosyntetycznie czynnego (PAR) lub krótko – gęstość strumienia fotosyntetycz-nych fotonów (PPFD).