choroby i szkodniki i ich zwalczanie
11.4. Najgroźniejsze szkodniki roślin ozdobnych
Rośliny ozdobne są atakowane przez niezliczoną liczbę szkodników, należących do rozmaitych systematycznych grup zwierząt. Każda roślina „ma” specyficzne gatunki szkodników, ale są także wspólne dla wielu roślin. Tutaj opisano krótko tylko kilka grup
szkodników, powodujących największe straty w produkcji kwiaciarskiej. Szczególnie groźne są szkodniki kwarantannowe przybyłe z roślinami sprowadzanymi z różnych kra-jów, zwłaszcza z Europy Zachodniej. Należą do nich m.in.: wciornastek zachodni
(Fran-kliniella occidentalis Perg.), mączlik wilczomleczu pięknego – poinsecjowy [Bemisia tabaci (Gen.)], miniarka ciepłulubka (Liriomyza trifolii Burg.), miniarka szklarniówka
(Liriomyza huidobrensis (Blanchard), nicień – korzeniak bananowy (Radopholus
simi-lis Cobb). Groźny jest zwłaszcza wciornastek zachodni w uprawie chryzantem
szklar-niowych, bowiem jest on dodatkowo wektorem wirusa brązowej plamistości pomidora (TSWV), choć żeruje także na wielu innych roślinach ozdobnych.
Do najgroźniejszych i często spotykanych szkodników roślin ozdobnych można zaliczyć m.in.: mszyce, przędziorki, wciornastki, miniarki, opuchlaka truskawkowca i nicienie.
Mszyce należą do rzędu pluskwiaki – Rhynchota (= Hemiptera), podrzędu
plu-skwiaki równoskrzydłe (Homoptera), rodziny mszycowatych (Aphididae). Są to owa-dy małe lub bardzo małe, ciało mają delikatne i miękkie, rozmaicie zabarwione, czułki dość długie, skrzydła błoniaste, przednie większe (u samic rozmnażających się parteno-genetycznie skrzydeł brak). Odnóża mają długie, cienkie, stopy dwuczłonowe, odwłok owalny lub prawie kulisty, zbudowany z 9 słabo zaznaczonych segmentów, z dobrze rozwiniętymi gruczołami woskowymi, których długie kanały wyprowadzające leżą we-wnątrz charakterystycznych wyrostków, tzw. syfonów, którymi wydzielają słodką spadź. Szkodliwość bezpośrednia mszyc polega na wysysaniu „soków” z młodych pędów, li-ści lub korzeni. Przy masowych pojawach szkody przez nie wyrządzane są ogromne. Szkodliwość pośrednia mszyc to przenoszenie przez nie groźnych chorób wirusowych. Na przykład mszyca ogórkowa (Aphis gossypii Glover) przenosi wirusa mozaiki ogórka (CMV) porażającego także rośliny ozdobne. Żerowanie niektórych gatunków powoduje powstawanie wyrośli (galasów), ostatnio częstych na ozdobnych drzewach i krzewach iglastych. Rozmnażają się płciowo i partenogenetycznie (dzieworodnie), czyli są jajorod-ne, jajożyworodne lub żyworodne. Larwy są zawsze podobne do osobników dojrzałych. Często pokolenia obupłciowe występują na przemian z partenogenetycznymi (przemiana pokoleń).
Preparaty przeciwko szkodnikom należy stosować interwencyjnie, tzn. dopiero po zauważeniu na roślinach szkodnika lub typowych objawów jego żerowania. Do zwalcza-nia mszyc, w zależności od ich gatunku bywają stosowane rozmaite preparaty, np. Decis 2,5 EC (0,03–0,05%), Sherpa 100 EC (0,04–0,05%), Fastac 100 EC (0,015–0,02%), Piri-mor 500 WG (0,05–0,1%) lub Sumi-alpha 050 EC (0,04%).
Mączlik szklarniowy [Trialeurodes vaporariorum (Westw.)] zwalczają skutecznie Admiral 100 EC (0,075–0,1%), Rimon 100 EC (0,1%), Todome 24 SC (0,075–0,1%), Talstar 100 EC (0,05%) lub Confidor 200 SL (0,08%). Do niszczenia mączlika poinse-cjowego (Bemisia tabaci (Gen.)) są używane Admiral 100 EC (0,075–0,1%) i Juventox 040 SL (0,075–0,1%).
Przędziorki należą do gromady pajęczków (Arachnida), podrzędu roztoczy
(Aca-riformes) i rodziny przędziorkowatych (Tetranychidae). Przędziorki mają 0,2–1,5 mm
długości, są jajowate i zazwyczaj jaskrawo ubarwione (czerwone, żółte lub zielone), a nogi mają długie i cienkie. Wiele gatunków ma zdolność wydzielania przędzy, którą pokrywa liście i pędy roślin. W cyklu rozwojowym przędziorków wyróżnia się następu-jące stadia: jaja, sześcionożne larwy, ośmionożne nimfy oraz także ośmionożne formy
doskonałe. Żyją na liściach roślin, żywiąc się sokiem wyssanym z ich tkanek. W Polsce najbardziej rozpowszechniony jest przędziorek chmielowiec (Tetrabychus urticae Koch), uszkadzający rośliny pod osłonami i w gruncie. W ostatnich latach szczególnie groźny jest przędziorek sosnowiec (Oligonychus ununquis (Jacobi), niszczący kilkumetrowej wysokości drzewa świerka kłującego odmiany sinej (Picea pungens ‘Glauca’) w ciągu jednego okresu wegetacyjnego.
Do zwalczania przędziorków służą rozmaite preparaty, np. Karate Zeon 050 CS (0,05%), Apollo Plus 060 OF (0,125–0,15%), Nissorum 050 EC (0,06%) lub Pennstyl 600 SC (0,05%).
Wciornastki należą do rzędu przylżeńców (Thysanoptera) i rodziny
przylżeńco-watych (Thripidae). Są to uskrzydlone owady o długości dochodzącej do 2 mm. Samce i samice różnią się barwą. Przechodzą rozwój prosty, czyli lęgną się z jaj. Odżywiają się sokami i pyłkiem roślin. Oprócz wspomnianego wcześniej wciornastka zachodniego spotykane są u nas inne gatunki, zwłaszcza wciornastek tytoniowiec [Thrips tabaci ssp.
communis (Lindeman)].
Wciornastki niszczą takie preparaty, jak np. Biospin 120 SC (0,075%), Decis 2,5 EC (0,05%), Fastac 100 EC (0,025–0,05%), Sherpa 100 EC (0,05%) lub Sumi-alpha 050 EC (0,02%).
Miniarki należą do rzędu dwuskrzydłych (= Muchówki) –
Diptera i rodziny miniarkowatych (Agromyzidae). Są to małe owady,
długości 1,5–2,5 mm, przeważnie ciemno ubarwione, często z żółtym rysunkiem i metalicznym połyskiem. Larwy są czerwiowate, białawe lub kremowe. Żerują one najczęściej wewnątrz liści, wyjadając miny. Większość miniarek to gatunki wielożerne, a tylko nieliczne przywią-zane są do wybranych gatunków roślin. Stosunkowo częściej wystę-puje miniarka ciepłolubka, uszkadzająca m.in. chryzantemy, gerberę i łyszczec wiechowaty (gipsówka). Miniarki zwalcza się preparata-mi chepreparata-micznypreparata-mi, takipreparata-mi jak np. Biospin 120 SC (0,1–0,3%), Karate Zeon 050 CS (0,025–0,05%), Rimon 100 EC (0,1%) lub Vertigo 018 EC (0,05%). Miniarkę ciepłolubkę można zwalczać także metodą bio-Miniarkę ciepłolubkę można zwalczać także metodą
bio-logiczną, wprowadzając parazytoidy Dacnusa sibirica Tel. z rodziny męczelkowatych (Braconidae) i Diglyphus iseae Walk. z rodziny Eulophidae po pojawieniu się pierw-szych osobników na żółtych tablicach lepowych [Wilkaniec red. 2002].
Opuchlak truskawkowiec (Otiorhynchus sulcatus L.) należy do rzędu
chrząsz-czy (Coleoptera) i rodziny ryjkowcowatych (Curculionidae). Owad doskonały jest ciem-nobrązowy, długości 9–13 mm. Pokrywy mają brunatne włoski, są drobno rowkowane. Ryjek jest krótki i spłaszczony. Pokrywy są zrośnięte. Larwy są beznogie. Pod osłonami zimują wyrośnięte larwy i imago. Larwy wgryzają się do korzeni roślin i w szklarni o temperaturze 20–23°C żerują przez cały rok. Żer kilku larw w jednej doniczce powo-duje zamieranie roślin. Owady doskonałe żerują na liściach, pędach i pąkach. Na liściach żer jest widoczny w formie zatokowych wycięć na brzegu blaszki. Zwalczać je można następującymi preparatami chemicznymi: Cyperkill Super 25 EC (0,05%), Decis 2,5 EC (0,05%), Fastac 100 EC (0,02%), Sherpa 100 EC (0,05%), Sumi-alpha 050 EC (0,04%), Karate Zeon 050 CS (0,025–0,05%). Największe szkody wśród ozdobnych roślin donicz-kowych wywołują larwy tego szkodnika, niszczące korzenie. Obecnie nie ma środków chemicznych zarejestrowanych do zwalczania larw.
W szklarni szkodnik ten może być zwalczony za pomocą nicieni entomofagicz-nych. Nicień Heterorhabditis heliothidis [Khan, Brooks et Hirschmann)] żyje w larwach
opuchlaka, natomiast nie jest szkodliwy dla roślin, ludzi i zwierząt. Przenika do larwy przez jej otwór gębowy i inne pory w ciele. Wewnątrz niej, wraz z nicieniami, rozwijają się żyjące z nimi w symbiozie bakterie z rodzaju Xenorhabdus. Szybko rozmnażające się bakterie po 48 godzinach niszczą larwę opuchlaka. Nicienie odżywiają się wyłącznie bakteriami (jest to ich naturalny pokarm) i rozmnażają się w larwach, powodując w koń-cu ich całkowity rozkład.
Nicienie rozwijają się aktywnie i efektywnie niszczą opuchlaka, gdy podłoże, do którego są wprowadzane ma dostateczną wilgotność, temperaturę co najmniej 12°C, a podczas ich wprowadzania nie występuje intensywne promieniowanie słoneczne. Pod-czas pasożytowania nicieni nie zwalcza się chemicznie opuchlaka ani nie prowadzi się innych zabiegów ochronnych, ponieważ mogą szkodzić nicieniom [Czekalski 1993].
Do zwalczania opuchlaka wykorzystywany jest również antagonistyczny grzyb
Metarhizium anisopliae (Metschnikoff) Sorokin, który jest naturalnym pasożytem
owa-dów, zwłaszcza chrząszczy żyjących w glebie, rozpowszechnionym na całym świecie i we wszystkich typach gleb. Grzyb ten wprowadzany jest do gleby lub podłoża, gdy ich temperatura osiągnie minimum 15°C. Po zaistnieniu kontaktu grzyba z owadem do-skonałym lub larwą opuchlaka już po kilku dniach szkodnik ginie. Grzyb rozwija się dalej, przerastając strzępkami ciało owada, na zewnątrz którego tworzą się zarodniki ko-nidialne, stanowiące nowe źródło infekcji. Konidia utrzymują się w glebie około dwóch lat, dzięki czemu możliwe jest profilaktyczne stosowanie grzyba. Preparat grzybowy w formie granulatu o nazwie BIO 1020 po rozpuszczeniu w wodzie miesza się z glebą lub innym podłożem. Po zainfekowaniu owada (jaja, larwy lub imago), aktywność żerowania szkodnika stopniowo się zmniejsza, po czym obumiera on. Trwa to od 1 do 2 tygodni. Preparat można wprowadzać do podłoża, w którym są ukorzeniane sadzonki, pikowane siewki lub sadzone rośliny. Profilaktyczne użycie grzyba niszczy wszystkie stadia rozwo-jowe opuchlaka w około 94%, a wprowadzenie doraźne – w 80–90% [Czekalski 1993].
Doświadczenia z biologicznym zwalczaniem chorób i szkodników są kontynu-owane na całym świecie. Być może metoda ta będzie miała w przyszłości znaczenie praktyczne i alternatywne do zwalczania chemicznego lub może całkowicie je zastąpi.
Nicienie (Nematoda) w obrębie typu bezkręgowców (Invertebrata) zaliczane są
do wtórnojamowców pozornych (Pseudocoelomata). Ciało ich jest dwubocznie syme-tryczne, cylindryczne, nitkowate, zwężone na końcach, wyjątkowo owalne lub wrzecio-nowate, najczęściej mlecznobiałe, rzadziej żółte, pomarańczowe, czerwone lub zielone. Większość to organizmy mikroskopijne. Otwór gębowy znajduje się na szczycie przed-niego końca ciała. Ciało pokryte jest grubym oskórkiem, który u większości gatunków jest gładki, u części prążkowany lub pierścieniowany, a u gatunków wolno żyjących pokryty szczecinkami. Większość gatunków jest rozdzielnopłciowa, z wyraźnym dymorfizmem płciowym, samce są mniejsze i mają tylną część ciała zagiętą lub spiralnie zwiniętą. Ga-tunki roślinożerne żywią się tkankami roślin, niszcząc je. Należą one przeważnie do rodzi-ny węgorkowatych (Aphelenchoididae). Szkodnikiem kwarantannowym jest korzeniak bananowy (Radopholus similis Cobb) uszkadzający korzenie anturium. Szkodniki i cho-roby kwarantannowe wymagają całkowitego zniszczenia. Nicienie są szkodnikami wielu innych roślin ozdobnych, np. chryzantem – węgorek chryzantemowiec [Aphelenchoides
korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans Cobb) i spiralnik olbrzymi (Rotylenchus
robustus Goodey), szafrana – węgorek narcyzowiec (Aphelenchoides subtenuis Cobb),
narcyza – niszczyk zjadliwy [Ditylenchus dipsaci (Kuchn.)], szkodnik kwarantannowy! Do zwalczania nicieni bywają stosowane preparaty: Nemasol 510 SL, Nemazin 97 XX i Nemazin 97 FG.
Szkodnikami kwarantannowymi roślin ozdobnych są owady: mączlik poinse-cjowy (Bemisia tabaci Gen.), miniarka ciepłolubka (Liriomyza trifolii Burg.), miniar-ka szklarniówminiar-ka [L. huidobrensis (Blanchard)], mól szklarniaczek (Opogona sacchari Bojer) – szkodnik dracen, drąży kanały w kłodzinach i wciornastek zachodni
(Frankli-niella occidentalis Perg.) oraz nicienie: guzak północny (Meloidogyne hapla Chitw.),
ko-rzeniak bananowy (Radopholus similis Cobb) i niszczyk zjadliwy [Ditylenchus dipsaci (Kuchn.)].