Luka kompetencyjna może stanowić istotną przeszkodę, która będzie wpływać na funk-cjonowanie i proces restrukturyzacyjny przedsiębiorstwa. Wychodząc z powyższego za-łożenia, istotnym celem badawczym stała się identyfikacja barier, problemów oraz zagro-żeń, które są źródłem powstawania omawianego zjawiska.
Tabela 1. Charakterystyka próby badanej według różnych kryteriów
Lp. Charakterystyka Liczba wskazań N=162 Odsetek wskazań w %
Osoba udzielająca odpowiedzi
1. Właściciel 45 27,8 2. Prezes/członek zarządu 15 9,3 3. Dyrektor 13 8,0 4. Manager 43 26,5 5. Specjalista/oddelegowany pracownik 46 28,4 Wielkość przedsiębiorstwa 1. Duże 46 28,4 2. Średnie 41 25,3 3. Małe 75 46,3 Rok założenia Do 1990 52 32,1 1991–2000 65 40,1 2001–2010 27 16,6 Po 2010 18 11,1 Domena działalności Produkcja 72 44,4 Zaopatrzenie przemysłu 43 26,5 Usługi produkcyjne 38 23,5
Inne usługi –
około-produkcyjne 9 0,6 Forma prawna Przedsiębiorstwo osoby fizycznej 48 29,6 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 75 43,6 Spółka akcyjna 16 9,9 Spółka cywilna 10 6,2 Spółka jawna 6 3,7
92
Sebastian Narojczyk, Dariusz Nowak
Lp. Charakterystyka Liczba wskazań N=162 Odsetek wskazań w %
Forma prawna
Spółdzielnia 5 3,1
Spółka komandytowa 2 1,2
Rodzaj obsługiwanego rynku
1. Rynek lokalny 18 11,1
2. Rynek regionalny 12 7,4
3. Rynek krajowy 28 17,3
4. Rynek międzynarodowy 82 50,6
5. Rynek globalny 22 13,6
Rodzaj stosowanej strategii bazowej 1. Strategia jakościowa (różnicowania) 92 56,8 2. Strategia cenowa (przywództwa kosztowego) 47 29,0 3. Strategia zróżnicowana 6 3,7 4. Strategia niszy 7 4,3
5. Strategia mieszana (średnia
jakość za średnią cenę) 7 4,3
6. Brak wyraźnej strategii 3 1,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań empirycznych.
Badania empiryczne dotyczące luki kompetencyjnej przeprowadzone zostały w okresie od listopada 2016 roku do stycznia 2017 roku. Kwestionariusz ankietowy został skierowany do przedsiębiorstw, które: prowadzą działalność produkcyjną lub produk-cyjno-usługową, reprezentują jedną z sekcji przetwórstwa przemysłowego, są zlokali-zowane w Polsce oraz prowadzą działalność gospodarczą od minimum trzech lat. Cha-rakteryzowane były według różnych kryteriów, w tym: wielkości, domeny działalności, formy prawnej, okresu funkcjonowania, obsługiwanych rynków, dominującej strategii bazowej, lokalizacji itp. Wybrane parametry zostały zaprezentowane w tabeli 1.
Ostatecznie w badaniu wzięły udział 162 podmioty gospodarcze. Należy zaznaczyć, że fir-my te stanowią typowy przykład porterowskiego łańcucha wartości. Dzięki temu możliwa jest identyfikacja źródeł luki kompetencyjnej, która może wystąpić w każdym obszarze funkcjono-wania, takim jak np. produkcja, badania i rozwój, zarządzanie, logistyka, usługi, dystrybucja itp.
Determinanty luki kompetencyjnej, które zostały przedstawione przedsiębiorcom do oceny, zidentyfikowano na podstawie wcześniejszych badań, krytycznej analizy lite-ratury oraz opinii i uwag przedsiębiorców, wyrażonych na różnego rodzaju spotkaniach, seminariach i konferencjach. Zostały one podzielone na dwie zasadnicze grupy, tj.: luki kompetencyjne o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym. Ich szczegółowa pre-zentacja została przedstawiona w tabeli 2.
Tabela 2. Determinanty powstawania luki kompetencyjnej Charakterystyka
Wewnętrzne źródło luki kompetencyjnej Zewnętrzne źródło luki kompetencyjnej
Brak zaplecza B+R (badania i rozwój) Stan rynku/gospodarki
Brak środków finansowych Koszt siły roboczej
Ograniczone zasoby materialne Wysokie obciążenia podatkowe Ograniczone zasoby niematerialne Brak popytu na nowy produkt/usługę Brak zrozumienia w przedsiębiorstwie potrzeby
rozwoju kompetencji przedsiębiorstwa Utrata źródeł zaopatrzenia Brak zaangażowania najwyższego kierownictwa Utrata wykwalifikowanej kadry
Brak odpowiednich partnerów biznesowych Kosztochłonny proces restrukturyzacji produkcji Brak doświadczenia w rozwijaniu kompetencji
przedsiębiorstwa Utrata pozycji konkurencyjnej
Bariery innowacyjne Ryzyko skopiowania kompetencji przez
konkurentów
Bariery technologiczne Wzrost kosztów produkcji/usługi = ceny
produktu/usługi Brak odpowiednio wykwalifikowanej kadry Przegrzanie koniunktury Uwarunkowania organizacyjno-prawne Nasycenie rynku
Brak możliwości zwiększania poziomu produkcji Wahania cyklu koniunkturalnego Ryzyko nietrafionej inwestycji Nieoczekiwana zmiana cen na rynkach Duży koszt zwiększania zdolności produkcyjnych Wzrost wymagań rynkowych
Nieefektywna komunikacja wewnętrzna Trudność i złożoność nowych technologii Źródło: opracowanie własne na podstawie danych empirycznych.
W trakcie badania przedsiębiorcy zostali poproszeni o określenie siły oddziaływania poszczególnych determinant na powstawanie luki kompetencyjnej, przy wykorzysta-niu 5-cio stopniowej skali Likerta, przyjmując, że 1 oznaczało brak wpływu, 2 – niewielki wpływ, 3 – średni wpływ, 4 – duży wpływ, 5 – bardzo duży wpływ. Podejście takie pozwo-liło stworzyć, na podstawie tzw. współczynnika istotności, będącego średnią arytmetycz-ną wszystkich ocen, ranking determinant luki kompetencyjnej. Należy jednak podkreślić, że niektóre z nich wykazują wysoki stopień współzależności, co oznacza, że powielają tą samą lub podobną informację.Ponadto różnice w poszczególnych współczynnikach istot-ności miały niewielki zakres, co przyczyniło się do trudistot-ności z prawidłową interpretacją.
Chcąc zatem uzyskać klarowny obraz determinant, które są odpowiedzialne za po-wstawanie luki kompetencyjnej, przeprowadzono badania pogłębione, przy wykorzysta-niu procedury analizy czynnikowej. Umożliwia ona redukcję wielu determinant do kilku
94
Sebastian Narojczyk, Dariusz Nowak
najbardziej istotnych, które w wysokim stopniu opisują dane zjawisko. Analizę rozpoczęto od budowy macierzy korelacji. Pozwoliła ona zidentyfikować czynniki, które wykazywały średnią i dużą współzależność. Potwierdziły się zatem założenia o powielaniu informacji w poszczególnych zmiennych. Macierz korelacji była punktem wyjścia do stworzenia ma-cierzy ładunków czynnikowych, która została poddana rotacji metodą Varimax. W jej wyni-ku, zgodnie z kryterium Kaisera [1960, ss. 141–151], wyselekcjonowano siedem czynników głównych, w których skomasowano znaczną część informacji opisującej badane zjawisko, przy czym należy pamiętać, że każdy kolejny czynnik tłumaczy je w coraz mniejszym stop-niu. Znaczna część informacji zawarta jest w czynniku pierwszym, który posiada zarówno wysoką wartość własną (9.31), jak i tłumaczy w wysokim stopniu wariancję (29,8%). Kolej-ny czynnik objaśnia wariancję w 12,5%, a jego wartość własna wynosi 4. Ostatni wyselek-cjonowany czynnik tłumaczy wariancję w zaledwie 3,48%, a jego wartość własna wynosi 1.11. Łącznie siedem wyselekcjonowanych czynników głównych wyjaśnia zjawisko w 64%, a ich wartość własna wynosi 20.47, co oznacza, że pozostałe zmienne mogą być pominięte, każda bowiem posiada znikomy i coraz mniejszy udział w rozpatrywanej kwestii. Należy podkreślić, że klasyfikując zmienne dotyczące poszczególnych czynników, posłużono się kryterium minimalnej wartości ładunku czynnikowego1.
Tabela 3. Macierz ładunków czynnikowych po wykonaniu rotacji dla determinant wpływających na powstawania luki kompetencyjnej
Charakterystyka
Ładunki czynnikowe po surowej rotacji Czynnik
F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7
Brak środków finansowych 0,79 0,04 0,16 0,28 -0,02 0,00 -0,08
Ograniczone zasoby materialne 0,81 0,01 0,19 0,26 -0,02 -0,08 -0,05
Ograniczone zasoby niematerialne 0,73 -0,03 0,22 0,06 -0,07 0,11 0,16 Brak zrozumienia w przedsiębiorstwie
potrzeby rozwoju kompetencji przedsiębiorstwa
0,74 0,06 -0,04 -0,03 0,17 0,14 0,16
Brak zaangażowania najwyższego
kierownictwa 0,79 -0,04 0,04 0,01 0,09 0,12 0,04
Brak odpowiednich partnerów
biznesowych 0,75 0,17 0,04 -0,03 0,17 -0,09 0,17
Brak doświadczenia w rozwijaniu
kompetencji przedsiębiorstwa 0,78 0,11 0,05 -0,05 0,22 0,09 0,12
1 Wartość ładunku czynnikowego musiała wynosić więcej niż 0,62, co oznaczało że zmienna istotnie wpływa na postać czynnika głównego.
Charakterystyka
Ładunki czynnikowe po surowej rotacji Czynnik
F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7
Brak odpowiednio wykwalifikowanej
kadry 0,66 -0,06 0,17 -0,02 0,23 0,45 0,05
Koszt siły roboczej 0,28 0,09 0,69 -0,12 -0,01 -0,04 0,16
Wysokie obciążenia podatkowe 0,12 0,12 0,81 0,09 0,04 0,01 0,09
Ryzyko nietrafionej inwestycji 0,09 0,04 -0,04 0,77 0,18 0,16 0,21
Brak popytu na nowy produkt/usługę 0,13 0,12 0,10 0,76 0,03 0,07 0,15
Utrata wykwalifikowanej kadry 0,09 0,21 0,17 0,24 0,13 0,72 0,00
Utrata pozycji konkurencyjnej 0,00 0,14 0,17 0,16 0,12 0,06 0,75
Ryzyko skopiowania kompetencji
przez konkurentów 0,10 0,20 0,12 0,14 0,12 -0,05 0,79
Wahania cyklu koniunkturalnego 0,01 0,64 0,03 0,01 0,03 0,24 0,30
Nieoczekiwana zmiana cen na rynkach -0,04 0,66 0,12 0,18 0,06 0,16 0,39 Trudność i złożoność nowych
technologii 0,22 0,02 0,00 0,19 0,67 0,10 0,26
Udział proc. wyjaśnienia wariancji 29,08 12,49 6,28 4,64 4,22 3,77 3,47 Skumulowany udział proc. wyjaśnienia
wariancji 29,08 41,57 47,85 52,49 56,71 60,48 63,95
Wartość własna 9,30 4,00 2,01 1,50 1,36 1,21 1,10
Skumulowana wartość własna 9,30 13,30 15,31 16,81 18,16 19,37 20,47
Legenda: zastosowano analizę czynnikową z surową rotacją Varimax, w budowie megaczynników wyko-rzystano ładunki o wartości większej lub równej 0,64.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych empirycznych.
Analizując macierz ładunków czynnikowych, można stwierdzić, że pierwszy zidenty-fikowany czynnik wykazuje wysoki stopień korelacji z ośmioma zmiennymi, tj.: ograni-czonymi zasobami materialnymi (ładunek 0,81), brakiem środków finansowych (ładunek 0,79), brakiem zaangażowania najwyższego kierownictwa (ładunek 0,79), brakiem do-świadczenia w rozwijaniu kompetencji przedsiębiorstwa (ładunek 0,78), brakiem odpo-wiednich partnerów biznesowych (ładunek 0,75), brakiem zrozumienia w przedsiębior-stwie potrzeby rozwoju kompetencji przedsiębiorstwa (ładunek 0,74), ograniczonymi zasobami niematerialnymi (ładunek 0,73) oraz brakiem odpowiednio wykwalifikowanej kadry (ładunek 0,66). Został on określony jako zasobowy i wyjaśnia ponad 29% badanej wariancji zjawiska. Warto zwrócić uwagę, że składa się ze zmiennych, które mają wpływ na powstawanie luki o charakterze wewnętrznym. Obawy przed brakiem lub niedostat-kiem odpowiednich zasobów lub umiejętności uniemożliwiają rozwój i efektywne za-rządzanie przedsiębiorstwem.
96
Sebastian Narojczyk, Dariusz Nowak
Drugi megaczynnik związany jest z koniunkturą gospodarczą i ma charakter zewnętrz-ny. Opisany jest przez dwie zmienne pierwotne, tj.: nieoczekiwaną zmianę cen na ryn-kach (ładunek 0,66) oraz wahani cyklu koniunkturalnego (ładunek 0,64). Podkreśla się, że w praktyce, bez względu na fazę cyklu koniunkturalnego, na który mają wpływ przyczyny egzogeniczne i endogeniczne, przedsiębiorstwa mają często problemy z dostosowaniem się do zmian zarówno w kryzysie, jak i podczas rozkwitu gospodarczego. Należy dodać, że ten czynnik główny tłumaczył 12,49% badanego problemu badawczego.
Kolejny, trzeci megaczynnik został opisany jako administracyjny, ponieważ określony jest przez dwa czynniki pierwotne: wysokie obciążenia podatkowe (ładunek 0,81) oraz koszt siły roboczej (ładunek 0,69). Przedsiębiorcy w Polsce podkreślają negatywny aspekt wpły-wu prawa podatkowego na prowadzenie działalności. Dodają, że ogranicza to możliwości rozwojowe wszystkich uczestników rynku, zmniejszając ich zasoby finansowe. W rezultacie firmy tracą płynność, która oddziałuje na ich konkurencyjność. Ponadto wysoki interwencjo-nizm państwa w zakresie np. minimalnego wynagrodzenia pracowników lub z góry określo-nej formy stosunku pracy, negatywnie wpływa na koszt siły roboczej, która jest istotna dla podmiotów gospodarczych. Czynnik ten tłumaczył analizowany problem w 6,28%.
Czwarty megaczynnik, wyjaśniający 4,64% problemu, opisany jest przez pryzmat ryzyka, bowiem pozostaje pod wpływem dwóch zmiennych pierwotnych o charakterze zewnętrz-nym. Szczególnie istotne jest ryzyko nietrafionej inwestycji (ładunek 0,77) oraz bezpośred-nio z nim związany brak popytu na nowy produkt/usługę (ładunek 0,76). Warto wskazać, że głównym ryzykiem związanym z inwestycjami w sektorze przetwórstwa przemysłowego jest brak zainteresowania ze strony konsumentów nowymi produktami i usługami. Ponad-to, w kontekście prowadzonych badań, czynnik ten miał duży wpływ na powstawanie luki kompetencyjnej, ponieważ wszystkie ładunki przyjmują wartość powyżej 0,75.
Piąty megaczynnik określono jako przystosowawczy, ponieważ reprezentowany jest przez jedną zmienną pierwotną: trudność i złożoność nowych technologii (ładunek 0,67). Wyjaśnia on jednocześnie 4,22% problemu. Wskazuje się, że postęp technologiczny jest obecnie tak dynamiczny, że przedsiębiorstwa, które nie są na bieżąco z trendami rynko-wymi, mają często problem z wdrożeniem i wykorzystaniem potencjału nowych maszyn, urządzeń i programów. Ponadto istotnym utrudnieniem jest odpowiednie wyszkolenie pracowników, a następnie wykorzystanie ich wiedzy i umiejętności w praktyce.
Z pierwszym megaczynnikiem łączy się szósty, który w niniejszej rozprawie wiąże się z ludźmi, czyli miękkim, wewnętrznym zasobem przedsiębiorstwa. Uwarunkowany jest utratą wykwalifikowanej kadry (ładunek 0,72) i opisuje blisko 4% wariancji zjawiska. Mi-gracja kompetentnych pracowników do innych, często konkurencyjnych przedsiębiorstw jest istotnym problemem, z którym przedsiębiorstwa muszą się mierzyć. Wraz z niespo-dziewanym odejściem kadry, podmioty nieodwracalnie tracą dostęp do know-how.
W rezultacie ten rodzaj wiedzy czy umiejętności nie zostanie przetransferowany do kolej-nego pracownika, co może stanowić źródło powstawania luki kompetencyjnej.
Ostatni megaczynnik związany jest z prawdopodobieństwem skopiowania przez kon-kurentów danych kompetencji przedsiębiorstwa i ma charakter zewnętrzny. Określony jest przez dwie uzupełniające się zmienne pierwotne, tj.: ryzyko skopiowania kompetencji przez konkurentów (ładunek 0,79) oraz utratę pozycji konkurencyjnej (ładunek 0,75) i wy-jaśnia blisko 3,5% omawianej kwestii. Nieodpowiednio chronione informacje, wzory, pro-cedury i programy są narażone na to, że zostaną prędzej czy później skopiowane przez konkurencję. W rezultacie, jeżeli dana kompetencja jest dostępna i wykorzystana w innych przedsiębiorstwach, to traci na wartości, co w efekcie powoduje, że podmiot, od którego skopiowano element, traci wypracowaną pozycję konkurencyjną na rynku.