Potrzeby szkoleniowe w zakresie doskonalenia służb ratowniczych w odniesie-niu do muzeów i obiektów zabytkowych, jak dotychczas, nie zostały jednoznacznie zdefiniowane przez Państwową Straż Pożarną. Jak ustalono, szkolenia w zakresie operacyjnym (taktyki zwalczania pożarów) są realizowane na podstawie planów na-uczania o charakterze ogólnym, które nie są ukierunkowane, co do zasady, na działa-nia operacyjne odnoszące się do poszczególnych grup obiektów. Oznacza to, że nie dotyczą wprost muzeów i obiektów zabytkowych. Na podstawie badań, dostępnych materiałów oraz informacji pozyskanych od osób zajmujących się zagadnieniami szkoleń w zakresie doskonalenia operacyjnego można sformułować wniosek, że w chwili obecnej w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej nie prowadzi się szkoleń dotyczących doskonalenia taktyki zwalczania pożarów ukie-runkowanych wprost na muzea i obiekty zabytkowe. Plany nauczania w zakresie taktyki zwalczania pożarów sporadycznie posiadają dedykowane elementy dotyczą-ce specyfiki prowadzenia działań operacyjnych w muzeach i obiektach zabytkowych i są jedynie uzupełnieniem programów nauczania realizowanych na poziomie ogól-nym. Jednak można znaleźć wyjątki od tej reguły – szkolenia takie prowadzi na przy-kład Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie. Mając na uwadze przywołaną możliwość szkoleniową w zakresie szkoleń dotyczących działań ope-racyjnych w odniesieniu do omawianej grupy obiektów, jakimi są muzea i obiekty zabytkowe – na chwilę obecną Państwowa Straż Pożarna nie zgłasza szerszych potrzeb szkoleniowych. Z prowadzonych badań ankietowych1 wynika jednak, iż spe-cyfika obiektów zabytkowych oraz występujących w nich zbiorów, jak również brak pełnej wiedzy ze strony administratorów oraz służb ratowniczych na temat
charak-1 Ankiety przeprowadzono w ramach zadania „Określenie potrzeb szkoleniowych, w tym elementów kluczowych dla doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych” projektu nr DOB-BIO7/08/01/2015 pt.: „Opracowanie innowacyjnego systemu zarządzania bezpieczeństwem obiektów zabytkowych w zurbanizowanych centrach miast”. Celem ankiety było zebranie informacji dotyczących potrzeb szkoleniowych, w tym elementów kluczowych dla doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych PSP w muzeach i obiektach zabytkowych. Ankieta zawierała następujące pytania: 1. Czy zgodnie z Pana wiedzą, w PSP prowadzone są szkolenia doskonalące działania operacyjne służb ratowniczych w odniesieniu do muzeów i obiektów zabytkowych? 2. Jakie przyjęto założenia do programów istniejących szkoleń doskonalących działania operacyjne służb ratowniczych prowadzonych w muzeach i obiektach zabytkowych? (wymienić jakie) 3. Jaki charakter mają te szkolenia (ogólny, wyodrębniony (ukierunkowany, nie wiem, inny)? 4. Czy występują obecnie potrzeby w zakresie prowadzenia (organizowania) szkoleń dotyczących działań operacyjnych służb ratowniczych w odniesieniu do muzeów i obiektów zabytkowych? 5. Z czego wynikają takie potrzeby? 6. Jakie są znane Państwu instytucje/ośrod-ki PSP i spoza PSP, które realizują programy szkoleń dotyczących działań operacyjnych służb ratowniczych muzeach i obiektach zabytkowych? 7. Czy programy szkoleń doskonalących działania operacyjne służb ratowniczych w obiektach zabytkowych i muzeach są dostępne? 8. Kto opracowuje programy szkoleń doskonalących? 9. Jakie materiały szkolenio-we i w jakiej formie są obecnie stosowane? 10. Jakie czynniki mają wpływ na podnoszenie skuteczności ww. szkoleń?
Kto monitoruje skuteczność szkoleń doskonalących? 11. Co jest miernikiem skuteczności szkoleń doskonalących? 12.
Jakie znane Panu instytucje identyfikują potrzeby skutecznych działań operacyjnych?
teru działań w wyżej wymienionych obiektach, istnieje potrzeba organizowania szko-leń w odniesieniu do działań operacyjnych służb ratowniczych w tej grupie obiektów.
Potrzeby w przedmiotowym zakresie wynikają również ze specyfiki tych obiektów oraz wartości muzealnych znajdujących się w tych obiektach. Są to często obiekty, które posiadają drogocenne przedmioty i wystrój wnętrz, np. polichromie na sufitach, a co za tym idzie wymagają zastosowania m.in. odpowiednich środków gaśniczych.
Niejednokrotnie, omawiane obiekty mają nietypowe położenie (na wzniesieniach, skarpach), posiadają znaczącą wysokość, tak więc mogą występować utrudnienia w dostępie i skutecznym podejmowaniu działań ratowniczo-gaśniczych (np. ostatni pożar dachu w zamku Książ).
Aktualne oferty szkoleniowe w tym zakresie są prezentowane na stronach in-ternetowych, na przykład SA PSP w Krakowie (www.sapsp.pl), a także niektórych ośrodków szkoleń komend wojewódzkich PSP. Oferowane szkolenia dotyczą głów-nie doskonalenia zawodowego strażaka i mają na celu utrwalagłów-nie wiedzy oraz do-skonalenie umiejętności na odpowiednim poziomie w zakresie operacyjnym. Nie są jednak ukierunkowane na działania w obszarze taktyki gaszenia pożarów stricte w grupie muzeów i obiektów zabytkowych. Obejmują tylko wybrane zagadnienia do-tyczące zabezpieczenia przeciwpożarowego muzeów i obiektów zabytkowych oraz ochrony zbiorów przed pożarem. Jednym z przykładów zrealizowanych w roku bie-żącym przedsięwzięć edukacyjno-szkoleniowych było szkolenie SA PSP w Krakowie pod tytułem „Ochrona dóbr kultury”. Szkolenie skierowane było do osób chcących poszerzyć swoją wiedzę na temat bezpieczeństwa pożarowego obiektów zabytko-wych. Szkolenia o takim charakterze realizowane są również na zlecenie Minister-stwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wiodącym podmiotem PSP w omawianym zakresie jest SA PSP w Krakowie.
Sztandarowym „produktem” tej szkoły, w zakresie ochrony zabytków, są realizowane co dwa lata, przy znaczącym współudziale KG PSP, międzynarodowe konferencje pod roboczym tytułem „Ochrona dóbr kultury”. Konferencje te są ważnym i utylitar-nym wydarzeniem obejmującym między inutylitar-nymi elementy doskonalenia operacyjne-go w obiektach zabytkowych.
Poniższa część publikacji dotyczy szkoleń organizowanych przez PSP, jednakże obejmuje zagadnienia dotyczące ochrony przeciwpożarowej muzeów i obiektów za-bytkowych, nie uwzględnia natomiast zagadnień szkoleń doskonalenia operacyjne-go w odniesieniu do tych obiektów.
Ośrodki zaangażowane w prowadzenie szkoleń
Państwowa Straż Pożarna posiada własny system kształcenia i szkolenia. Skła-da się on z dwóch podsystemów, z których jeden odpowiaSkła-da za podwyższanie kwa-lifikacji ogólnych, przygotowując młodych ludzi do zawodu strażaka, technika po-żarnictwa lub inżyniera popo-żarnictwa. Z kolei drugi związany jest z podwyższaniem kwalifikacji zawodowych w strukturach straży. System ten dotyczy również straża-ków zatrudnionych w zakładowych strażach pożarnych.
System kształcenia tworzy:
• 16 ośrodków szkolenia w komendach wojewódzkich Państwowej Straży Po-żarnej;
• 1 Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej w Bydgoszczy;
• 3 szkoły aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie, Częstochowie i Poznaniu (w randze szkół policealnych) – kształcące w zawodzie technik pożarnictwa;
• 1 Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie, kształcąca na studiach pierwszego stopnia – inżynierów pożarnictwa oraz na studiach drugiego stopnia – magistrów inżynierów pożarnictwa.
Przyjęty system jest zgodny z powszechnym systemem edukacji, co oznacza między innymi, że jest on otwarty na każdym poziomie dla młodych ludzi, starają-cych się związać swoją przyszłość ze strażą pożarną (po wcześniejszym zdaniu egzaminów wstępnych). Ośrodki szkolenia i szkoły PSP realizują kształcenie kwalifi-kacyjne oraz szkolenia doskonalące, w tym kursy specjalistyczne. Zatrudniają stra-żaków i inne osoby, z przygotowaniem specjalistycznym, a także osoby wspomaga-jące proces nauczania. Wykładowcy stale rozwijają, aktualizują i doskonalą swoje zawodowe kompetencje. Do prowadzenia zajęć czy tematów, w uzasadnionych przy-padkach, zatrudniani są zewnętrzni specjaliści np. lekarze, prawnicy, eksperci w róż-nych dziedzinach. Do prowadzenia zajęć zapewnione są właściwe warunki i wypo-sażenie. Szkoły i ośrodki posiadają, rozbudowują i budują nowe poligony, na których przeprowadzane są ćwiczenia z zakresu ratownictwa chemicznego, ekologicznego, technicznego oraz gaszenia pożarów. Ćwiczenia odbywają się również w komo-rach dymowych i komokomo-rach rozgorzeniowych. Dla zapewnienia wysokiego poziomu kształcenia, tworzone są specjalistyczne laboratoria i pracownie z niezbędnym wy-posażeniem, które dają słuchaczom możliwość bezpiecznej obserwacji i
przeprowa-dzania eksperymentów odwzorowujących zjawiska występujące w trakcie działań ratowniczych2.
W systemie kształcenia i szkolenia PSP, w wyniku analizy zidentyfikowano pod-mioty zajmujące się tematyką szkolenia w zakresie ochrony przeciwpożarowej mu-zeów i obiektów zabytkowych. Podmiotami PSP biorącymi udział w procesie szko-lenia w omawianym zakresie są KG PSP – Biuro Szkoszko-lenia, SA PSP Kraków, ośrodki szkolenia, SGSP. Inne podmioty prowadzące w tym zakresie działalność szkolenio-wą to MKiDN, NIMOZ, a także SITP. Szkolenia oferowane przez te organizacje są przygotowywane i prowadzone przez strażaków PSP, pracowników MKiDN i NIMOZ, przedstawicieli instytucji publicznych i prywatnych (muzeów, publicznych ośrodków gromadzenia zbiorów, szkół PSP, uczelni wyższych).
Programy szkoleń
Programy szkoleń w przedmiotowym zakresie opracowują i udostępniają pod-mioty je organizujące (jak wspomniano powyżej). Analiza dostępnych programów prowadzi do wniosku, że brakuje wśród nich programów dotyczących doskonalenia operacyjnego (taktyki zwalczania pożarów) w muzeach i obiektach zabytkowych.
Aktualnie w ww. SA PSP trwają prace nad przygotowaniem dedykowanego progra-mu szkoleń dla specjalistów zatrudnionych w instytucjach podległych MKiDN.
W 2016 roku zespół powołany przez Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej opracował „Zasady organizacji doskonalenia zawodowego w Państwowej Straży Pożarnej”, których celem jest przedstawienie systemowego rozwiązania za-sad organizacji i realizacji procesu doskonalenia zawodowego we wszystkich jed-nostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej, z uwzględnieniem poziomu realizowanych zadań oraz kompetencji przewidzianych do wykonywania różnych zadań służbowych3.
Podstawy formalne – konieczność podnoszenia kompetencji W omawianych zakresie brak jest szczegółowych regulacji formalnoprawnych.
W chwili obecnej podmioty PSP, realizujące szkolenia, opierają się głównie na za-daniach i obowiązkach wynikających z ustawy o ochronie przeciwpożarowej oraz ustawy o ochronie zabytków.
W odniesieniu do ogólnych zasad dotyczących konieczności szkolenia i
dosko-2 Informacja o systemie kształcenia w Państwowej Straży Pożarnej w Polsce dostępna na stronie internetowej Ko-mendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Słupsku, http://test.straz.slupsk.pl/nowa/index.php/informacje/sluzba--w-psp/system-ksztalcenia [dostęp: 14.06.2016]
3 L. Suski (red.), Zasady organizacji doskonalenia zawodowego w Państwowej Straży Pożarnej, KG PSP, Warszawa 2016, s. 9 [dok. elektr.] http://www.straz.gov.pl/panstwowa_straz_pozarna/Doskonalenie_zawodowe [dostęp 12 grudnia 2016].
nalenia zawodowego działania te pozwalają na utrwalanie oraz aktualizację wiedzy i umiejętności na odpowiednim poziomie. Uczestnicy procesu odświeżają wiedzę i uzupełniają luki kompetencyjne. Jest to bardzo istotne z punktu widzenia zadań, jakie stoją przed Państwową Strażą Pożarną, jak również z punktu widzenia zasad pełnienia służby, a także zmian cywilizacyjnych i technologicznych.
Skuteczność szkoleń w Państwowej Straży Pożarnej oraz nadzór nad ich realiza-cją monitoruje Komendant Główny PSP. Realnym miernikiem skuteczności szkoleń doskonalących jest skuteczność działań operacyjnych prowadzonych podczas po-żarów tego typu obiektów.
Konkluzje
1. Potrzeby dotyczące szkoleń doskonalących działania operacyjne (taktykę zwal-czania pożarów), służb ratowniczych PSP w muzeach i obiektach zabytkowych nie są wystarczająco zidentyfikowane, gdyż Państwowa Straż Pożarna, jak do tej pory, problematykę działań operacyjnych wykorzystywaną w tej grupie obiektów traktuje w sposób ogólny, nieuwzględniający specyfiki tych obiektów. Przepro-wadzane badania pozwalają na stwierdzenie, że system szkoleń doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych, w tym Państwowej Straży Pożarnej, opiera się na ogólnych zasadach i procedurach prowadzenia takich działań w obiektach budowlanych i nie wyodrębnia spośród tych działań takich, które są ukierunko-wane na grupę obiektów muzealnych i zabytkowych. Procedury dysponowania sił również uwzględniają te obiekty.
2. Przepisy prawa dotyczące ochrony muzeów i obiektów zabytkowych dość szczegółowo i precyzyjnie określają podmioty odpowiedzialne za zabezpiecze-nie zbiorów w tych obiektach. Zabezpieczezabezpiecze-nie powinno polegać z jednej stro-ny na działaniach prewencyjstro-nych, a z drugiej na ochronie miejsc, w których te zbiory się znajdują. Wspomniane regulacje prawne dość precyzyjnie określają również obowiązek opracowania instrukcji bezpieczeństwa pożarowego, która powinna zawierać między innymi wskazania dotyczące:
— dróg i kierunków ewakuacji zbiorów,
— sposobów sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji zbiorów,
— technicznych środków umożliwiających ewakuację zbiorów,
— miejsc przechowywania i eksponowania najcenniejszych zbiorów,
— postępowania przy zabezpieczeniu najcenniejszych zbiorów.
Zatem ewakuacja zbiorów w muzeach i obiektach zabytkowych powinna być realizowana w zasadzie w oparciu o własne siły i środki, jakie zostały wyzna-czone przez dyrektora takiego muzeum. W związku z powyższym rola Państwo-wej Straży Pożarnej w przypadku pożaru lub występowania innego miejscowe-go zagrożenia, w odniesieniu do ewakuacji zbiorów, powinna się ograniczać do roli doraźnej i uzupełniającej (wspomagającej). Co do zasady, działania PSP, powinny się koncentrować przede wszystkim na realizacji skutecznych działań ratowniczo-gaśniczych w muzeach i obiektach zabytkowych. Przykłady takie-go podziału kompetencji występujących podczas działań interwencyjnych, tj.
PSP – gaszenie pożaru, ochrona fizyczna muzeum – ewakuacja zbiorów, zosta-ły przedstawione podczas ćwiczeń zorganizowanych na Wawelu (2011 r.) oraz w obiekcie Opactwa Benedyktynów w Tyńcu (2013 r.), podczas międzynarodo-wych konferencji „Ochrona dóbr kultury na wypadek szczególnych zagrożeń – zagrożenia pożarowe i inne miejscowe”.
3. W związku z dotychczasowym brakiem zdefiniowania potrzeb szkoleniowych, w tym elementów kluczowych dla doskonalenia operacyjnego służb ratowni-czych w odniesieniu do muzeów i obiektów zabytkowych, wydaje się zasadne opracowanie koncepcji szkoleniowych uwzględniających następujące zagad-nienia:
a) Programy szkoleń doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych w odnie-sieniu do grupy obiektów muzealnych i zabytkowych powinny uwzględniać na ogół już funkcjonujące w tych obiektach:
— procedury postępowania przy zabezpieczeniu najcenniejszych zbiorów;
— systemy organizacji i warunki ewakuacji zbiorów oraz wyposażenie tych obiektów w urządzenia przeciwpożarowe, które uwzględniają specyfikę każdego obiektu muzealnego oraz poziom zabezpieczenia i ochrony zbiorów.
b) Taktyka zwalczania pożarów w obiektach muzealnych i zabytkowych, pro-wadzona przez służby ratownicze, powinna uwzględniać udział pracowni-ków muzeum (najczęściej tworzących zespoły zadaniowe) przeprowadzają-cych ewakuację zbiorów z wykorzystaniem pracowników ochrony fizycznej obiektu. Organizacja funkcjonowania takich zespołów i kompetencje osób tworzących te zespoły powinny zostać określone w planie ochrony muzeum i instrukcji przygotowania zbiorów do ewakuacji. Współpraca pomiędzy służ-bami ratowniczymi i pracownikami muzeum powinna uwzględniać w szcze-gólności sposób zabezpieczenia przed pożarem i zalaniem ewakuowanych
zbiorów. Natomiast w przypadkach udziału PSP w ewakuacji zbiorów – spo-rządzenie czytelnej listy priorytetów, co ewakuujemy w pierwszej kolejności.
c) Wybór środków gaśniczych i urządzeń przeciwpożarowych, które mogą być zastosowane w obiektach muzealnych i zabytkowych w zależności od wy-stępujących (skali) zagrożeń, ich skuteczności z uwzględnieniem skutków ich oddziaływania na zbiory.
d) Uwzględnienie występowania w obiektach muzealnych i zabytkowych in-nych zabezpieczeń techniczin-nych, mogących mieć wpływ na skuteczność prowadzonych działań ratowniczo-gaśniczych.
e) W celu wykorzystania na potrzeby planowania, organizacji i prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej, zgodnie z § 6 ust. 2 rozporządzenia MSWiA z dnia 7.06.2010 r. w sprawie ochrony przeciw-pożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. Nr 109, poz. 719), zarówno plany sytuacyjne, jak i warunki ochrony przeciwpożarowej wymienione w § 6 ust. 1 pkt. 1, w stosunku do obiektów muzealnych i zabyt-kowych, w których stosowanie systemów sygnalizacji pożarowej jest obliga-toryjne (§ 28 ust. 1 pkt 14), powinny być przekazane do właściwego miej-scowo komendanta powiatowego (miejskiego) PSP. Podstawową przesłanką do wprowadzenia tego obowiązku są doświadczenia z zaistniałych zdarzeń, w trakcie których brak dostępu do dokumentacji graficznej obiektów utrud-niał organizację skutecznych działań ratowniczych. Mając na uwadze po-wyższe, do tzw. planowania operacyjnego powinny zostać wykorzystane ww. plany sytuacyjne i warunki ochrony przeciwpożarowej dotyczące kon-kretnych muzeów i obiektów zabytkowych.
4. Aktualne przepisy i wytyczne w zakresie zabezpieczenia przeciwpożarowego muzeów i obiektów zabytkowych ukierunkowane są na szeroko rozumianą pro-filaktykę w odniesieniu do zabytków pod kątem prewencji pożarowej – na wypa-dek pożaru, innego miejscowego zagrożenia, wojny itp. Zagadnienia dotyczące doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych w odniesieniu do tych obiektów nie są objęte programami szkoleń. Pojedyncze znane przypadki omawiania tych zagadnień podczas szkoleń ogólnych najczęściej wynikają ze specjalizacji wy-kładowcy lub podmiotu. Takie przypadki mają miejsce np. podczas zajęć z profi-laktyki w SA PSP w Krakowie.
5. Bazując na wynikach przeglądu (analizy) przykładowych działań ratowniczo--gaśniczych w wybranych obiektach oraz wykorzystując wnioski i obserwacje z ćwiczeń prowadzonych w tych obiektach, należy rozważyć potrzebę organizo-wania szkoleń doskonalenia operacyjnego służb ratowniczych w grupie muzeów i obiektów zabytkowych. Głównym celem tych szkoleń powinno być
wypracowa-nie procedur operacyjno-organizacyjnych minimalizujących straty bezpośredwypracowa-nie i pośrednie w związku z działaniami ratowniczo-gaśniczymi służb ratowniczych (PSP).
6. Szkolenia w tym zakresie należy usystematyzować i wprowadzić do programów kształcenia na wszystkich poziomach edukacji PSP, a także zaoferować cykl szkoleń (operacyjnych i profilaktycznych) innym jednostkom ochrony przeciw-pożarowej oraz administratorom obiektów zabytkowych.
Sformułowane powyżej wnioski znajdują potwierdzenie w wynikach przeprowa-dzonego badania ankietowego.