Zgodnie z przytoczonymi powyżej aktami prawnymi głównymi organami odpo-wiedzialnymi za ochronę zabytków w Polsce są:
— Minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego – w jego imie-niu obowiązki te pełni Generalny Konserwator Zabytków, powierzając wyko-nanie zadań kierownikom instytucji kultury sprawujących opiekę nad zabyt-kami;
— Wojewoda, w którego imieniu zadania te pełni wojewódzki konserwator za-bytków oraz kierownicy delegatur wojewódzkiego urzędu ochrony zaza-bytków – zadania te powierzają oni kierownikom instytucji kulturalnych sprawują-cych opiekę nad zabytkami oraz powiatowym, gminnym i miejskim konser-watorom zabytków;
— Dyrektor Urzędu Morskiego – w swoim zakresie odpowiedzialności;
— Dyrektor Biblioteki Narodowej – w zakresie sobie właściwym.
Zgodnie z zapisami ustawy z 2003 roku wyróżnia się cztery formy ochrony za-bytków:
— wpis do rejestru zabytków – na podstawie decyzji wojewódzkiego konserwa-tora zabytków;
11 Dz.U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259.
12 Dz.U. z 2011 Nr 113, poz. 661.
13 Dz.U. z 2011 Nr 165, poz. 987.
— uznanie za pomnik historii – na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP;
— utworzenie parku kulturowego – na podstawie uchwały rady gminy;
— ustalenie wymogów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania prze-strzennego lub w decyzji lokalizacyjnej – uchwała organu jednostki samorzą-du terytorialnego i inne decyzje z niej wynikające dotyczące lokalizacji innych obiektów w sąsiedztwie zabytków.
Ustawodawstwo w Polsce, naśladując rozwiązania niemieckie, odróżnia ochronę zabytków od opieki nad zabytkami. I tak umieszczenie obiektu w rejestrze zabyt-ków jest formą jego ochrony, natomiast wpis do gminnej ewidencji zabytzabyt-ków nie jest formą ochrony, a jedynie opieką nad zabytkami. Ochronę nad zabytkami sprawują organy państwowe wymienione powyżej, natomiast opiekę nad zabytkami sprawują właściciele i użytkownicy obiektów.
Rejestr zabytków prowadzony jest w trzech księgach: zabytków nieruchomych (księga „A”), zabytków ruchomych (księga „B”), zabytków archeologicznych (księ-ga „C”). Wpis do rejestru zabytków nieruchomych może nastąpić z urzędu lub na wniosek właściciela, a także użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się obiekt, natomiast wpis do rejestru zabytków ruchomych na wniosek właściciela.
Po zapisaniu zabytku nieruchomego w rejestrze zabytków właściwy starosta w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków może umieścić na nim sto-sowny znak informujący o objęciu ochroną danego obiektu.
Uznanie obiektu za pomnik historii może stanowić podstawę do wpisania go na: Listę Dziedzictwa Światowego, a tym samym objęcie go ochroną na podstawie wspomnianej wcześniej Konwencji z 1972 roku. Dokonuje się tego na podstawie wniosku złożonego do Komitetu Dziedzictwa Światowego UNESCO przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
Park kulturowy tworzy się w celu ochrony krajobrazu kulturowego – zachowa-nia wyróżzachowa-niających się krajobrazowo terenów z zabytkami charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Powołuje się go uchwałą rady gminy po uzyskaniu pozytywnej opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Określa się w niej nazwę parku kulturowego, jego granice oraz sposoby ochrony, zakazy i ograni-czenia stosowane na jego terenie. Plan ochrony takiego parku sporządza wójt (bur-mistrz, prezydent miasta). Aktualnie parków takich jest w Polsce 28.
Przykłady parków kulturowych:
— Forteczny Park Kulturowy Twierdza Kłodzka – utworzony 10 stycznia 2006 r.
na terenie woj. dolnośląskiego14;
14 Uchwała nr XLIII/355/2005 Rady Miejskiej w Kłodzku z dnia 27 października 2005 r., BIP Urzędu Miasta Kłodzko, bip.
um.klodzko.pl. [dostęp 25.11.2016].
— Park Kulturowy Miasto Tkaczy w Zgierzu – utworzony 30 grudnia 2003 roku na terenie województwa łódzkiego15;
— Park Kulturowy Cmentarz Żydowski w Żorach – utworzony 24 czerwca 2004 roku na terenie województwa śląskiego16;
— Park Kulturowy Miasta Końskie – utworzony 28 lutego 2005 roku na terenie województwa świętokrzyskiego17;
— Park Kulturowy Kotliny Zakopiańskiej – utworzony w 2006 roku na terenie województwa małopolskiego18.
Podstawą do sporządzenia programów opieki nad zabytkami jest ujęcie ich w ewidencji prowadzonej na trzech poziomach: krajowym (Generalny Konserwator Zabytków – Narodowy Instytut Dziedzictwa), wojewódzkim i gminnym. Wpisanie za-bytku do takiej ewidencji daje podstawy nie tylko do opracowania programów opieki nad zabytkami, którą prowadzą właściciele lub użytkownicy, ale również pozwala ubiegać się o dotacje z budżetu państwa oraz zwolnienia z niektórych opłat i podat-ków, a także bonifikat przy nabyciu tych obiektów od Skarbu Państwa.
Dotacja na prace remontowo-konserwatorskie dla użytkowników obiektów może być przyznana przez ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowe-go lub jednostkę samorządu terytorialnenarodowe-go. Jej wysokość może wynosić od 50% do 100% kosztów, w zależności od rangi zabytku.
Właściciele lub użytkownicy obiektów zabytkowych (zaewidencjonowanych) mają obowiązek:
— stosowania się do zaleceń konserwatorskich określających: sposób korzy-stania z zabytku, jego zabezpieczenie i zakres prac konserwatorskich, jakie należy wykonać, a także zakres zmian, jakich można dokonać w obiekcie;
— zapewnić warunki do prowadzenia badań naukowych i dokumentowania za-bytku;
— korzystania z obiektu w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego war-tości;
— popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury;
15 Uchwała nr XV/142/03 Rady Miasta Zgierza z dnia 30 grudnia 2003 r., BIP Urzędu Miasta Zgierza, umz.zgierz.pl/bip/.
[dostęp 25.11.2016].
16 Uchwała nr 267/XXII/04 Rady Miasta Żory z dnia 24.06.2004 r. w sprawie utworzenia parku kulturowego, BIP Urzędu Miasta Żory, www.bip.zory.pl. [dostęp 25.11.2016].
17 Uchwała nr XXIV/234/05 Rady Miejskiej w Końskich z 28 lutego 2005 r., BIP Urzędu Miasta Końskie, umkonskie.
bipgmina.pl. [dostęp 25.11.2016].
18 Uchwała nr XLIX/496/2006 w sprawie utworzenia parku kulturowego, www.zakopane.eu [dostęp 25.11.2016].
— zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
— powiadamiać wojewódzkiego konserwatora zabytków o uszkodzeniach, zniszczeniach, zaginięciu lub kradzieży, a także o zagrożeniach oraz zmia-nach stanu prawnego obiektu.
Jak wynika z zaprezentowanego szkicu procedur ochrony zabytków główny cię-żar ochrony zabytków, a właściwie opieki nad nimi, spoczywa na ich właścicielach i użytkownikach. Rola organów administracji publicznej (jeżeli nie są użytkownikami tych obiektów) sprowadza się do:
— ustalania, co jest zabytkiem;
— określania sposobu jego ochrony poprzez przygotowanie wytycznych;
— nadzorowania wszelkich czynności realizowanych na danym obiekcie;
— finansowego wspierania właścicieli i użytkowników tych obiektów w zakresie sprawowanej przez nich opieki nad nimi.