II etap działania biblioterapeutycznego

Opracowywanie modelu postępowania biblioterapeutycznego, precyzowanie celu działania terapeutycznego, wybór metody odbioru tekstu literackiego, konstrukcja

scenariuszy zajęć oraz programów biblioterapeutycznych na podstawie przyjętych mo-deli postępowania biblioterapeutycznego

Po postawieniu diagnozy, w zależności od rodzaju grupy terapeutycznej, opraco-wuje się – albo przyjmuje już opracowane – odpowiednie modele postępowania biblio-terapeutycznego (I. Borecka, 2001, s. 42 i n.). Na przykład w przypadku:

1. niepełnosprawnych – potrzeba modelu postępowania przeciwdziałającego poczuciu mniejszej wartości oraz modelu wspomagającego proces ich akceptacji w grupie; 2. chorych hospitalizowanych – mogą to być modele postępowania

przeciwdziałają-cego szpitalnej nudzie, wzmacniająprzeciwdziałają-cego ich aktywizację intelektualną;

3. uczniów o zaburzonym zachowaniu i tych, którzy weszli w kolizję z prawem – mogą uczestniczyć w takim modelu postępowania biblioterapeutycznego, który pozwoli im odkryć samego siebie i zmierzyć się z problemem dobra i zła, kary i nagrody.

Modele postępowania biblioterapeutycznego mogą opierać się na więcej niż jednym programie. Np. model postępowania w przypadku chorego z dysfunkcją narządu ruchu zmierza do:

– zaakceptowania samego siebie przez chorego, akceptacji własnej niepełnospraw-ności i nowej sytuacji życiowej;

– uaktywnienia i twórczej aktywności w życiu społecznym i zawodowym; – kompensacji poprzez twórczość własną (literacką, artystyczną).

A więc trzy programy.

Przykład modelu postępowania biblioterapeutycznego wzmacniającego poczucie własnej wartości

Diagnoza:

Osoba niepełnosprawna ocenia siebie jako osobę o niskiej wartości (I. Borecka, 2001, s. 42 i n.)., nieprzystosowaną do grupy, bez przyszłości zawodowej. Reaguje na swoją niepełnosprawność nastrojami – od apatii po agresję. Użala się nad sobą, oczeku-je od innych nadmiernej uwagi i wyręczania go w różnego rodzaju pracach.

W rozmowie z taką osobą biblioterapeuta zachęca ją do udziału w planowanym programie biblioterapeutycznym.

Cele terapeutyczne:

– zmiana zaburzonej hierarchii wartości, – podniesienie samooceny,

– nauczenie wykorzystywania kompensacyjnej funkcji literatury. Programy, scenariusze i dobór literatury:

Uzależnione są od wieku, płci i życiowych oraz czytelniczych doświadczeń uczest-nika biblioterapii jego kondycji psychicznej.

Metody i techniki działania biblioterapeutycznego

W pracy z dziećmi starszymi i młodzieżą można wykorzystać biografie i wspo-mnienia osób dotkniętych różnego typu niepełnosprawnością, np. wybrane fragmenty następujących książek.

Metoda odbioru tekstu literackiego (tradycyjna):

1. czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy zaś tylko słuchanie) – zmierzające do uświadomienia uczestnikowi biblioterapii źródeł jego niskiej samooceny; 2. poprzez czytanie umożliwienie identyfikacji z bohaterem literackim lub sytuacją,

która – przez wprowadzenie jeszcze dodatkowych form pracy z tekstem (dyskusje, dramę, techniki plastyczne) – doprowadzić może uczestnika biblioterapii do zna-lezienia wyjścia z własnej trudnej psychicznie sytuacji i przyczynić się do zaak-ceptowania własnej niepełnosprawności;

3. katharsis – to uczucie ulgi doznawane pod wpływem czytanej lub omawianej lek-tury, ulgi na myśl, że inni cierpieli podobnie i że potrafili sobie poradzić w podob-nej sytuacji; takie odreagowanie umożliwia uczestnikowi biblioterapii głębsza refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i swoją sytuacją;

4. wgląd – czyli wejście w siebie, co daje szansę konfrontacji swoich dotychczasowych poglądów i zachowań, umożliwia też podjęcie decyzji w dążeniu do osiągnięcia pozytywnych zmian w postawach i zachowaniach, przejawiających się przede wszystkim zmniejszonym napięciem emocjonalnym, obniżeniem poziomu agresji i odnajdywaniem radości z drobnych codziennych sukcesów;

5. ewaluacja – uświadomienie sobie przez uczestnika biblioterapii co zmieniło się w jego myśleniu i postępowaniu w trakcie tego programu biblioterapeutycznego. Obserwacja odbioru indywidualnego - opis sylwetek poszczególnych uczestników biblioterapii.

Obserwacja na temat skuteczności biblioterapii w kontekście założonego celu te-rapeutycznego.

Inna tzw. trójelementowa metoda odbioru tekstu literackiego pod nazwą „Trójele-mentowy model postępowania biblioterapeutycznego” opracowany przez Ewelinę J. Ko-nieczną (E. J. Konieczna, 2005, s. 38 i n.) składający się z eksplikacji, perswazji i reorien-tacji, które niekoniecznie muszą być realizowane w tej samej kolejności.

Eksplikacja ma na celu teoretyczne przedstawienie problemu, jego zobrazowanie i wyjaśnienie pewnych mechanizmów. Istnieją dwa rodzaje eksplikacji.

Pierwszy z nich ma formę ulotki opracowanej na potrzeby scenariusza, dostarcza-jącej uczestnikom informacji na poruszany przez nich temat; informacja ta może być zawarta także w samym scenariuszu biblioterapeutycznym.

Przykład ulotki: „Jak rozpoznać bulimię”

Wśród modelek, tancerzy i sportowców wypadki wywoływania wymiotów w celu zbicia wagi ciała nie są niczym niezwykłym. U tych ludzi istnieje ryzyko rozwinięcia się bulimii, ale sam ten obyczaj nie jest jeszcze kryterium diagnostycznym. Wywoływanie wymiotów po jakimś obżarstwie nie świadczy od razu o bulimii. Nie znaczy to jednak, że takie za-chowania nie stanowią zagrożenia. Jeżeli się utrwalą, mogą nabrać cech choroby. (Źródło: Martha M. Jablow, Anoreksja, bulimia, otyłość. Przewodnik dla rodziców, Gdańsk 2000.) Drugi rodzaj eksplikacji ma natomiast formę pytań zamieszczonych na końcu scenariusza. Odpowiednio skonstruowane pytania sprawiają, że uczestnicy, pod czujnym okiem prowadzącego, sami wzajemnie dostarczają sobie niezbędnych informacji na omawiany temat.

Przykład pytań ze scenariusza E.J. Koniecznej, Rodzina, poświęconego m.in. sektom:

Czym są sekty? Jak działają?

Jakie cechy charakteryzują członków sekty? Jakie mają sposoby werbowania nowych członków? Czy mieliście kontakt z takimi osobami?

Jak pomóc osobie, która jest w sekcie?

Jakie organizacje zajmują się pomocą osobom uwikłanym w kontakty z sektą?

Kolejnym elementem jest perswazja, mająca na celu propagowanie pożądanych zachowań. W scenariuszu kluczowe, przekonujące zdania, jakie kierowane są do odbior-ców to słowa wypowiadane przez bohaterów opowiadania. Ważne jest jednak, aby per-swazja była czytelna, lecz nie nachalna. Na przykład może to być moment wyboru roz-wiązania trudnego problemu przez bohatera opowiadania itp.

Przykład ze scenariusza Magdaleny Kurpiors Romek:

„ – Słuchajcie, a może by tak dać im nauczkę, co? – zaczął Romek – wziąłbym tylko małą dawkę. Wtedy dałbym sobie z nimi radę?

Zapanowała kilkuminutowa cisza.

- Jeżeli zależy ci na naszej przyjaźni – zaczął Tadek – będziesz wiedział co zrobić. Gdy to weźmiesz choć raz, będziesz taki sam jak oni.

- Gadałem ostatnio z Pawłem, on się na tym zna, nie sprzedałby mi nic mocnego ani nie-sprawdzonego, gdybym chciał kupić – przekonywał nadal Romek.

- Poznałeś moje zdanie – powiedział smutnym głosem Tadek – wierzę, że postąpisz słusz-nie. Nie jesteś sędzią, nie do ciebie należy wymierzanie sprawiedliwości.”

Drugi przykład perswazji ze scenariusza Eweliny J. Koniecznej Rodzina ukazuje rozmowę dwóch bohaterek – matki z córką na temat jej związku z żonatym mężczyzną.

Metody i techniki działania biblioterapeutycznego

„Marzena zamknęła oczy, a spod powiek zaczęły wypływać jej łzy. – Córeczko, zapamię-taj to sobie na całe życie, że dopóki dwoje ludzi jest małżeństwem, dopóty ich związek jest święty i nikt nie może go brukać. Nawet gdyby jedno z nich mówiło, że to już koniec, to drugie może czuć i myśleć inaczej. Nikt nie ma prawa ranić drugiej osoby w imię własne-go szczęścia.”

Ostatnim elementem jest reorientacja skierowana na system wartości uczestnika biblioterapii. Jest to trudny i odpowiedzialny moment działalności terapeuty. W dobrze opracowanym scenariuszu odbywa się on za pomocą stawianych – podczas kolejnych części scenariusza – pytań intrygujących umysł uczestnika biblioterapii.

W pierwszym przykładzie, ze scenariusza Katarzyny Foit i Eweliny J. Koniecznej, Oskar i pani Róża, są przedstawione dwa rodzaje pytań: skierowane do uczniów i do pacjentów szpitali i ośrodków opieki paliatywnej.

Przykład reorientacji

1. Jak myślicie, dlaczego Bekon zachował się tak, jakby nie usłyszał pytania zadanego Oskarowi?

2. Dlaczego ludzie nie chcą rozmawiać o śmierci, pomimo tego, że jest ona nieuchronna? 3. Dlaczego wiele ludzi zachowuje się, jak gdyby byli nieśmiertelni?

4. Czy zachowanie cioci Róży pomogło w jakiś sposób Oskarowi?

5. Kto rozmawia z wami na temat waszej choroby? Jak to robi, czy możesz nam o tym opowiedzieć? Jak się czujesz po takiej rozmowie?

Drugi przykład reorientacji pochodzi ze scenariusza Teresy Podleskiej, Zdrada i w postaci pytań jest skierowany do kobiet, które doświadczyły lub nadal doświadczają zdrady męża.

Przykłady reorientacji

1. Co rozumiecie przez wybaczenie?

2. Czy Ty wybaczyłaś zdradę swojemu mężowi?

3. Dlaczego według was Karolina nie potrafi zapomnieć?

4. Jak oceniacie postanowienie Karoliny? Czy waszym zdaniem zasada „oko za oko, ząb za ząb” rozwiązuje problem? Czy miałaś podobne myśli? Jak się z tym czułaś?

II.1. Konstrukcja scenariuszy zajęć oraz programów biblioterapetycz-nych na podstawie przyjętych modeli postępowania biblioterapeu-tycznego

Scenariusze należy opracowywać na podstawie wcześniejszej diagnozy i zgodnie z celami terapeutycznymi jakie mają realizować. Istnieją trzy rodzaje scenariuszy: własny, opracowany na podstawie istniejącego tekstu, oraz gotowe w literaturze biblioterapeu-tycznej (E. J. Konieczna, 2005, s. 37 i n.).

1. Opracowując własny scenariusz należy uwzględnić wiek grupy, do której ma on być skierowany, dojrzałość emocjonalną i poziom komunikacji interpersonalnej. Ważne jest, aby treść scenariusza była ciekawa, dostosowana do problemów rozwojowych danej grupy oraz konkretnego zagadnienia, jakie chcemy omówić na jej forum. Scenariusz może zawierać pytania podsumowujące.

Praca nad scenariuszem opartym na istniejącym już tekście wygląda nieco inaczej niż w przypadku scenariusza autorskiego. Nie zaczynamy jej od ustalenia celów ani zadań, jakie chcemy zrealizować. Albowiem zanim zdecydowaliśmy się na opracowanie takie-go konkretnetakie-go tekstu, prawdopodobnie musiał on wcześniej przykuć naszą uwagę, rozbudzić emocje. I to jest pierwszy powód, dla którego decydujemy się przedstawić go drugiej osobie. Czytając taki tekst, należy się bardzo dokładnie zastanowić, jakie wzbu-dza on u nas emocje. Podobnie jak w scenariuszu autorskim skierowanym np. do uczniów w klasie, końcowe odczucia odbiorcy nie mogą być zbyt negatywne – słuchacz nie może opuścić zajęć w stanie przygnębionym lub smutku. Zazwyczaj już w trakcie pierwszego czytania rodzą się w nas pytania: „I co będzie dalej?”, „Jak on wybrnie z tej sytuacji?”, „Kto właściwie ponosi tu winę?” itp. Pierwsze i spontaniczne pytania okazują się niekie-dy najtrafniejszymi i warto je od razu je od razu zapisywać. Dlatego w trakcie czytania tekstu należy podzielić go na kilka części, zamieszczając do każdej z nich pytania.

Gotowe scenariusze ukazują się w literaturze fachowej, np. w piśmie „Bibliote-rapeuta”.

Do każdego scenariusza musi być przygotowana odpowiednia lista lektur i bardzo wnikliwie przemyślany sposób pracy przy realizacji scenariusza. Np. Ewelina Koniecz-na proponuje, aby prowadząca biblioterapię nie odczytywała tytułu opowiadania, gdyż jest on często sugestywny i może popsuć efekt zaskoczenia. Na wstępie uczestnicy spo-tkania są informowani o charakterze zajęć. Jeżeli prowadzący ma taką koncepcję i czas, to może polecić uczestnikom, aby dokończyli przedstawioną historię pisemnie. Nie wszystkie scenariusze jednak nadają się do tego. Należy pamiętać, że na pytania stawia-ne przez prowadzącego odpowiadają tylko ochotnicy! Nie można nikogo „wyciągać” do odpowiedzi. A oto propozycja tekstu wprowadzającego scenariusz do zajęć z grupą: „Chciałbym Wam przeczytać pewne opowiadanie, które składa się z trzech części. Na końcu każdej z nich znajdują się pytania. Proszę, abyście zechcieli na nie odpowiedzieć. Co Wy na to? A teraz już odczytam Wam wspomnianą historię...”. Dalej: w tekście po-jawiają się niekiedy epitety jak np. „głupia Jolka” itp. Jeżeli prowadzący uzna je za niestosowne, może je pominąć. Może się też zdarzyć tak, że prowadzący nie będzie po-mijał takich epitetów ze względu na przekaz (ukazanie emocji, skali konfliktu itp.). Dlatego też, jeżeli w grupie znajduje się uczestnik o takim samym imieniu jak bohater

Metody i techniki działania biblioterapeutycznego

obdarzony epitetem pejoratywnym, można po prostu zmienić imię bohatera. Wtedy nikt się nie poczuje urażony.

Zależnie od celu jaki mają spełniać - istnieje kilka rodzajów scenariuszy, np. dia-gnostyczny –mamy z nim do czynienia wtedy, kiedy np. zaobserwujemy, zwłaszcza na zajęciach dydaktycznych, że prezentowany tekst wzbudził u danego ucznia nadmierne emocje, warto poprosić go na zakończenie lekcji o chwilę rozmowy. Mówimy wtedy, że taki scenariusz okazał się dla danego ucznia diagnostyczny i może być początkiem indy-widualnej z nim pracy czy terapii. Cele scenariuszy są uzależnione od rodzaju problemu, na który biblioterapia ma oddziaływać oraz preferencji i doświadczeń odbiorców, do którego jest skierowana. Wyróżniamy cztery główne cele:

1) rewalidacyjny – skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej; 2) resocjalizacyjny – obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane społecznie; 3) profilaktyczny – mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury

emocjonalnej;

4) ogólnorozwojowy – nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym.

II.2. Programy biblioterapeutyczne

Kilka lub więcej poszczególnych scenariuszy tworzy tzw. program biblioterapeu-tyczny, czyli jednolity typ pracy terapeutycznej krótko lub długoterminowej. Programy biblioterapeutyczne służą do realizacji określonego tzw. modelu postępowania bibliote-rapeutycznego odpowiedniego dla rodzaju grupy terapeutycznej. Dla biblioterapeuty istotne jest zaproponowanie takiego programu biblioterapeutycznego, aby przeżycia związane z lekturą pomogły uczestnikom biblioterapii osiągnąć postawiony cel terapeu-tyczny. Pamiętać trzeba, że wszystkie programy trzeba realizować w oparciu o starannie przygotowane scenariusze, muszą one charakteryzować się one dużą elastycznością. Często bowiem podczas zajęć terapeutycznych zdarza się coś, czego scenariusz nie prze-widział. Wówczas prowadzący zajęcia musi szybko reagować, być gotowym do podjęcia nowego problemu, udzielenia pomocy w jego rozwiązywaniu, a wszystko to zgodnie z założeniami psychologicznego wsparcia.