(Wiktor Czernianin)
Jak wiadomo, naczelnym zadaniem społecznym bibliotek jest upowszechnianie książki i rozwijanie czytelnictwa, a przez to kształtowanie człowieka i społeczeństwa zgodnie z potrzebami epoki. Zatem biblioteki zakresem swych ogólnych zadań obejmu-ją także czytelnictwo chorych, związane z działalnością biblioterapeutyczną. Człowiek chory dzięki książkom uczy się rozumieć siebie i drugiego człowieka, jest mu ona bardzo potrzebna, bo w kontakcie z nią następuje często jego terapia. Czytanie odpowiedniej literatury pomaga mu nabrać niezbędnego dystansu do własnego nieszczęścia, choroby lub kalectwa. Człowiek chory zdaje sobie sprawę ze swojego osamotnienia, pragnie kontaktu z innymi ludźmi, choćby poprzez sztukę i właśnie tę potrzebę powinien mieć możliwość zrealizować w bibliotece. Dlatego słuszny jest pogląd, że biblioteka stanowić może pracownię terapeutyczną, zwłaszcza jeżeli jest przeznaczona dla specjalnych czy-telników. Wtedy jest biblioteką szczególnego typu, np. szpitalną (sanatoryjną, domu opieki społecznej), więzienną, szkolną, a nawet publiczną – pod warunkiem, że te ostat-nie są przygotowane do spotkania ze specjalnymi użytkownikami.
Dużą rolę w działalności biblioterapeutycznej, zwłaszcza w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, odgrywają biblioteki publiczne, umożliwiające udział w spotkaniach i zajęciach czytelniczych. Dzięki tym działaniom ludzie ci nie odczuwają tak bardzo swej „inności”, nie czują się wyobcowani ze środowiska. Biblioteki publiczne starają się w sposób wszechstronny i sprawny obsługiwać osoby poszkodowane przez los, które same do niej dotrą, a także wychodzą z ofertą swych usług. Nie tylko przygotowują się do spotkania ze specjalnymi użytkownikami na miejscu w swojej placówce. W myśl aktów prawnych – biblioteki zakładają filie i punkty biblioteczne w tych domach opieki społecznej, szpitalach, sanatoriach, zakładach karnych, które nie mają własnych bibliotek. Organizują także instruktaż i pomoc metodyczną dla już tam istniejących (E. B. Zybert, 1996, s. 42).
W bibliotekach publicznych szczególnie akcentowana jest działalność skierowana na potrzeby dzieci upośledzonych (zwłaszcza przebywających w szkołach specjalnych), osób dyslektycznych i starszych mających kłopoty z poruszaniem się, niewidomych i niedowidzących, a także głuchych i głuchoniemych. Oczywiście zakres i formy prac różnią się w poszczególnych placówkach. W mniejszych bibliotekach działalność ta
sprowadza się do udostępniania książek, natomiast większe biblioteki samorządowe or-ganizują regularne prace kulturalno-oświatowe dla czytelników niepełnosprawnych.
Bardzo ożywioną działalność skierowaną do użytkowników niepełnosprawnych prowadzą zwłaszcza te biblioteki, przy których istnieją Ośrodki Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych, Ośrodki takie funkcjonują na przykład w Elblągu, Gdańsku i To-runiu. Ponadto w Bibliotece Publicznej w Ostrołęce wydzielono Oddział dla Czytelników Niewidomych i Niepełnosprawnych. Tam też dużym udogodnieniem przy dokonywaniu wyboru książek mówionych jest katalog tych materiałów zarejestrowany w komputerze wyposażonym w kartę dźwiękową.
Wiele bibliotek publicznych nawiązuje współpracę z różnymi organizacjami i to-warzystwami zrzeszającymi lub działającymi na potrzeby osób niepełnosprawnych, chorych czy uzależnionych, np. Towarzystwem Walki z Kalectwem, Klubem AA, Polskim Związkiem Niewidomych, Towarzystwem Przyjaciół Dzieci Specjalnej Troski itd. Ko-operacja bibliotek publicznych z wyspecjalizowanymi organizacjami pozwala im dotrzeć do osób potrzebujących wsparcia i pomocy oraz skuteczniej realizować program terapeu-tycznego oddziaływania książek. Warto zaznaczyć, że działania bibliotek organizowane dla czytelników specjalnej troski znajdują podstawy prawne w dokumencie zatytułowa-nym Rządowy program na rzecz osób niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeń-stwem. Najpopularniejsze działania o charakterze biblioterapeutycznym przeprowadzane w bibliotekach publicznych to imprezy literackie, spotkania teatralne, inscenizacje bajek, projekcje filmów czy wspólne kolędowanie. Z myślą o czytelnikach niewidomych urzą-dza się konkursy czytania w Braille’u. Bibliotekarze bibliotek publicznych organizują też zbiorowe wyjścia do kina, teatru lub muzeum. W wielu placówkach obsługą biblioteczną obejmuje się dzieci ze szkół specjalnych, świetlic terapeutycznych, z rodzin ubogich, bezrobotnych i patologicznych. W bibliotekach tworzy się dla nich warunki do spokoj-nego odrabiania lekcji i do zabawy. Bibliotekarze pomagają pokonywać trudności w na-uce poprzez organizowanie głośnego czytania, pisania i opowiadania przeczytanych lektur. Dla dorosłych czytelników biblioteki prowadzą głośne czytanie artykułów, nagry-wają na kasety i wydają, np. „Gazetę Wyborczą” w wersji mówionej.
W bibliotekach publicznych odbywają się także spotkania mające na celu przybli-żenie ogółowi społeczeństwa problemu osób niepełnosprawnych i ułatwianie im integra-cji ze środowiskiem. Wyrazem tego było m.in. zorganizowanie integracyjnego Studium Aktywizacji Artystycznej w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bochni, w ramach które-go dzieci upośledzone umysłowo spotykały się ze zdrowymi, aby wspólnie posłuchać muzyki, porysować, czy wspólnie obejrzeć występy aktorów. Na terenie bibliotek orga-nizowane są również konkursy i wystawy prac plastycznych twórców niepełnosprawnych.
Rola bibliotek w działalności biblioterapeutycznej
Biblioteki publiczne bywają też miejscem regularnych spotkań pracowników służby zdrowia z rodzicami dzieci specjalnej troski. Ponadto bibliotekarze przygotowują dla takich rodziców prezentacje książek i wystaw dotyczące niepełnosprawności, np. Kształtowanie właściwych postaw rodziców wobec dzieci niepełnosprawnych. Do takich prac bibliotekarskich włączają się czasem rodzice dzieci niepełnosprawnych, widząc w tym szansę dla wspomożenia rozwoju własnego (i nie tylko własnego) dziecka. Taka sytuacja miała miejsce m.in. w Kamionce (woj. lubelskie), gdzie rodzice dziecka specjal-nej troski prowadzili punkt biblioteczny. Wypożyczając książki, zapewniali dziecku kontakt z rówieśnikami i otoczeniem (E. B. Zybert, 1996, s. 46). Zdarza się jednak i tak, że mimo starań bibliotekarzy opiekunowie dzieci niepełnosprawnych są niechętni do nawiązywania współpracy z biblioteką. Najważniejsze jest to, że biblioteki publiczne propagując czytelnictwo osób niepełnosprawnych, wskazują na możliwość efektywnego realizowania biblioterapii jako elementu codziennej pracy bibliotecznej.
Działalność biblioterapeutyczna może się mieścić w ramach dydaktyczno-wycho-wawczej funkcji biblioteki szkolnej. Stosowanie biblioterapii przez bibliotekarzy-nauczy-cieli czy nauczybibliotekarzy-nauczy-cieli wychowawców implikowana jest kilkoma czynnikami. Po pierwsze: względną łatwością jej realizacji, po drugie: niskimi kosztami (ceny książek), po trzecie: potencjalnie dużymi możliwościami we wspieraniu uczniów potrzebujących psycholo-gicznego wsparcia.
Aspekt terapeutyczny jest bowiem niewątpliwie obecny, np. w pomocy w wyro-bieniu u ucznia-użytkownika biblioteki szkolnej takiego przekonania, że w literaturze i innych materiałach bibliotecznych można znaleźć wzorce osobowe, materiał do reflek-sji nad sobą i otoczeniem, czyli przekonania o korzystnym wpływie literatury na ich własny rozwój. Działalność o charakterze biblioterapeutycznym obecna jest na zajęciach uzupełniających, poświęconych pracy pedagogicznej z czytelnikami-uczniami. Takie zajęcia czytelnicze mogą przybierać formy zbieżne z metodami i technikami bibliotera-peutycznymi, bowiem rozróżniamy wśród nich zajęcia: 1) oparte na żywym słowie: głośne czytanie i opowiadanie treści książek, artykułów czasopism, przeglądy książek, prasy, dyskusja itp., 2) małe formy teatralne – inscenizacje, 3) konkursy czytelnicze, 4) projekcje filmów video, 5) imprezy łączące różne formy: wieczory literackie, konfe-rencje czytelnicze i in. (E. Białkowska, 1977, s. 312).
Rola biblioteki szkolnej w interesującym nas zakresie, polega również na przeko-nywaniu nauczycieli o możliwościach prowadzenia także prze nich biblioterapii. Może pomóc tym samym w doskonaleniu zawodowym i ich pracy poprzez współdziałanie z nauczycielami i wychowawcami, psychologami i pedagogami szkolnym nie tylko w rozpoznawaniu uzdolnień, zainteresowań i trudności edukacyjnych uczniów, ale może
odegrać pozytywną rolę w ugruntowywaniu wiary każdego z nich w to, że w szkole są osoby i sposoby, które mogą pomóc rozwiązać ich trudne problemy.
Zastanowimy się teraz nad rolą bibliotek więziennych w działalności biblioterapeu-tycznej w stosunku do skazanych. Polityka penitencjarna zalicza książkę do ważniejszych środków oddziaływania wychowawczego. Prowadzone w oparciu o bibliotekę programy korekcyjne i plany czytania zawierają w sobie wiele elementów biblioterapii wychowaw-czo-humanistycznej, mają także przeciwdziałać stagnacji umysłowej, budzić świadomość skazanych, przyczyniać się do zmiany ich mentalności oraz wypełniać czas wolny.
Przy doborze literatury zwraca się szczególną uwagę na utwory, które eksponują wzorce bohaterów reprezentujących właściwe walory moralne, estetyczne, patriotyczne oraz zaangażowanie społeczne. Nie włącza się do zbiorów tych bibliotek książek o te-matyce sensacyjno-kryminalnej. Duży nacisk kładzie się na literaturę popularnonaukową i społeczno-polityczną.
Jednym z podstawowych czynników w oddziaływaniu korekcyjnym biblioterapii wychowawczej jest sprawa odpowiednio przygotowanego personelu biblioteki więzien-nej, którego kwalifikacje i zaangażowanie w istotny sposób rzutują na efekty działań korekcyjnych. Bibliotekarze, którzy pracują w zakładach karnych powinni wierzyć, że przestępca może się zmienić, a to zakłada konieczność uwzględnienia indywidualności skazanego w procesie biblioterapeutycznym i resocjalizacyjnym. Albowiem bibliotekarz, który jest bardziej przejęty użytkownikiem niż książką, który umie akceptować ludzi takimi, jakimi są, zachęcać ich do dokonywania wyboru i do dyskusji, jest bibliotekarzem--biblioterapeutą, który może osiągnąć znaczące efekty resocjalizacyjne. Rola biblioteka-rza więziennego jest ogromna po pierwsze dlatego, że będąc pracownikiem kulturalno--oświatowym jest zdolny łatwiej nawiązać kontakt ze skazanym i w ten sposób oddziaływać na dokonujące się przeobrażenia. Po drugie, jego znajomość książek powin-na być gwarancją jak powin-najlepszego wykorzystania ograniczonego ilościowo zbioru (E. B. Zy-bert, 1991, s. 25). Stosunek władz zakładów karnych do działalności bibliotek więziennych różni się w zależności od ośrodków. W jednych biblioteki włączone są w całokształt prowadzonych działań wychowawczych, w innych ich rola sprowadza się jedynie do wypożyczania skazanym książek i czasopism.
W przypadku bibliotek szpitalnych, sanatoryjnych, placówek opieki społecznej to - ze względu na czasami dłuższe pobyty pacjentów, pensjonariuszy - ich księgozbiory powinny być bardzo zróżnicowane, decyduje to bowiem o ich wartości. Muszą odpowia-dać oczekiwaniom pacjentów, ale jednocześnie służyć planowo prowadzonej terapii (I. Borecka, 1992, s. 55). Pobyt w zakładzie leczniczym nie musi być przerwą w normal-nym życiu, stąd biblioteka powinna stwarzać warunki uczestnictwa w kulturze. Zlokali-zowana tak, aby pacjenci mieli do niej łatwy dostęp; z pomieszczeniami przestronnymi,
Rola bibliotek w działalności biblioterapeutycznej
aby nie utrudniały poruszania się osobom korzystającym z wózków lub innych aparatów wspomagających poruszanie się, powinna aktywizować chorych. Dla pacjentów, którzy są unieruchomieni - i przez jakiś czas nie dotrą do biblioteki o własnych siłach, czy nawet przy pomocy personelu - konieczne jest wydzielenie księgozbioru, który będzie dowo-żony lub donoszony bezpośrednio na salę do łóżka pacjenta. Aktywność chorych czytel-ników może znaleźć ujście w bibliotece traktowanej jako właśnie pracowni terapeutycz-nej, np. w udziale w zajęciach recytatorskich, wieczorach głośnego czytania lub dyskusji literackiej, spotkaniach z ciekawymi ludźmi zapraszanymi do biblioteki. Prawidłowo prowadzona obsługa czytelnicza chorych i niepełnosprawnych jest istotnym ogniwem biblioterapii.
Niezbędnym elementem takiej obsługi jest bibliotekarz szpitalny, jego osobowość, umiejętność słuchania drugiego człowieka, chęć niesienia pomocy, wreszcie fachowość. Odpowiednio wyselekcjonowany przez niego księgozbiór zawierać będzie także pozycje z literatury psychologicznej, pedagogicznej, medycznej, również z wybranych fragmen-tów utworów przygotowanych z myślą o konkretnych potrzebach czytelniczych chorych. Księgozbiory w bibliotekach szpitalnych, sanatoryjnych czy domach opieki spo-łecznej są zazwyczaj niewielkie. Nie zawsze przekraczają 1000 woluminów (E. B. Zybert, 1996, s. 43). To brak pieniędzy jest zwykle tym czynnikiem, który powoduje ogranicza-nie, a czasem wręcz zawieszanie ich pracy. Z tego też powodu prowadzenie takich bi-bliotek w Polsce należy bardzo często do dodatkowych obowiązków pracowników ad-ministracyjnych, czy średniego personelu medycznego: osób w większości nieprzygotowanych zawodowo, a co gorsza nie zawsze rozumiejących terapeutyczne funkcje książki i biblioteki.
Proces terapeutyczny zaczyna się wtedy, kiedy książka i zawarty w niej tekst za-czynają mieć wpływ na życie czytelnika. To dzięki odpowiedniej lekturze wiele proble-mów staje się bardziej zrozumiałymi, a uciążliwe i momentami wypełnione cierpieniem życie pacjenta jest łatwiejsze do zaakceptowania. Zakłada się, że odpowiednia lektura pogłębia i wzbogaca osobowość chorego, pozwala przełamać mu jego własne kryzysy i dopomaga osiągnąć życiowe cele. Stąd bardzo ważnym elementem pracy bibliotekarza szpitalnego jest prowadzone w czasie wypożyczeń doradztwo. Poza tym może on zorga-nizować, np. przegląd filmów i sztuk teatralnych w technice video. Pacjenci w kontakcie z bibliotekarzem widzą możliwość utrzymywania więzi ze światem zewnętrznym. Jest on dla nich nie tylko osobą przynoszącą książki, ale i łącznikiem z tym, co pozostawili poza szpitalnym murem.
Z powyższych rozważań wynika, że zadania bibliotek szpitalnych są specyficzne, ogromnie odpowiedzialne, a ich wykonanie uzależnione jest od spełnienia szeregu wa-runków. Specyfika zadań biblioterapeutycznych polega na konieczności łączenia pracy
związanej z szerzeniem czytelnictwa i szeregu działań oświatowych zbliżających książ-kę do odbiorców z oddziaływaniem kompensacyjno-terapeutycznym, doprowadzającym pacjenta do równowagi wewnętrznej, kształtującym w nim właściwą postawę wobec choroby, przywracającym pacjentowi chęć i radość życia (W. Kozakiewicz, B. Brzózka, 1984, s. 14). Warunki, jakie muszą być spełnione to przede wszystkim odpowiedni księ-gozbiór i odpowiednio przygotowany bibliotekarz szpitalny, także sprzyjający klimat zakładu służby zdrowia. Albowiem, co trzeba podkreślić, przedmiotem oddziaływań leczniczych w szpitalu jest nie tylko chory organizm czy chory organ pacjenta, terapii poddawana jest również jego osobowość i świadomość.
Pacjenci przebywający w zamkniętych zakładach lecznictwa są wdzięcznymi uczestnikami różnorodnych form i metod działalności biblioterapeutycznej. Jedną z naj-prostszych jest głośne czytanie. Można chorym czytać w pomieszczeniu bibliotecznym, w świetlicy lub sali. Wiele osób nie może czytać ze względu na osłabienie wzroku, ogól-ną słabość lub niemożność skupienia się na treści książki. Wszyscy ci pacjenci chętnie słuchają, gdy ktoś zechce i potrafi dobrze czytać ciekawy tekst literacki. Można czytać krótkie opowiadania, wiersze lub powieści w odcinkach. Recytować może zaproszony aktor lub członkowie zespołu amatorskiego. Chorzy dorośli chętnie słuchają recytacji wykonywanych przez dzieci. Powodzeniem cieszą się wśród pacjentów niezbyt długie imprezy literackie, spotkania z pisarzami, kwadranse poetyckie, dyskusje nad książką, filmem lub sztuką teatralną. Działalność biblioterapeutyczna urozmaica monotonię życia, pomaga zapomnieć o dręczących problemach związanych z chorobą, jest źródłem satys-fakcji emocjonalnych, wreszcie wzbogaca życie wewnętrzne pacjenta. Warto również wprowadzać metody muzykoterapii, ponadto powodzeniem mogą się cieszyć małe wy-stawy obrazów i grafiki, eksponowane na terenie biblioteki.
Reasumując, trzeba podkreślić, że rola bibliotek w działalności biblioterapeutycz-nej jest bardzo duża. W jej zakres wchodzi bowiem działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych (w zależności od typu danej biblioteki), dalej poprzez odpowiednią postawę bibliotekarzy oraz odpowiedni dobór lektur, a także zastosowanych metod i form pracy z różnorodnym czytelnikiem wyma-gającym szczególnej opieki bądź psychologicznego wsparcia. Kształtowanie się polskie-go modelu biblioterapii należy wiązać przede wszystkim z pionierską w tej dziedzinie działalnością bibliotek szpitalnych. Pierwszy regulamin biblioteki szpitalnej wszedł w życie w 1951 roku, opublikowany jako załącznik do Instrukcji nr 105 Ministra Zdrowia. W myśl tej Instrukcji: „chorzy, z wyjątkiem chorych zakaźnych, mają prawo uczestni-czenia w odczytach, słuchowiskach radiowych i przedstawieniach kinowych za zezwo-leniem lekarza leczącego”.
Rola bibliotek w działalności biblioterapeutycznej
W 1956 roku po raz pierwszy w sprawie bibliotekarstwa szpitalnego zabrała głos Danuta Gostyńska, współtwórczyni polskiej biblioterapii, a w 1968 roku ukazała się książka Wandy Kozakiewicz Czytelnictwo chorych. W latach siedemdziesiątych XX wieku Franciszek Czajkowski założył Ośrodek Metodyczno-Informacyjny Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych przy Książnicy Miejskiej w Toruniu. Ogromne zasługi w propagowaniu biblioterapii ma też Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
Literatura:
(E. B. Zybert, 1996) - Elżbieta B. Zybert, Działalność bibliotek publicznych na rzecz specjalnych kategorii użytkowników, w: Dziecko niepełnosprawne w bibliotece, Warszawa 1996. (E. Białkowska, 1977) - Emilia Białkowska, Biblioteka szkolna. Przewodnik dla bibliotekarza,
Warszawa 1977.
(E. B. Zybert, 1991) - Elżbieta B. Zybert, Biblioteki więzienne. Zarys problematyki, Warszawa 1991.
(I. Borecka, 1992) - Irena Borecka, Biblioterapia – nowa szansa książki, Olsztyn 1992.
(W. Kozakiewicz, B. Brzózka) - Wanda Kozakiewicz, Bożena Brzózka, Biblioteka szpitalna dla pacjenta. Poradnik, Warszawa 1984.
(I. Borecka) - Irena Borecka, Biblioterapia w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy, Legnica 1998. Biblioteka a niepełnosprawność w rodzinie. Materiały z konferencji, red. J. Nowicki, Warszawa
2003.
Biblioteka otwarta dla czytelników niepełnosprawnych. Materiały z konferencji, oprac. red. E. Stachowska-Musiał, F. Czajkowski, Warszawa 2002.
Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej. Materiały z konferencji, pod red. S. Kubowa, Wrocław 2003.