W warunkach wysokiej zmienności i niestabilności otoczenia i narastającej konkurencji dokonującej się w obliczu zmian preferencji konsumentów, inno-wacje będące przejawem przedsiębiorczości i elastyczności przedsiębiorstw traktowane są jako wyzwanie pozwalające na przetrwanie, a niejednokrotnie także na dynamiczny rozwój. Dotyczy to zarówno innowacji przełomowych, jak i stanowiących udoskonalenia istniejących rozwiązań.
Jednocześnie przeobrażenia w zakresie informatyzacji społeczeństwa i digitalizacji gospodarki pozwoliły na pewnego rodzaju „upowszechnienie”
procesu innowacji, tj. jego wyjście poza laboratoria, uczelnie czy jednostki B+R. Stwarza to szersze możliwości jej tworzenia, umożliwiając rozwój inno-wacji otwartych, ale także tzw. reverse innovation. Przedsiębiorstwa nie mogą już bazować jedynie na własnych badaniach i w coraz większym zakresie uczestniczą w inicjatywach, które wychodzą poza dotychczas wykorzystywane projekty innowacyjne (np. zakup lub sprzedaż patentów, licencji na wyna-lazki, alianse, fuzje i przejęcia w zakresie zakupu zaawansowanych techno-logii, tworzenie konsorcjów oraz tzw. firm odpryskowych). Zaangażowanie w procesy rozwoju innowacji całego otoczenia – wszystkich interesariuszy przedsiębiorstwa realizuje zasadę otwartego rynku innowacji. Takie podej-ście wymaga dużej otwartości i elastyczności działania, a następstwem ich wdrażania są nowe modele biznesu, struktury organizacyjne i nowe zasady współdziałania w biznesie.
Kreatorem innowacji w tak postrzeganym podejściu do innowacji może być zarówno klient, użytkownik, społeczność internetowa, małe przedsię-biorstwa, jak i, dotychczas najczęściej utożsamiane z tworzeniem innowacji, duże korporacje. Demokratyzacja innowacji wraz z rozwojem technologii informatycznych sprawia, że społeczność internetowa staje się coraz częściej źródłem pomysłu, jego realizacji oraz finansowania innowacji (crowdfunding, crowdsourcing) (Hopkins, 2011, s. 15–21). Odzwierciedla to ukierunkowa-nie na okazje, elastyczność, innowacyjność, co w przedsiębiorstwie stanowi
niejako komponenty orientacji strategicznej przedsiębiorczości, które mogą też wyrażać niezależnie występujące w firmie działania.
Wpisuje się to w stymulowane konkurencją oraz rozwojem wiedzy prze-obrażenia modelu procesu innowacji, tj. od liniowego podażowego („pchany”
przez naukę), zastąpionego przez liniowy popytowy (innowacje „ciągnione”
przez rynek) poprzez liniowy popytowo-podażowy, interakcyjny (zintegrowa-ny, w którym innowacje stają się efektem wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy rynkiem, sferą B+R, wdrażaniem, produkcją, marketingiem inno-wacji i jej rozprzestrzenianiem) i wyższą jego formę – model zintegrowanych systemów i sieciowania (Pomykalski, 2001, s. 35; Neely i Hii, 1998, s. 14) po model rozproszony, utożsamiany z innowacjami otwartymi. Nie można pominąć faktu, iż dotychczasowe innowacje przełomowe powstawały zazwy-czaj w ramach działania modelu podażowego, tj. innowacji „pchanej” przez naukę, natomiast odpowiedzią na dostrzeżone potrzeby społeczne stają się innowacje ciągnione przez rynek, często o imitacyjnym lub ewolucyjnym charakterze (Pichlak, 2012, s. 27).
Charakterystyczne dla zintegrowanych systemów innowacji i sieciowania efektywne zarządzanie wiedzą przedsiębiorstw i ich interesariuszy współpra-cujących ze sobą w sieci, łamie ograniczenia w tym zakresie, charakterystycz-ne dotychczas dla koncepcji podażowej i popytowej. Rozpoznanie potrzeb interesariuszy przedsiębiorstwa i generowana na tej podstawie współpraca w ramach realizacji innowacji połączona z efektywnym przepływem wiedzy wyznaczają niejako azymut w nowym sieciowym podejściu do innowacji, określając ramy innowacyjnych zachowań współczesnego przedsiębiorstwa – modelu rozproszonego. Tworzy się w ten sposób rynek innowacji otwar-tych (Open Innovation), które to innowacje Henry Chesbrough utożsamia z paradygmatem, zgodnie z którym „przedsiębiorstwa mogą i powinny wyko-rzystywać zewnętrzne pomysły oraz wewnętrzne i zewnętrzne kanały ryn-kowe, jeśli chcą się rozwijać technologicznie” (Chesbrough, 2006, s. xxiv).
A. Pomykalski (2010, s. 38, 39) innowacje otwarte sprowadza do rynku, na którym towarem, za który nie zawsze pobierana jest opłata, są nowe pomy-sły i wynalazki przybierające postać innowacji. Są one związane z procesem pozyskiwania i dzielenia się wiedzą i mają na celu wzrost podatności na innowacje i jej absorpcji, a w konsekwencji rozwój technologiczny i rynko-wą ekspansję, przy istotnym poszerzeniu bazy dostępu do technologicznych rozwiązań i relatywnie niższych kosztach.
Koncepcja otwartych innowacji opiera się na integracji najlepszych źródeł wiedzy zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych i współpracy dysponują-cych tą wiedzą partnerów (Wojnicka, 2011, s. 16), a transfer wiedzy, jako
źródło pomysłów biznesowych, stanowi przedmiot zainteresowań przed-siębiorstw ukierunkowanych na rozwój tego rodzaju innowacji i zgodnie z zasadą przedsiębiorczości strategicznej odzwierciedla poszukiwania przed-siębiorstw w odkrywaniu nowych możliwości rozwoju. Źródeł osiągnięcia sukcesu poprzez rozwój innowacji upatruje się w tzw. metodzie przedsię-biorczego innowatora (Dyer i Gregersen, 2015), zmieniającej pomysł w inno-wacje. Składa się on z czterech etapów: 1) obserwacja ukierunkowana na poszukiwanie problemów wartych rozwiązania; 2) analiza potrzeb i proble-mów konsumentów w celu wyłonienia tych wartych rozwiązania; 3) pakiet rozwiązań w postaci wielu wirtualnych opcji w miejsce jednego kompletne-go produktu, co pozwala na dokonanie najlepszekompletne-go wyboru; 4) wdrożenie modelu biznesowego związanego z wyborem najlepszego rozwiązania, co oznacza weryfikację strategii wejścia na rynek, strategii cenowej, kosztów oraz pozyskiwania klientów.
Rysunek 2. Model otwartych innowacji
badania
projekty badawcze
komercjalizacja
przedsiębiorstwo
nowy rynek
dotychczasowy rynek
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Chesbrough (2006, s. xxv).
Mając na uwadze kreowanie wiedzy i jej transfer oraz ich społeczny kontekst w rozwoju innowacji otwartych szczególnego znaczenia nabierają, podkreślane także w ramach przedsiębiorczości strategicznej, współpraca i związany z tym kapitał społeczny (definiowany jako zespół wartości, norm i „sieci” determinujących relacje międzyludzkie, które umożliwiają osiągnię-cie synergicznego efektu współpracy ludzi w organizacji) (Szałkowski, 2005).
We współczesnym społeczeństwie, określanym mianem informacyjnego,
o szerokim dostępie do informacji oraz obecności w tzw. sieci, podstawowe znaczenie przypisuje się wiedzy, tj. kwalifikacjom i umiejętnościom prze-twarzania informacji w wiedzę i jej wykorzystaniu. J. Rifkin nazywa ludzi wiedzy klasą ekspertów, twórców, manipulatorów i dostawców informacji, którzy stosują nowoczesne technologie informatyczne do identyfikacji, ana-lizy i rozwiązywania problemów występujących w globalnej gospodarce ery nowego przemysłu i usług (Rifkin, 2001, s. 225).
Innowacje otwarte są stosunkowo nowym podejściem, zyskującym na znaczeniu wraz z rozwojem sieci międzyludzkich (społeczeństwo informa-cyjne) i informatyzacją gospodarki. Nierozerwalnie z tym procesem związana jest rosnąca partycypacja w społeczeństwie tzw. pokolenia Y, korzystają-cego powszechnie z nowoczesnych kanałów komunikacji, o odmiennych niż wcześniejsze pokolenia preferencjach i sposobie życia (nieograniczony wybór, oczekiwanie na dostosowanie rozwiązań do indywidualnych potrzeb czy wypróbowanie towaru przed zakupem) (Fazlagić, 2008). Jest to pokolenie zainteresowane wykorzystaniem możliwości technologii, co sprzyja poten-cjalnie w większym niż dotychczas stopniu charakterystycznej dla przedsię-biorczości kreatywności i związanej z nią innowacyjności.
Wskazane uwarunkowania znajdują odzwierciedlenie w różnorodności form innowacji otwartych, dla których wiedza, jej rekonfiguracja w sieci i transfer ma podstawowe znaczenie. Do najczęściej wymienianych form otwartych innowacji zalicza się:
– produkty open source, które obejmują tworzenie, dystrybucję i udostęp-nianie oprogramowania, a także innych produktów i usług (np. bazy zdjęć, informacji, muzyki) o różnej formie dostępu (np. częściowo płatne, płatne dla celów komercyjnych); mogą być modyfikowane i współtwo-rzone przez użytkowników, np. system operacyjny Linux, Wikipedia, bazy zdjęć Royality Free;
– udział klientów i kontrahentów w tworzeniu nowych rozwiązań, np. ini-cjatywy innowacyjne tworzone w ramach DaWanda.com;
– udział w funduszach finansujących innowacje wczesnego stadium rozwoju o podwyższonym ryzyku (seed capital), jak też fundusze typu venture capital finansujące działania B+R, np. Business Angel Seedfund, Fundusz Marguerite, RP Global, program Innotech;
– firmy odpryskowe (spin off) – wydzielone z większej organizacji w celu komercjalizacji technologii dla nowych pomysłów biznesowych (start--upów), np.: Pharmena, Biomast;
– start-upy – przedsiębiorstwa o tymczasowym charakterze wykazujące niskie koszty rozpoczęcia działalności, wysokie ryzyko niepowodzenia
i ponadprzeciętny potencjalny zwrot z inwestycji, mające na celu two-rzenie modeli biznesowych, często związanych z przedsięwzięciami inter-netowymi i nowymi technologiami, np. Facebook, Google;
– kontrakty z B+R – współpraca w zakresie innowacji przeznaczanych dla danego przedsiębiorstwa, np. Asseco Poland i Politechnika Śląska;
– udział w innowacyjnych przedsiębiorstwach stanowiących inwestycje o podwyższonym ryzyku w postaci zakupu akcji, udziałów, np. w spół-kach giełdowych wysokich technologii;
– alianse strategiczne – współpraca przedsiębiorstw w celu wprowadzenia m.in. nowej technologii, np. alians IBM, Motorola i Apple Computers w celu stworzenia nowego mikroprocesora;
– zakup nowych licencji (patentów) od innych przedsiębiorstw lub udostępnia-nie swoich rozwiązań (udostępnia-niewykorzystanych lub wykorzystanych częściowo), np. licencje na oprogramowanie, gry komputerowe, muzykę, filmy;
– klastry – mające na celu uzyskanie korzyści synergii współpracujących przedsiębiorstw i organizacji w procesie tworzenia innowacji, np. Dolina Krzemowa, Dolina Lotnicza;
– crowdsourcing – współtworzenie przedsięwzięcia (też innowacji) przez użytkowników Internetu w formie open call, np. Bank Pomysłów BZ WBK, Village Voice; formą crowdsourcingu jest crowdfunding, tj. finan-sowanie innowacyjnego przedsięwzięcia przez użytkowników Internetu, np. Wspieram.to;
– prosumenctwo – zaangażowanie zarówno w produkcję, jak i konsumpcję określonych dóbr, np. badania tworzone przez użytkowników Internetu i udostępniane odpłatnie innym;
– franczyza – współpraca przedsiębiorstw, w której franczyzodawca udo-stępnia swój model biznesowy w celach komercyjnych franczyzobiorcy, np. McDonald's, stacje paliw BP Europa.
Procesy innowacji coraz częściej realizowane są w sieci, co ułatwia osią-ganie efektu synergii w zakresie wykorzystywania wspólnych zasobów. Orien-tacja rynkowa uwzględniająca potrzeby otoczenia (interesariuszy) wespół z przenikającymi się elastycznymi relacjami między głównymi ogniwami systemu innowacji (przedsiębiorstwo – nauka – instytucje wsparcia) oparte na działaniu w sieci tworzą dobre podstawy rozwoju innowacji otwartych.
Współpraca i oparta na zaufaniu lojalność partnerów w zakresie tworzenia, wykorzystania i przepływu wiedzy w interakcyjnym procesie innowacji są klu-czowe dla osiągnięcia sukcesu, zwłaszcza w przypadku otwartych innowacji wpisujących się w rozproszony model innowacyjny.
W rozwoju innowacyjnym przedsiębiorstw rośnie znaczenie zrozumienia potrzeb odbiorcy, które coraz częściej postrzega się jako nadrzędne w sto-sunku do innych czynników warunkujących innowacje, w tym wydatków ponoszonych na B+R. Jak wynika z raportu The Global Innovation 1000 (2014) wysoka innowacyjność przedsiębiorstw nie zawsze jest jedynie wyni-kiem odpowiednio dużych nakładów na badania i rozwój (np. tylko trzy z dziesięciu przedsiębiorstw znajdujących się w pierwszej dziesiątce innowa-cyjnych firm na świecie: Google, Samsung i Microsoft zaliczono zarazem do grupy firm najwięcej wydających na innowacje). Podkreśla się jednocześnie w rozwoju innowacji rolę nakładów na B+R w sferze Internetu i oprogra-mowania, które wespół z rozpoznaniem potrzeb klientów sprzyjają innowa-cyjnemu rozwojowi przedsiębiorstw.