Instrumenty zarzdzania ryzykiem

Jednym z etapów zarzdzania ryzykiem jest podjcie decyzji na temat wybo-ru odpowiednich instwybo-rumentów zarzdzania nim. Producent rolny ma do dyspo-zycji cay wachlarz tych instrumentów. M. Janowicz-Lomott uwaa, e: „in-strumenty zarzdzania ryzykiem rolnym mog by zwizane zarówno z decy-zjami na poziomie gospodarstw rolnych, jak i polityki pastwa” (Janowicz-Lomott, 2013, s.65). Podzia instrumentów zarzdzania ryzykiem w rolnictwie zaproponowany przez M. Janowicz-Lomott zosta zaprezentowany na rysun-ku 4. Wród instrumentów ograniczania ryzyka wymienia ona narzdzia inter-wencji pastwowej (protekcjonistyczne, finansowe oraz regulacyjne) oraz na-rzdzia indywidulane (konsolidacj dziaa, dywersyfikacj ryzyka, fundusze rezerwowe, ubezpieczenia, transakcje na rynkach terminowych).

Rysunek 4 Instrumenty ograniczania skutków ryzyka w rolnictwie

ródo: opracowanie wasne na podstawie: M. Janowicz-Lomott (2013), jw., s. 65.

Z kolei E. Berg i B. Schmitz podzielili instrumenty zarzdzania ryzykiem na dwie grupy: instrumenty gospodarcze i instrumenty rynkowe (tzw. instrumenty podziau ryzyka). Grupy te cile koresponduj z form kontroli ryzyka (Berg, Schmitz, 2008, s. 120). Przedstawiony podzia zosta zaprezentowany na

rysun-METODY OGRANICZANIA SKUTKÓW RYZYKA W ROLNICTWIE

INTERWENCJONIZM PASTWOWY

FINANSOWY

subsydiowanie produkcji rolnej i konsumpcji ywnoci przez dotacje i ulgi podatkowe

PROTEKCJONALISTYCZNY obnianie konkurencyjnoci importu za pomoc kwot importowych, ce i opat wyrównawczych

REGULACYJNY

stosowanie norm jakociowych oraz przepisów regulujcych obrót towarami rolno-spoywczymi

INSTRUMENTY INDYWIDUALNE KONSOLIDACJA DZIAA

Integracja pionowa: kapitaowa, kontraktowa, instytucjonalna Integracja pozioma

DYWERSYFIKACJA RYZYKA

dodatkowa dziaalno gospodarcza, róne kierunki produkcji

FUNDUSZE REZERWOWE (fundusze wspólnego inwestowania) UBEZPIECZENIA

TRANSAKCJE NA RYNKACH TERMINOWYCH

ku 5. Wród instrumentów gospodarczych wymieniaj oni nastpujce dziaa-nia: zapobieganie/zmniejszanie skutków ryzyka, dywersyfikacj oraz posiadanie rezerw finansowych. Do instrumentów o charakterze rynkowym zaliczyli oni dziaania majce na celu czenie ryzyka w celu jego rozoenia na wiksz

liczb podmiotów (ubezpieczenia) oraz transfer ryzyka za pomoc kontraktów.

Rysunek 5 Instrumenty zarzdzania ryzykiem

ródo: opracowanie wasne na podstawie: E. Berg, B. Schmitz (2008), jw., s. 121.

Inny podzia instrumentów pomocnych w zarzdzaniu ryzykiem zapropo-nowali francuscy badacze. Za podstaw klasyfikacji przyjli rodzaj ryzyka, któ-ry z reguy dotyka producentów rolnych (Harmignie, Frahan, Palomé, Gaspart, 2004, s. 39). Rysunek 6 przedstawia zaproponowany przez nich podzia instru-mentów. W zalenoci od rodzaju wystpujcego ryzyka producenci rolni maj

do dyspozycji szereg instrumentów i dziaa pozwalajcych je ograniczy . W przypadku wystpowania ryzyka produkcyjnego producenci rolni mog wy-korzysta rynki terminowe, zawiera kontrakty oraz nawizywa rónego rodza-ju stosunki handlowe z partnerami. Ograniczanie ryzyka finansowego polega na zarzdzaniu aktywami, czeniu rodków finansowych oraz wykorzystaniem subwencji i dotacji, jakie kieruje do rolnictwa pastwo. W ramach ograniczania

INSTRUMENTY ZARZDZANIA RYZYKIEM

Instrumenty gospodarcze

Zapobieganie/

zmniejszanie

Dywersyfikacja

Posiadanie rezerw finansowych

Instrumenty rynkowe (podzia ryzyka)

czenie ryzyka (ubezpieczenia)

Transfer ryzyka za porednictwem

kontraktów

31

ryzyka cenowego proponuj oni szkolenia, korzystanie z ubezpiecze upraw i zwierzt oraz monitoring zmian klimatycznych. Zmniejszanie ryzyka docho-dowego polega natomiast na podejmowaniu dziaa prowadzcych do dywersy-fikacji dochodów oraz produkcji, systematycznemu gromadzeniu danych ra-chunkowych oraz ubezpieczeniu dochodów.

Rysunek 6 Klasyfikacja instrumentów zarzdzania ryzykiem

ródo: opracowanie wasne na podstawie: O. Harmignie i in. (2004), jw., s. 39.

Przegld literatury wskazuje, e bez wzgldu na przyjty sposób podziau instrumentów zarzdzania ryzkiem oraz rodzaj ryzyka, do podstawowych in-strumentów zmniejszajcych zagroenia w rolnictwie zalicza si (Pawowska-Tyszko, 2009, s. 21):

x interwencje pastwowe;

x zwikszanie zasobu informacji, a wic ograniczenie asymetrii informacji;

x dziaania prewencyjne (szczepienia ochronne zwierzt, dyrektywy dotyczce ochrony rodowiska i zasobów naturalnych itp.);

x ubezpieczenia;

x instrumenty pochodne (kontrakty – forward, futures, opcje towarowe);

x kontraktacj;

x integracj poziom i pionow;

Ryzyko dochodowe - Dywersyfikacja produkcji - Ubezpieczenie dochodów - Dywersyfikacja dochodów - Prowadzenie rachunkowoci Ryzyko cenowe

- Szkolenia

- Ubezpieczenia upraw i zwierzt

- Monitoring zmian klimatycznych

Ryzyko produkcyjne - Rynki terminowe - Kontrakty

- Stosunki handlowe (grupy producenckie, informacje...)

Ryzyko finansowe - Subwencje i dotacje - czenie rodków

finansowych

- Zarzdzanie aktywami

x dywersyfikacj produkcji;

x zastosowanie efektu dwigni finansowej;

x pozyskiwanie dochodów z rónych, pozarolniczych róde.

Bezporednim celem wdraania instrumentów zarzdzania ryzykiem w rol-nictwie jest zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczestwa zarówno na po-ziomie ekonomicznym, jak i spoecznym (Pawowska-Tyszko, 2009, s. 2016).

Trzeba wic rozbudowywa rolniczy system zarzdzania ryzykiem. Tradycyjne zarzdzanie ryzykiem (tzw. ubezpieczeniowe) naley zastpi ujciem rozszerzo-nym, czyli tzw. zarzdzaniem zintegrowanym (procesowym), które zmierza do uwzgldnienia wszystkich moliwych strategii minimalizujcych ryzyko w dzia-

alnoci rolniczej.

System taki doskonale rozwin si w Kanadzie i USA, gdzie praktyki za-rzdzania s dobrze znane i wykorzystywane w rónych gaziach gospodarki ju od dawna. Na wiatowym rynku dostrzega si nieustanny rozwój instrumen-tów zarzdzania ryzykiem, tym bardziej e sprawa ekspozycji rolnictwa na ry-zyko nabiera wikszego znaczenia w efekcie dokonujcych si zmian w jego otoczeniu.

Z przegldu literatury przedmiotu wynika, e kraje Unii Europejskiej w nie-znacznym stopniu wykorzystuj dowiadczenia amerykaskie dotyczce zarz-dzania ryzykiem. Ponadto w caej Wspólnocie nie ma jednolitego postpowania.

Jednake naley zaznaczy , i UE dostrzega potrzeb rozszerzenia systemu za-rzdzania ryzykiem w rolnictwie krajów czonkowskich. Dowodz tego raporty Komisji Europejskiej, która ju w 2001 roku przeprowadzia pierwsz analiz

instrumentów zarzdzania ryzykiem w rolnictwie unijnym. Podczas woskiej prezydencji w 2003 roku Komisja Europejska dostaa wytyczne do sporzdzenia uaktualnionego spisu instrumentów zarzdzania ryzykiem w pastwach czon-kowskich, przeanalizowania zalet i wad rónych opcji zarzdczych, a take zba-dania moliwoci wykorzystania nowych instrumentów, jak i oceny oraz zmiany wytycznych odnoszcych si do pomocy publicznej w rolnictwie. W 2005 roku w reakcji na te propozycje Komisja opracowaa list wystpujcych czynników ryzyka w rolnictwie (czynnik ludzki, ryzyko majtkowe, finansowe, odpowie-dzialnoci cywilnej, ryzyko produkcyjne oraz cenowe) oraz instrumentów su-cych do zarzdzania nim. Podkrelia równie znaczenie nastpujsu-cych narzdzi zarzdzania ryzykiem: zaduenie i inwestycje (oszczdnoci po opodatkowa-niu), zmiana technik produkcji, dywersyfikacja, techniki ksztatowania zaopa-trzenia i zbytu (kontrakty, integracja pionowa), rynek terminowy, fundusze wza-jemnego inwestowania oraz ubezpieczenia. W kolejnych latach Komisja

praco-33

waa nad udoskonalaniem istniejcego systemu zarzdzania ryzykiem, a take nad jego dostosowaniem do nowych zagroe w rolnictwie.

Zarzdzanie ryzykiem w polskim rolnictwie jest now i mao znan dziedzi-n. Pierwsze podejcia do rozpowszechnienia tego zagadnienia w Polsce

pojawi-y si dopiero w latach 80. XX wieku, w opracowaniach W. Warkao

(Warka-o, 1985) i E. Stroiskiego (Stroiski, 1986).

Powszechnie uwaa si, e instrumenty wykorzystywane w zarzdzaniu ryz-kiem s ubogie, sabo rozwinite oraz niechtnie stosowane przez polskich rol-ników. Wynika to z niskiej wiadomoci producentów rolnych, a take z niedo-statecznego zainteresowania orodków naukowych i instytucji publicznych za-gadnieniem zarzdzania ryzykiem w rolnictwie. W Polsce producenci rolni w zarzdzaniu ryzykiem uywaj jedynie niektórych z powszechnie dostpnych instrumentów, tj.: dywersyfikowanie produkcji rolniczej oraz integracj pozio-m i pionow. Z ubezpiecze majtkowych korzysta si w marginalnym stopniu.

Podobnie jest w przypadku tworzenia funduszy ryzyka. Natomiast bardziej za- awansowane techniki zarzdzania, czyli np. transakcje terminowe, stosowane s

tylko sporadycznie.

Globalizacja dziaalnoci oraz stale rosnca wiadomo konsumentów i ich wymaga, a co za tym idzie nasilajca si konkurencja, powoduj, i ryzyko w dziaalnoci przedsibiorstw staje si coraz waniejszym problemem. Co wi-cej w dzisiejszych realiach gospodarczych integracja z partnerami handlowymi staje si nieodcznym elementem dziaalnoci kadego przedsibiorstwa. Ozna-cza to, e na problem ryzyka naley spojrze szeroko poprzez pryzmat powi-za, jakie zachodz pomidzy partnerami handlowymi, które s kluczowe dla rozwizania problemów ryzyka na poziomie caego acucha dostaw (acucha

ywnociowego). Std te, aby móc sprawnie zarzdza ryzkiem acuchów

ywnociowych, naley przede wszystkim zidentyfikowa najbardziej zagroo-ne ryzkiem obszary oraz zidentyfikowa narzdzia, które w najefektywniejszy sposób pohamuj ryzyko w tym sektorze.