Wybrane aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne

Towarzystwem ubezpiecze wzajemnych jest zakad ubezpiecze, który ubezpiecza swoich czonków na zasadzie wzajemnoci (por. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 950), art. 38). Towarzystwo to moe by zaoone zarówno przez osoby fizyczne, jak i prawne, w celu wzajemnego ich ubezpieczenia si w zakresie ubezpiecze na ycie lub w zakresie szkód majtkowych. Z zaoenia towarzy-stwa ubezpiecze wzajemnych nie s nastawione na zysk. Ich celem jest wype-nienie potrzeb ubezpieczeniowych swoich czonków (Kotowska, Nacz i Za-ski, 2008, s. 89).

Towarzystwa ubezpieczeniowe funkcjonujce na zasadzie wzajemnoci s

historycznie najstarsz form asekuracji. Ubezpieczenia opierajce si na idei wzajemnoci istniay ju w czasach staroytnych w Kodeksie Hammurabiego, w którym zapisane byy zasady wzajemnej pomocy karawan kupieckich podczas podróy na wypadek strat ponoszonych przez którego z nich. Podobn form

charakteryzoway si take umowy zawierane pomidzy ydowskimi pogania-czami osów w Palestynie. Przewidyway one rekompensat w naturze utraconej sztuki zwierzcia, które ucieknie, padnie, zostanie skradzione lub rozszarpane (Banasiski, 1993, s. 19).

Zrzeszenia Fenicjan, Babiloczyków czy Hindusów równie funkcjonoway na zasadzie wzajemnoci. Tworzono je po to, aby wspólnie pokrywa ryzyko transportów morskich (Sulewski, Majewski, i Meuwissen, 2014, s. 128). Do jednej z najstarszych form ograniczania ryzyka w transporcie morskim zaliczaa si instytucja prawa rzymskiego, która nosia nazw lex Rhodia de iactu. Istota tej instytucji polegaa na rozdzieleniu pomidzy czonków morskiej wyprawy strat powstaych z koniecznoci wyrzucenia za burt czci transportowanych

adunków, w celu ratowania statku przed zatoniciem. W czasach staroytnego Rzymu zaczy take funkcjonowa ubezpieczenia o charakterze osobowym. Ich pierwowzory mona znale w stowarzyszeniach plebejskich, które tworzone byy przez ludzi wolnych, ale niezbyt zamonych. Stowarzyszenia te nosiy na-zwy: collegia funeratica i collegia tenuiorum. Celem tych ugrupowa bya wza-jemna pomoc na wypadek mierci ich czonków, np. pokrycie kosztów pogrzebu (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 91).

Równie w redniowieczu powstaway podobne instytucje, funkcjonujce na zasadzie wzajemnoci. Miao to miejsce w Anglii oraz krajach germaskich. Na pocztku organizacj pomocy wzajemnej na wypadek zdarze losowych

zaj-85

moway si gildie, czyli zrzeszenia kupieckie i rzemielnicze. Póniej pojawiy si kasy i bractwa czeladnicze, wiadczce swoim czonkom rónorodne formy pomocy wzajemnej w przypadkach niezdolnoci do pracy, chorób lub mierci.

Za ich przykadem zaczto organizowa zwizki chopskie, które ze wspólnie zgromadzonych rodków udzielay wsparcia w przypadkach poaru lub padni-cia zwierzt (Kotowski, 1999, s. 44).

W XVII i XVIII wieku pojawiy si bardziej sformalizowane towarzystwa i grupy wzajemnociowe. Z tego okresu pochodz zapisy o ubezpieczeniu od gradobicia, padnicia zwierzt, a take o ubezpieczeniach chorobowych i na y-cie oraz o rentach (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 91). Natomiast dopiero w XIX wieku zaczy masowo powstawa komercyjne towarzystwa ubezpie-czeniowe. Najwicej pojawio si w takich krajach jak Stany Zjednoczone, An-glia i Niemcy (Sulewski, Majewski, i Meuwissen, 2014, s. 128).

Podobnie jak w innych pastwach Europy, take i w Polsce rozwijay si

róne formy ubezpiecze wzajemnych, bdce dominujc form tego rodzaju aktywnoci spoeczno-gospodarczej (Kotowski, 1999, s. 45). Na przeomie XVI i XVII wieku na polskich ziemiach pojawiy si pierwsze ubezpieczenia od ognia tzw. porzdki ogniowe (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 91), które gwarantoway pomoc ssiedzk ubezpieczajcym si wzajemnie od zagroenia poarowego (Bratkowski, 1999, s. 70). W XVIII wieku planowano utworzy Generaln Kas Ogniow, ale nie udao si tego zrealizowa . Dopiero w 1803 roku na terenach zaboru pruskiego powstay publiczne zakady ubezpiecze, tj.

Towarzystwo Ogniowe dla Miast, z obowizkiem ubezpieczenia od ognia dla Warszawy i Poznania. Rok póniej pojawio si take Towarzystwo Ogniowe dla Wsi. W 1807 roku w Ksistwie Warszawskim organizacje te zostay zast-pione Towarzystwem Ogniowym (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 91).

Po odzyskaniu niepodlegoci polski system ubezpieczeniowy wiza si

równie ze wzajemnoci ubezpieczeniow. W 1921 roku zostaa uchwalona ustawa o przymusie ubezpieczenia od ognia i o Polskiej Dyrekcji Ubezpiecze

Wzajemnych, która wprowadzaa obowizek ubezpieczania wszystkich budowli i budynków (Sulewski, Majewski, i Meuwissen, 2014, s. 128) oraz „ruchomoci od ognia, plonów od gradobicia i ywego inwentarza od pomoru” (Nowak, 2006). W tym samym roku powoano take Polsk Dyrekcj Ubezpiecze Wza-jemnych razem z oddziaami terenowymi, któr w roku 1927 przeksztacono w Powszechny Zakad Ubezpiecze Wzajemnych (Sulewski, Majewski, i Meu-wissen, 2014, s. 128-129).

W okresie midzywojennym ubezpieczenia wzajemne byy w fazie bardzo dynamicznego rozwoju i stanowiy wtedy 65% udziau w caoci polskiego ryn-ku ubezpieczeniowego (Kamiski, 2013, s. 100). Jednak II wojna wiatowa za-koczya ten pomylny okres i tradycja zostaa zaprzepaszczona. Autonomiczne i bazujce na samorzdnoci czonków towarzystwa ubezpiecze wzajemnych poddano kontroli pastwa albo pozbawiono moliwoci prowadzenia

dziaalno-ci ubezpieczeniowej (Borsuk, 1996, s. 65). Przykadem moe by reaktywowa-ny w 1944 roku Powszechreaktywowa-ny Zakad Ubezpiecze Wzajemreaktywowa-nych, który w 1952 roku zosta wczony w ramy gospodarki planowej, odebrano mu charakter sa-morzdowy i zmieniono nazw na Pastwowy Zakad Ubezpiecze (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 92). Zakad ten po przeksztaceniu uzyska monopol na prowadzenie dziaalnoci ubezpieczeniowej, co doprowadzio do likwidacji ubezpiecze wzajemnych (Sulewski, Majewski, i Meuwissen, 2014, s. 129).

Wzajemno wrócia na polski rynek ubezpieczeniowy dziki wprowadzeniu zmian systemowych w Polsce, a take za spraw zaangaowania i inicjatywy

rodowisk zwizanych z ruchem NSZZ „Solidarno ”, przy wspópracy z part-nerami z Francji, gdzie ubezpieczenia wzajemne stanowiy potn si spoecz-n (ok. 40% rynku). Wprowadzenie w 1990 roku nowej ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej przyczynio si do powstania dwa lata póniej w Warszawie pierwszego powojennego towarzystwa wzajemnociowego – Towarzystwa Ubezpiecze Wzajemnych „TUW” (Kotowska, Nacz i Zaski, 2008, s. 92), które zwizane byo z problemem ryzyka w rolnictwie i pocztkowo zrzeszao gównie rolników (Sulewski, Majewski, i Meuwissen, 2014, s. 130).

Wspóczesne towarzystwa ubezpiecze wzajemnych (mutual insurance com-panies) reprezentuj stowarzyszenia tworzone w celu wspólnego pokrywania strat ponoszonych przez którego z czonków. S jedn z dwóch moliwych form prawnych prowadzenia dziaalnoci ubezpieczeniowej (drug stanowi

spóki akcyjne), zarówno w Polsce, jak i w innych krajach (Ibid., s. 129). W tym zakresie podstawy prawne okrela ustawa o dziaalnoci ubezpieczeniowej z dnia 22 maja 2003 roku (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 950, art. 38).

Kluczow cech, która odrónia towarzystwa ubezpiecze wzajemnych od zakadów ubezpiecze w formie spóki akcyjnej, jest to, e osoby ubezpieczaj-ce si mog by wspówacicielami towarzystwa ubezpiecze wzajemnych po-przez zostanie jednoczenie jego czonkiem i udziaowcem. W rezultacie ubez-pieczeni mog wpywa na funkcjonowanie towarzystwa, w tym na jego polity-k finansow oraz wiadczone produkty ubezpieczeniowe. W ubezpieczeniowej spóce akcyjnej celem jest zysk udziaowców uzyskiwany poprzez wiadczenie

87

usug ubezpieczeniowych, za w towarzystwie ubezpiecze wzajemnych – ofe-rowanie tyche usug w sposób bardzo dokadnie dopasowany do potrzeb czon-ków towarzystwa. Decyzje odnoszce si do usug, a take do przeznaczenia potencjalnej nadwyki bilansowej podejmowane s na podstawie demokratycz-nych procedur, w których bior udzia czonkowie towarzystwa (Kotowska,

Na-cz i Zaski, 2008, s. 89).

Towarzystwa ubezpiecze wzajemnych nie tworz jednolitego zestawu przedsibiorstw. Wystpujce zmiany ekonomiczno-spoeczne wymogy na nich przystosowanie si do zmian rynkowych (Kamiski, 2013, s. 103-104). Podziau towarzystw ubezpiecze wzajemnych mona dokona na podstawie kilku kryte-riów, które zostay zaprezentowane na rysunku 22.

Rysunek 22 Podzia towarzystw ubezpiecze wzajemnych wedug przyjtego kryterium

ródo: opracowanie wasne na podstawie: Kamiski, 2013, s. 103-104.

Jednym z waniejszych kryteriów podziau towarzystw ubezpiecze wzajem-nych jest kryterium dzielce towarzystwa wedug rozmiaru prowadzonej

dzia-alnoci i regulacji nadzoru, zgodnie z którym wyrónia si mae i due towa-rzystwa ubezpiecze wzajemnych.

Mae towarzystwa ubezpiecze wzajemnych charakteryzuj si niewielk

liczb czonków oraz niewielkim zasigiem terytorialnym. Wymagania

kapita-owe wobec tych towarzystw s zdecydowanie mniejsze ni przy towarzystwach duych (Sulewski, Majewski i Meuwissen, 2014, s. 129). W maych towarzy-stwach ubezpiecze wzajemnych w trakcie walnego zgromadzenia obowizuje zasada gosowania jeden czonek – jeden gos. Nie ma tutaj znaczenia wielko

wedug rozmiaru prowadzonej dziaalnoci i regulacji nadzoru:

- mae towarzystwa ubezpiecze

wzjemnych

- due towarzystwa ubezpiecze

wzajemnych

wedug charakteru skadki ubezpieczeniowej:

- towarzystwa o staej skadce ubezpieczeniowej - towarzystwa o zmiennej skadce

ubezpieczeniowej

wedug systemu ustalania skadki:

- towarzystwa o skadce repartycyjnej - towarzystwa o skadce mieszanej - towarzystwa o skadce staej

wedug przedmiotowego zakresu dziaalnoci:

- towarzystwa rolnicze - towarzystwa rzemielnicze - towarzystwa przemysowe, itp.

Towarzystwa ubezpiecze wzjemnych

udziau, jaki dana osoba posiada w kapitale towarzystwa. Mae towarzystwa ubezpiecze wzajemnych w ogóle nie musz dysponowa ani kapitaem zaka-dowym, ani kapitaem zapasowym. Jednak tworzenie tych towarzystw obwaro-wane jest wieloma ograniczeniami. Przede wszystkim musi mie ograniczony zakres dziaalnoci ze wzgldu na niewielk liczb czonków, niskie sumy za-wieranych umów ubezpieczenia lub niewielki terytorialny zasig dziaalnoci.

Mae towarzystwa ubezpiecze wzajemnych ubezpieczaj tylko swoich czon-ków, którzy tworz sprecyzowany krg podmiotów – wykonujcych okrelony zawód lub grup zawodów, wykonujcych okrelony rodzaj dziaalnoci gospo-darczej lub dziaajcych na okrelonym terenie. Towarzystwa te nie mog pro-wadzi dziaalnoci w zakresie reasekuracji czynnej. Ich roczna suma skadek (przy penej cigalnoci) nie moe przewysza kwoty stanowicej równowar-to 5 mln euro. W ramach maych towarzystw nie mona równie tworzy zwizków czonkowskich (Kotowska, Nacz, Zaski, 2008, s. 90-91).

W duych towarzystwach ubezpiecze wzajemnych wystpuj mechanizmy gwarantujce gównie wpyw na dziaalno towarzystwa ze strony czonków, którzy maj najwiksze udziay w kapitale towarzystwa. Decyzje zapadajce na zasadzie jeden czonek – jeden gos podejmuje si w ograniczonym zakresie, zazwyczaj na poziomie struktur niszego rzdu, do jakich nale zwizki wza-jemnoci czonkowskiej. Ogólne regulacje prawne nie precyzuj, jak cz de-cyzji w tych towarzystwach naley podejmowa zgodnie z zasad jeden czonek – jeden gos. Nie zobowizuj równie do zakadania zwizków wzajemnoci czonkowskiej, a take nie okrelaj ich zakresu ani formy dziaania. Z jednej strony due towarzystwa ubezpiecze wzajemnych musz chroni interesy naj-wikszych udziaowców, którzy s dawcami sporego kapitau towarzystwa (zgodnie z wymaganiami ustawy), natomiast z drugiej strony powinny dy do spenienia potrzeb czonków posiadajcych mniejsze udziay, których w szcze-gólnoci interesuje jak najlepsza ochrona ubezpieczeniowa za moliwie najni-sz cen. Rola czonków niebdcych posiadaczami duych udziaów jest nie-wiele znaczca w wikszoci tych towarzystw. Taka sytuacja to rezultat wyzna-czonych wymaga kapitaowych odnoszcych si do duych towarzystw ubez-piecze wzajemnych. Zazwyczaj ich udziaowcami-zaoycielami s rónego rodzaju podmioty gospodarcze, organizacje, instytucje i fundacje. Ze wzgldu na to, e osoby fizyczne nie s w stanie sprosta wymaganiom kapitaowym okrelonym przez ustawodawc, podmioty inwestujce w kapita zakadowy za-pewniaj sobie w statucie danego towarzystwa decydujcy wpyw na jego

dzia-anie (Ibid., s. 90).

89

Obecnie w Polsce towarzystwa ubezpiecze wzajemnych nie s dominujc

form prowadzenia dziaalnoci ubezpieczeniowej. Przedstawia to tabela 16.

Tabela 16 Zakady ubezpiecze w Polsce funkcjonujce w 2015 roku

Wyszczególnienie Zakady dziau I (ubezpieczenia na ycie)

AEGON TU na YCIE S.A. x 782 500

COMPENSA TU na YCIE S.A. Vienna Insurance Group x 590 273

CONCORDIA CAPITAL SA x 57 827

NATIONALE-NEDERLANDEN TUn S.A. x 1 407 543

OPEN LIFE TU YCIE S.A. x 1 766 715

PKO YCIE TU S.A. x 1 069 557

POCZTOWE TUn S.A. x 9 024

POLISA-YCIE TU S.A. Vienna Insurance Group x 257 293

PRAMERICA YCIE TUiR SA x 225 999

Zakady dziau II (ubezpieczenia osobowe i majtkowe)

TUiR ALLIANZ POLSKA S.A. x 1 709 742

cd.Tabeli 16.

TU EUROPA S.A. x 637 287

GENERALI T.U. S.A. x 887 185

GOTHAER TU S.A. x 598 767

TU INTER POLSKA S.A. x 113 255

INTERRISK TU S.A. Vienna Insurance Group x 815 513

KUKE S.A. x 48 722

LINK4 TU S.A. x 493 185

PARTNER TUiR S.A. x 2 081

T.U.W. POCZTOWE x 82 520

PTR S.A. x 429 108

PZU SA x 8 858 036

SIGNAL IDUNA POLSKA TU S.A. x 41 685

TUW SKOK x 195 608

TUW TUW x 489 474

TUZ TUW x 397 934

UNIQA TU S.A. x 1 008 318

TUiR WARTA S.A. x 3 588 585

TU ZDROWIE S.A. x 22 882

Razem 24 6 27 291 856

ródo: opracowanie wasne na podstawie: (KNF, Rocznik rynku ubezpiecze 2015).

Na podstawie zaprezentowanej powyej tabeli 16 mona wywnioskowa , e w 2015 roku w Polsce towarzystwa ubezpiecze wzajemnych stanowiy tylko 7,41% cakowitej liczby zakadów ubezpiecze w dziale zakadów ubezpiecze

na ycie oraz 20% w dziale zakadów ubezpiecze osobowych i majtkowych.

Natomiast wystpowanie towarzystw ubezpiecze wzajemnych mierzone na podstawie skadki przypisanej brutto wynosio 0,12% w dziale zakadów ubez-piecze na ycie oraz 5,69% w dziale zakadów ubezubez-piecze osobowych i ma-jtkowych. Przedstawione dane wskazuj na marginalny udzia towarzystw ubezpiecze wzajemnych w polskim rynku.

Jeeli natomiast chodzi o towarzystwa ubezpiecze wzajemnych w UE to w 2014 roku zanotoway one rekordowo wysoki udzia w cakowitym rynku ubezpieczeniowym – 32,1%. Od pocztku kryzysu finansowego sektor ubezpie-cze wzajemnych zwikszy swój udzia w cakowitym rynku UE o ponad jedn

trzeci (w porównaniu do 23,8% w 2007 roku). Natomiast w zakresie ubezpie-cze na ycie oraz ubezpieubezpie-cze osobowych i majtkowych towarzystwa ubez-piecze wzajemnych stanowiy 27,4% udziau w cakowitym sektorze ubezpie-cze na ycie (wzrost z 18,3% w 2007 roku) oraz 38,8% udziau w cakowitym sektorze ubezpiecze osobowych i majtkowych, tj. wzrost z 33,3% w 2007 ro-ku (ICMIF-AMICE, 2016).

91