Instrumenty zarządzania ryzykiem w rolnictwie – rozwiązania krajowe i międzynarodowe

Instrumenty zarządzania

ryzykiem w rolnictwie –

rozwiązania krajowe

i międzynarodowe

Instrumenty zarządzania ryzykiem w rolnictwie – rozwiązania krajowe i międzynarodowe

Warszawa 2016 Praca zbiorowa pod redakcją dr inż. Joanny Pawłowskiej-Tyszko

Autorzy:

dr inż. Michał Soliwoda mgr inż. Justyna Herda-Kopańska mgr Aleksander Gorzelak dr inż. Joanna Pawłowska-Tyszko

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Autorzy s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego

Prac zrealizowano w ramach tematu Finansowe i fiskalne uwarunkowania poprawy efektywnoci, zrównowaenia i konkurencyjnoci polskiego rolnictwa w zadaniu Podatki, parapodatki, transfery i ubezpieczenia spoeczne oraz gospodarcze i instrumenty zarzadzania ryzykiem w ksztatowaniu konkurencyjnoci, stabilnoci finansowej i bezpieczestwa socjalnego w rolnictwie i na wsi.

Celem opracowania jest ocena funkcjonowania dotychczasowych rozwiza w zakresie ograniczania skutków ryzyka oraz moliwoci aplikacji „nowych” narzdzi zarzdzania ryzykiem do polskiego rolnictwa.

Recenzenci:

Dr in. Agnieszka Biernat-Jarka, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Dr Piotr Sulewski, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Korekta

Barbara Pawowska

Redakcja techniczna Leszek lipski

Projekt okadki IERiG-PIB

ISBN 978-83-7658-645-8

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy

ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treci

Wstp 7

1. Ryzyko i zarzdzanie ryzykiem 11

1.1. Ryzyko i niepewno – znaczenie i istota 11

1.1.1. róda i rodzaje ryzyka 18

1.2. Zarzdzanie ryzykiem 24

1.2.1. Instrumenty zarzdzania ryzykiem 29

2. Zarzdzanie ryzykiem w sektorze ywnociowym 33 2.1. Interwencjonizm a zarzdzanie ryzykiem 45 3. Monitoring i ewaluacja instrumentów zarzdzania ryzykiem w

rolnictwie

59

3.1. Tradycyjne instrumenty zarzdzania ryzykiem w polskim rolnictwie

59

3.2. „Nowe” instrumenty zarzdzania ryzykiem versus narzdzia tradycyjne

69

3.2.1. Przegld rozwiza w zakresie zarzdzania ryzykiem w ramach programów rozwojów obszarów wiejskich WPR 2014-2020

77

3.3. „Nowe” instrumenty zarzdzania ryzykiem w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i krajowych polityk rolnych

81

3.3.1. Instrument stabilizacji dochodów i ubezpieczenia dochodów 81

3.3.2. Mutual Funds w sektorze rolnym 84

3.3.2.1. Wybrane aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne 84 3.3.2.2. Fundusze ubezpiecze wzajemnych w rolnictwie 91 3.3.3. Pozostae instrumenty zarzdzania ryzykiem 94 4. Ubezpieczenia upraw i „nowe” instrumenty zarzdzania

ryzykiem w rodzinnych gospodarstwach rolniczych – wyniki bada empirycznych

99

4.1. Zagadnienie metodyczne i charakterystyka próby badawczej 99 4.2. Czynniki motywujce i zniechcajce rolników do zakupu

dotowanych ubezpiecze upraw, preferencje w stosunku do wybranych „nowych” instrumentów zarzdzania ryzykiem – wyniki bada i dyskusja

101

Podsumowanie 109 Literatura 113

ANEKS 1 21



7 Wstp

Atrybutem wszelkiej dziaalnoci jest ryzyko. Jest ono pokosiem zdarze

dokonujcych si w samym przedsibiorstwie, jak i w jego otoczeniu. Zdaniem R. Kendala (Kendal, 2001) najlepsz metod na radzenie sobie z ryzykiem jest czujno i wiadomo jego istnienia. Funkcjonowanie przedsibiorstw w zmie- niajcym si otoczeniu gospodarczym wymaga zatem od waciciela znajomoci procesów w nim zachodzcych, jego otoczenia i zwizanych z nimi zagroe.

Jest to na tyle uniwersalne podejcie do ryzyka, e moe by ono wykorzysty- wane przez róne sektory gospodarki.

Kluczowym elementem zapewniajcym sukces kadej organizacji gospodar- czej (mierzony wzrostem wartoci przychodów, zdobyciem nowych rynków zbytu itp.) jest okrelenie, gdzie to ryzyko wystpuje, jak jest wielkie, jaki moe mie wpyw na organizacj oraz, ju na kolejnym etapie, co mona zrobi , by to ryzyko wyeliminowa lub ograniczy . Uwzgldnienie ryzyka w strategii zarz- dzania organizacj, które zagraa lub stwarza nowe szanse rozwoju organizacji, pozwala stworzy kompletne procedury i systemy zarzdcze. Naley zauway ,

e zarzdzanie ryzykiem we wszystkich sektorach funkcjonujcych w postaci

acuchów dostaw i sieci ma charakter hybrydowy, tzn. czy w sobie róne fi- lozofie ryzyka, instrumenty prewencji i jego redukcji oraz rozwizania instytu- cjonalne. Takie podejcie mix dotyczy oczywicie take sektora ywnociowego (rolno-spoywczego).

Ze wzgldu na specyfik sektora rolno-spoywczego zarzdzanie ryzykiem w tym obszarze stanowi due wyzwanie zarówno dla samych podmiotów go- spodarczych, jak równie decydentów politycznych. Problem pogbia fakt, i

rolnictwo stanowi gówny element acucha dostaw sektora ywnociowego, który jest bardzo wraliwy na ryzyko powstajce w obszarze bezpieczestwa

ywnoci i zdrowotnoci, dostaw surowców oraz w obszarze przyrodniczym (uzalenienie jakoci i wielkoci dostaw od warunków atmosferycznych, ano- malie pogodowe). Te specyficzne grupy ryzyka oraz nierówny rozkad si w po- szczególnych ogniwach acuchów dostaw powoduje, e za niezbdne naley uzna wszelkie dziaania interwencyjne pastwa w sfer ochrony i zabezpiecza- nia przed rónymi rodzajami ryzyka najsabszych ogniw acucha (szczególnie rolnictwa). Podkrela to A. Czyewski, która uwaa, e w acuchach ywno-

ciowych istnieje potrzeba stosowania odpowiedniej polityki interwencyjnej pastwa, której celem jest m.in. stabilizacja rynków rolnych, poprawa parytetu dochodów ludnoci rolniczej i nierolniczej, a take zapewnienie bezpieczestwa

ywnociowego kraju (Czyewski, 2003). Aby jednak interwencjonizm by uza-

sadniony, pastwo powinno dostarcza szeregu instrumentów zarzdzania ryzy- kiem do sektora rolnego wspomagajcych niwelowanie ryzyka, które moe by przenoszone na inne elementy acucha dostaw. Szczególne istotne jest to w sfe- rze bezpieczestwa i zdrowotnoci ywnoci, które wymieniane s jako wiodce zagroenia pojawiajce si w acuchu dostaw ywnoci.

Wród instrumentów wsparcia majcych na celu pomoc w ograniczaniu ne- gatywnych skutków pojawiajcego si ryzyka (spadek dochodów, spadek plo- nów, spadek cen itp.) wymieni naley dopaty do ubezpiecze upraw i zwierzt gospodarskich, fundusze wzajemne i fundusze stabilizacji dochodów, ubezpie- czenia indeksowane czy np. kontrakty terminowe. W polskim rolnictwie od wie- lu lat wskazuje si jednak na problem wyranego braku nowych rozwiza kie- rowanych do rolnictwa, a majcych na celu ograniczanie skutków ryzyka w tym sektorze. Std istnieje ciga potrzeba przegldu i monitoringu ryzyka w rolnic- twie oraz „nowych” instrumentów zarzdzania nim.

Celem niniejszego opracowania jest ocena funkcjonowania dotychczaso- wych rozwiza w zakresie ograniczania skutków ryzyka oraz moliwoci apli- kacji „nowych” narzdzi zarzdzania ryzykiem do polskiego rolnictwa.

Niniejsze opracowanie skada si z czterech rozdziaów, wstpu oraz pod- sumowania prezentowanych analiz i wyników bada.

Pierwszy rozdzia koncentruje si na zarysowaniu teoretycznego ujcia ry- zyka i zarzdzania nim na poziomie przedsibiorstwa, ze szczególnym uwzgld- nieniem gospodarstwa rolnego. W rozdziale tym szczególn uwag zwrócono na definicje ryzyka i niepewnoci jako gównych elementów procesów decyzyj- nych, zidentyfikowano róda ryzyka oraz omówiono proces zarzdzania nim, w tym równie instrumenty wykorzystywane w zarzdzaniu ryzykiem w przed- sibiorstwach i gospodarstwach rolnych.

Rozdzia drugi obejmuje analiz procesu zarzdzania ryzykiem w sektorze

ywnociowym. W rozdziale tym skwantyfikowano problemy, jakie pojawiaj

si w zwizku z zarzdzaniem ryzykiem caymi acuchami dostaw. Zwrócono uwag na przesanki interwencjonizmu w sektorze ywnociowym, wyodrb- niono gówne obszary interwencji rzdowych na podstawie przegldu midzyna- rodowych dowiadcze.

W rozdziale trzecim zwrócono uwag na dotychczasowe dowiadczenia w zakresie wdraania tradycyjnych instrumentów zarzdzania ryzykiem – ubez- piecze do rolnictwa. Dla zobrazowania aktualnej sytuacji na rynku ubezpiecze

rolniczych obliczono wskaniki gstoci, szkodowoci i iloci szkód. Szczegó-

owej analizie poddano „nowe” instrumenty zarzdzania ryzykiem w rolnictwie

9

pod ktem ich dotychczasowego wykorzystania oraz moliwoci ich aplikacji do praktyki gospodarczej.

Rozdzia czwarty zawiera opis bada empirycznych, które zostay przepro- wadzone na podstawie przygotowanego przez autorów raportu kwestionariusza wywiadu. Badania te odnosz si do stopnia wykorzystania dotychczasowych instrumentów zarzdzania ryzykiem oraz potrzeb ankietowanych rolników w zakresie nowych narzdzi ochrony przed skutkami niekorzystnych zdarze

gospodarczych, w tym spadku dochodów.

Ostatni cz niniejszego raportu stanowi podsumowanie rozwaa zawar- tych w poszczególnych rozdziaach. W posumowaniu znajduj si równie

wnioski pynce z przeprowadzonej analizy bada ankietowych dotyczcych

zarzdzania ryzkiem w gospodarstwach rolnych.

11

1. Ryzyko i zarzdzanie ryzykiem

1.1. Ryzyko i niepewno – znaczenie i istota

Przedsibiorstwa dziaajce na rynku dokonuj wyborów i podejmuj róne- go rodzaju decyzje o charakterze gospodarczym, finansowym, spoecznym czy te rodowiskowym. Niezalenie jednak od ich charakteru s one determinowa- ne celami, jakie przedsibiorstwo zamierza osign w bliszej lub dalszej per- spektywie. Najwaniejszym celem przedsibiorstw (niezalenie od brany, jak

reprezentuj) dziaajcych na zasadach komercyjnych jest ich trwanie i rozwój.

Cel ten mona osign poprzez maksymalizacj zysków w warunkach wia- domoci ryzyka. Wynika z tego, e proces decyzyjny w przedsibiorstwie wie si z wyborem pomidzy oczekiwanym zyskiem a ryzykiem. Ryzyko natomiast odnosi si do rónorodnych niepewnych, ale moliwych zdarze. W takim uj- ciu niepewno oznacza brak moliwoci przewidzenia na podstawie dostpnej wiedzy tego, co zdarzy si w przyszoci. Naley jednak podkreli , e istota wielu zjawisk, które s dzisiaj trudne do przewidzenia, moe zosta wyjaniona wraz z postpem, wiedz i dowiadczeniem. Dziki nauce bardzo wiele rónych rodzajów niepewnoci zostao wyeliminowanych. Jednak, jak susznie zauwaa B. Hadyniuk, cywilizacja tworzy nowe sytuacje, które s ródem niepewnoci (Hadyniuk, 2010), która zdaniem T. oraz J. Jajugi (Jajuga, Jajuga, 1996) wynika nie tylko z liczby, zoonoci i zmiennoci elementów j tworzcych, ale rów- nie interakcji zachodzcych midzy nimi oraz ograniczonych moliwoci po- znawczych podmiotów gospodarujcych. Niezalenie jednak od tych uwarun- kowa przedsibiorcy musz sobie radzi z niepewnoci, która zawsze towa- rzyszy procesowi podejmowania decyzji. Wynika to z faktu, i zasadnicz cech

procesu podejmowania decyzji jest orientacja ku przyszoci, która ze swej natu- ry jest niepewna (Marcinek, 1994). Zdolno przedsibiorców do przewidywa- nia przyszych zdarze jest silnie determinowana iloci oraz rodzajem dostp- nych im informacji. Takie podejcie pozwala na wyodrbnienie czterech pod- stawowych poziomów niepewnoci (Williams i in., 2002; Muhoff, Hirschauer, 2011), co zaprezentowano w tabeli 1. Analizujc informacje zawarte w tej tabe- li, mona stwierdzi , e jeli wiadomo i nie ma adnej wtpliwoci, i okrelone dziaanie prowadzi do osignicia zakadanych rezultatów i nie ma innych roz- wiza, to moemy mówi o sytuacji pewnej. We wszystkich innych przypad- kach (ryzyko, niepewno , niewiedza) efekt dziaania jest niepewny.

Niepewno zatem moemy definiowa jako sytuacj decyzyjn charaktery-

zujc si okrelonym poziomem wiedzy o istniejcej rzeczywistoci gospodar-

czej, jej elementów skadowych i zachodzcych wspózalenoci midzy nimi.

Patrzc z perspektywy przedsibiorcy/rolnika podejmujcego decyzje gospodar- cze niepewno , nawet mierzalna zdaniem B. Hadyniuka (Hadyniuk, 2010), któ- ra niczego cennego i gronego dla nas nie niesie, nie jest ryzykiem

. W momen- cie jednak, gdy podejmowana przez przedsibiorc decyzja bdzie miaa wpyw na jego uyteczno (potrzeb) (np. wzrost zysków) i bdzie stanowia okrelo- n warto , wówczas mamy do czynienia z ryzykiem.

Tabela 1 Klasyfikacja sytuacji decyzyjnych w warunkach niepewnoci

Sytuacja decyzyjna

Pooenie informacyjne wzgldem

wielkoci docelowej

Przykad dla zmiennej losowej

Kryterium decyzyjne

Quasi pewno

(brak niepewno-

ci)

Potencjalne stany otocze- nia (rezultaty) s znane, Znane prawdopodobie- stwa wystpienia, Rozrzut bardzo may

Wysoko cen produk- tów w warunkach pa- stwowych gwarancji cenowych

Warto oczekiwana

Ryzyko (niepewno

obiektywna)

Potencjalne stany otocze- nia (rezultaty) s znane, Znane prawdopodobie- stwa wystpienia, Rozrzut nie moe by pominity

Wielko produkcji i ceny

Korzyci oczekiwane Wariancja wartoci oczekiwanej

Niepewno

(niepewno

subiektywna)

Potencjalne stany otocze- nia (rezultaty) s znane, Nieznane prawdopodo- biestwa wystpienia, Rozrzut nie moe by pominity

Szkody pogodowe, poar, których czsto

nie jest znana

Regua maximin Regua maximax Regua Hurvicza Regua Laplace’

a Regua Savage- -Niehansa Niewiedza Nieznane potencjalne

stany otoczenia (rezultaty)

Prawdopodobiestwo nie jest znane

Inynieria genetyczna Nawet nie s znane informacje o wielkoci niepewnoci

ródo: opracowanie wasne na podstawie: Muhoff O., Hirschauer N., Modernes Agrar- management. Betriebswirtschaftliche Analyse-und Planungsverfahren. 2 Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 2011.

Z przedstawionych powyej definicji wynika, e niepewno jest ródem ryzyka na powstanie, którego wpyw ma równie wielko kapitau zaangao- wanego w podejmowanie i realizacj decyzji. Ryzyko jest wic wypadkow

niepewnoci i wielkoci zaangaowanego w dane przedsiwzicie kapitau. Po- jawia si ono wraz z uwiadomieniem sobie niepewnoci i ronie wraz z jej wzrostem i wielkoci zaangaowanego kapitau. W praktyce okrelenia ryzyko i niepewno wystpuj najczciej razem, jednak nie oznaczaj tego samego zjawiska. Zwróci na to uwag po raz pierwszy Willet, wskazujc, i ryzyko jest



1 F.H. Knight uwaa natomiast, e mierzalna niepewno jest ryzykiem.

13

obiektywnie wspózalene od subiektywnej niepewnoci (Willet, 1951, s. 6.) Oznacza to, e pomidzy ryzykiem a niepewnoci istnieje cisy zwizek, co prezentuje rysunek 1.

Rysunek 1 Zaleno pomidzy ryzkiem a niepewnoci

ródo: opracowanie wasne na podstawie K. Jdralska, Zachowania przedsibiorstw w sytua- cjach niepewnych i ryzykownych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 1992, s. 55.

Niepewno co do ostatecznego rezultatu podejmowanych decyzji wymusza na przedsibiorcach okrelone zachowania. Osignicie rezultatu zachodzi w wielowymiarowej przestrzeni niepewnoci, która ksztatuj zarówno czynniki otoczenia wewntrznego, jak i zewntrznego firmy. To oznacza, e ryzyko jest kombinacj wielu nieustannie zamieniajcych si czynników majcych wpyw na powodzenie lub sukces danego przedsibiorstwa. Ta niepewno co do ostatecz- nego rezultatu wyznacza ramy ryzyka.

Przedstawione na rysunku 1 zalenoci wskazuj, i warunkiem koniecz- nym, jak równie wystarczajcym do powstania ryzyka jest niepewno . Dlate-





























Niepewnozewntrzna(egzogenna)

ZACHOWANIA

Reaktywne Adaptacyjne Innowacyjne(kreatywne)

SUKCESZYSK NIEPOWODZENIESTRA

RYZYKO

Niepewnowewntrzna(endogenna)

Niepewnozewntrzna(egzogenna)

Niepewno

przedmiotowa

(ródo:rzeczy)

Niepewno

podmiotowa

(ródo:zachowania)

Niepewno

strukturalna

(ródo:relacje)

SZANSEIZAGRO ENIA

PODMIOTDECYZYJNY Osobowo

Kultura Poznanie Kompetencje Aspiracje Systemwartoci

go naley utosamia ryzyko z wolnym wyborem, a nie z nieuchronnym prze- znaczeniem (Lupton, 1999). Mona bowiem dokona zawsze pomiaru ryzyka, w sytuacji gdy istniej dostpne informacje umoliwiajce ocen biecej sytua- cji pod ktem oszacowania potencjalnych strat lub zysków zwizanych z danym dziaaniem, czyli przewidywania skutków przyszych zdarze. Zdaniem I. Sta- niec oraz K.M. Klimczaka (Staniec, Klimczak, 2008) niepewno wymusza po- trzeb dziaania, a co za tym idzie, wzmaga proces podejmowania decyzji, który zawsze obarczony jest ryzykiem.

Dokadne okrelenie ryzyka jest bardzo trudne. Wedug S. Kasiewicza i W. Rogowskiego zdefiniowanie terminu ryzyko nie jest atwe, poniewa okre-

lenie to skada si z wielu zmieniajcych si czynników (Kasiewicz, Rogowski, 2004). Wskazuje na to przegld literatury przedmiotu, w której mona znale wiele rónych jego definicji. Taka sytuacja wynika z braku jednorodnej interpre- tacji tego pojcia, a czsto (o czym wspomniano wyej) utosamiania ryzyka z niepewnoci. W celu odrónienia obu poj naley zwróci uwag na teori

niepewnoci mierzalnej i niemierzalnej F. Knighta, wedug którego ryzyko to niepewno mierzalna, a niepewno sensu stricto to niepewno niemierzalna (Knight, 1933, s. 19-20, s. 245-246), jak równie na obiektywny charakter ryzy- ka oraz subiektywny charakter niepewnoci (Willet, 1956). Khan i Burnes zau- waaj jednak, e z perspektywy technicznej ryzyko naley postrzega jako obiektywne i mierzalne, natomiast perspektywa socjologiczna pozwala postrze- ga je jako subiektywne, determinowane przez dowiadczenie oraz spoeczny i polityczny punkt widzenia (Khan, Burnes, 2007).

W Sowniku jzyka polskiego oraz w Sowniku wyrazów obcych spotka si

mona z wyjanieniem, e ryzykiem jest: „moliwo , prawdopodobiestwo, e co si nie uda, przedsiwzicie, którego wynik jest nieznany, niepewny, pro- blematyczny, odwaenie si na takie niebezpieczestwo” (Sownik jzyka…, 1981). Definicja ta pokazuje, e ryzyko zwizane jest z sytuacj, która moe by przyczyn rónych zdarze – zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Ozna- cza to, e ryzyko to nie tylko ródo strat, ale take ewentualne ródo zysków (Pawowska-Tyszko, 2009).

Z kolei definicje wystpujce w wydawnictwach branowych precyzuj ter-

min ryzyka w oparciu o jego specyfik. Na przykad Encyklopedia organizacji

i zarzdzania definiuje to zagadnienie w nastpujcy sposób: „ryzyko – sytua-

cja, gdy co najmniej jeden z elementów skadajcych si na ni nie jest znany,

ale znane jest prawdopodobiestwo jego wystpienia” (Encyklpoedia organiza-

cji…, 1981), natomiast Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza okrela ryzyko jako

15

sytuacj, w której pojawiaj si moliwoci powstania nieprzewidywalnych od- chyle od zaplanowanych rezultatów (Encyklopedia ekonomiczno-…, 1984).

Ryzyko moe by opisywane m.in. jako prawdopodobiestwo powstania straty, kiedy rozwaana jest moliwo wystpienia jakiego sprecyzowanego zdarzenia, np. gradu, suszy, powodzi itp. W takiej sytuacji wyraa si je najcz-

ciej w formie procentowej lub uamkowej. Definicja ta zakada, e im wiksze prawdopodobiestwo, tym wiksze ryzyko. Przyjmuje równie, e gdy prawdo- podobiestwo powstania szkody wzrasta, to maleje niepewno w odniesieniu do wyników danego procesu. Wówczas ryzyko staje si bardziej przewidywalne i mona nim efektywnie zarzdza . W innej definicji ryzyka mona wyczyta ,

e moe by ono take stanem, w którym wystpuje moliwo powstania straty (Ronka-Chmielowiec, 2002).

Obecna koncepcja ryzyka zostaa przedstawiona przez Komisj do spraw Terminologii Ubezpieczeniowej USA w 1996 r. Komisja ta sformuowaa dwie definicje. Pierwsza z nich opisuje ryzyko jako niepewno w odniesieniu do sprecyzowanego zdarzenia w warunkach dwóch lub wicej moliwoci. To ry- zyko pojmuje si jako mierzaln niepewno . Natomiast druga definicja jest po- dejciem od strony zakadu ubezpiecze i odnosi si do praktyki ubezpiecze- niowej. Definicja ta stanowi, i ryzyko to ubezpieczona osoba lub ubezpieczony przedmiot (Tarczyski, Mojsiewicz, 2001).

Na podstawie przedstawionej powyej definicji ryzyka ze Sownika jzyka polskiego oraz Sownika wyrazów obcych wyodrbnia si dwie gówne koncep- cje ryzyka. Koncepcje te s bardzo przydatne w przypadku ryzyka pojawiajce- go si w dziaalnoci gospodarczej, w tym take w dziaalnoci rolniczej. Zali- cza si do nich:

x ryzyko wynikajce z moliwoci pojawienia si niechcianego zdarzenia, np.

straty – w tym aspekcie ryzyko pojmowane jest negatywnie (jako zagroe- nie). Podejcie to mona spotka w obszarach, w których da si wyodrbni jaki stan naturalny (podany), a ryzyko zwizane jest z pogorszeniem tego stanu (np. ryzyko ekologiczne).

x ryzyko wynikajce z moliwoci zrealizowania wyniku odmiennego ni

spodziewany – w tym aspekcie ryzyko pojmowane jest neutralnie (jako za- groenie i szansa) (Pawowska-Tyszko, 2009).

Wieloletnia dyskusja ekspertów nad moliwie starannym zdefiniowaniem terminu ryzyka doprowadzia do sformuowania nastpujcych wniosków okre-

lajcych natur ryzyka w gospodarce [Jerzak, 2006]:

1) Ryzyko nie jest czym jednorodnym, tak wic nie mona przytoczy jednej jednorodnej definicji tego terminu.

2) Ryzyko wystpuje co najmniej w dwóch ujciach: obiektywnym i subiektywnym.

3) Ryzyko mona analizowa w rónych kontekstach jako: niebezpieczestwo, niepewno , hazard, prawdopodobiestwo.

4) Ryzyko jest czym zmiennym i stadialnym, zatem jest raczej procesem, a nie stanem otoczenia.

W praktyce gospodarczej pojcie ryzyka stosuje si wtedy, gdy:

x wynik, jaki zostanie wypracowany w przyszoci, jest nieznany, ale istnieje moliwo zidentyfikowania przyszych sytuacji;

x znane jest prawdopodobiestwo dokonania si poszczególnych moliwoci w przyszoci (Tarczyski, Mojsiewicz, 2001).

Rónice pomidzy ryzykiem a niepewnoci zostay zaprezentowane w tabeli 2.

Najczciej wszelkie rozwaania odnoszce si do istoty ryzyka sprowadzaj

si do dwóch nurtów: formalnego i materialnego. Nurt formalny odwouje si do teorii prawdopodobiestwa i szacowania wielkoci ryzyka, natomiast nurt mate- rialny bazuje na teorii podejmowania decyzji, a pojcie ryzyka interpretowane jest na podstawie wyobraenia o tym, co ma nastpi .

Szerokie rozpowszechnienie ryzyka w rónych dyscyplinach naukowych, w rónych sektorach gospodarki, w polityce, a take w jzyku potocznym spra- wia, e pojcie to moe by rozpatrywane w wielu kontekstach, na co zwrócili uwag Rogowski i Grzywacz (Rogowski, Grzywacz, 1999). Ryzyko moe by zatem klasyfikowane wedug nastpujcych kryteriów:

x rodzaju potrzeb – odpowiada na pytanie – co ryzykujemy?

x rodzaju zagroe – odpowiada na pytanie – co powoduje zagroenie?

x dziedzin wystpowania ryzyka – odpowiada na pytanie – w jakiej sferze ry-

zykujemy.

17

Tabela 2

Rónice pomidzy ryzykiem a niepewnoci

Ryzyko Niepewno

Zjawisko obiektywne Zjawisko subiektywne Cecha mierzalna, mona zmierzy prawdo-

podobiestwem

Cecha niemierzalna, da si oceni jedynie poziomem wiary czy dane zjawisko moe nastpi

Ryzyko jest stanem zjawisk dziejcych si

w otoczeniu

Ryzyko jest stanem umysu

Moliwo poniesienia szkody lub straty Niepewno wyniku – moliwa strata lub zysk

Wystpuje w krótkich okresach Wystpuje przewanie w dugich okresach Liczba potencjalnych scenariuszy w zakre-

sie ksztatowania si wielkoci docelowej jest ograniczona

Dopuszcza moliwo zaistnienia kadego scenariusza sporód ich nieskoczonej liczby

Wystpienie danego scenariusza skutkuje okrelonym poziomem wielkoci docelowej

Wystpienie danego scenariusza nie ma istotnego zwizku z finalnym poziomem wielkoci docelowej

ródo: opracowanie wasne na podstawie: A. Choma, Zarzdzanie ryzykiem, www.think.wsiz.rzeszow.pl, nr 4(8) 2011, s. 7-21 dostp dn. 20-10-2016 za I. Staniec, K.M. Klimczak, Panorama ryzyka, [w:] I. Staniec, J. Zawia-Niedwiecki (red.), Zarzdzanie ryzykiem operacyjnym, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2008, s. 14-17.

Ryzyko zwizane ze zdobywaniem dóbr mona okreli jako ryzyko gospodar- cze. Patrzc przez pryzmat kadego przedsibiorstwa, niezalenie od brany, któr

reprezentuje, ryzyko gospodarcze mona rozpatrywa w nastpujcy aspektach:

x planistycznym – niebezpieczestwo niezrealizowania zaplanowanych wiel- koci;

x decyzyjnym – niebezpieczestwo podjcia bdnych decyzji;

x dziaania – niebezpieczestwo niepowodzenia podjtego dziaania;

x straty – niebezpieczestwo utraty majtku;

x celowym – niebezpieczestwo negatywnego odchylenia od zamierzonego celu;

x ekonomicznym – niebezpieczestwo zaistnienia niekorzystnych zjawisk spo-

eczno-ekonomicznych.

Patrzc z tej perspektywy, ryzyko mona zdefiniowa za T. Kaczmarkiem i M. Zarzyckim jako „moliwo niepowodzenia, a w szczególnoci moliwo

wystpienia zdarze niezalenych od dziaajcego podmiotu, których nie moe

on dokadnie przewidzie i którym nie moe w peni zapobiec, a które – przez

zmniejszenie wyników uytecznych i/lub przez zwikszanie nakadów – odbie-

raj dziaaniu zupenie lub czciowo cech skutecznoci i ekonomicznej opa-

calnoci (Kaczmarek, Zarzycki, 2005). Podobnie ryzyko definiowane jest przez Hadyniuka, Jaworskiego, Rogowskiego i Grzywacza (Hadyniuk, 2010; Jawor- ski, 2000; Rogowski, Grzywacz, 1999), którzy pod tym pojciem rozumiej

moliwo utraty przez przedsibiorstwo zdolnoci zarobkowej o oczekiwanym poziomie lub zagroenie nieosignicia zamierzonych celów lub niedostrzeganie i niewykorzystanie szans osigniecia wyszego poziomu zarobkowania ni po- cztkowo oczekiwany. Tak rozumiane ryzyko ma wydwik negatywny.

Z innej perspektywy patrzy na ryzyko Marciniak, który zauwaa, e ryzyko naley traktowa znacznie szerzej, zauwaajc równie pozytywny aspekt tego zjawiska. Definiuje on zatem ryzyko jako moliwo zmniejszenia, ale równie

zwikszenia rynkowej wartoci kapitau wasnego podmiotu gospodarczego w okrelonym momencie w przyszoci w wyniku niekorzystnych bd korzyst- nych zmian czynników wewntrznych lub zewntrznych (Marciniak, 2001).

Wynika z tego, e istota ryzyka stanowi alternatyw pomidzy sukcesem a po- rak, zyskiem a strat, nagrod lub kar. Zwracaj na to uwag m.in. wider- ski, Jajuga, Zagórska ( widerski, 1998; Jajuga, 1996; Zagórska, 1994), którzy wyróniaj negatywne i pozytywne podejdzie do ryzyka, traktujc je z jednej strony jako zagroenie, z drugiej za jako szans. Z ich dyskursu na temat ryzy- ka wynika, e ryzyko prowadzi do sukcesu tylko wtedy, gdy jest podejmowane z ca wiadomoci niepewnoci, gdy opiera si nie tylko na dowiadczeniu, ale przede wszystkim na wszechstronnych analizach szans i zagroe. Dlatego te we wszelkich analizach ryzyka niezbdna jest wczesna identyfikacja jego róde, która moe doprowadzi do zmniejszenia jego poziomu.

1.1.1. róda i rodzaje ryzyka

Obszar ryzyka, którym przedsibiorstwo podlega, jest wyznaczany przez dynamik zmian w otoczeniu bliszym i dalszym przedsibiorstwa oraz jego wewntrzn sytuacj. Zmiany w otoczeniu bliszym i dalszym definiuj dwa obszary róde ryzyka: na poziomie operacyjnym, tzw. ryzyko gospodarcze (ry- zyko cenowe, ryzyko ilociowe, ryzyko zachowa, ryzyko zmiany polityki) oraz finansowym przedsibiorstwa, tzw. ryzyko finansowe, co prezentuje rysunek 2.

ródem potencjalnych zagroe jest równie wewntrzna sytuacja przedsi-

biorstwa, a przede wszystkim charakter realizowanych procesów, wykorzysty-

wanych technologii czy te zasobów.

19

Rysunek 2 róda ryzyka i moliwoci jego zredukowania







 

































ródo: opracowanie wasne na podstawie: O. Muhof., N. Hirschauer, Modernes Agrar- management. Betriebswirtschaftliche Analyse-und Planungsverfahren. 2 Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 2011.

W literaturze przedmiotu mona spotka si z rónymi podziaami ryzyka, bdcymi wynikiem przyjtego kryterium klasyfikacji. W tabeli 3 zaprezento- wano wybrane podziay ryzyka i krótko je scharakteryzowano.

Ryzykoprzedsibiorstwa

Ryzykogospodarcze(operacyjne)

RÓDAMO LIWOCI

Ryzyko Ryzyko Ryzyko

Ryzyko

Wewntrzneizewntrzneinstrumenty

zarz dzaniaryzykiem

Harmonijnywzrost;

wyszyudzia

rodkówwasnych

Narynkach

czynników

produkcji

Narynkach

produktów

Ryzyko

Uwarunko

wanepogod  Zpowodu

chorób

iszkodników

Techniczne

iztytuu

ludzkiej

niedoskonaoci

Jakociowe,

zwi zane

znabywany

mirodkami

produkcji

Niepewno

codojakoci

siyroboczej

Niepewnoco

domoralnoci

patniczej

idotrzymania

zobowi za

przez

odbiorców

Zmiany

regulacji

podatkowych

idotycz cych

subsydio

wania

Zmiany

zakazów

regulacji

Tabela 3 Klasyfikacja rodzajów i róde ryzyka w rolnictwie wedug rónych kryteriów

Ogólna klasyfikacja

ryzyko naturalne Jego ródem jest oddziaywanie naturalnych czynników, takich jak wahania warunków meteorologicznych, rozkad temperatur, choroby i insekty.

ryzyko osobowe Znajduje ródo w niedoskonaoci ludzkiej natury, np. nieuczciwo , niedbalstwo czy niedotrzymywanie zobowiza umownych.

ryzyko rynkowe Powstaje z warunków rynkowych, w jakich funkcjonuje gospodarstwo.

Dotyczy gównie ksztatowania si cen na sprzedawane produkty rolne i rodki produkcji oraz wykorzystywanych czynników.

Ze wzgldu na specyfik dziaalnoci

ryzyko przyrodnicze Mocno powizane z charakterem produkcji rolniczej. Brak moliwoci przewidzenia wielkoci produkcji, jej kosztów i strat wynika z oddzia-

ywania takich czynników, jak: zmienne warunki klimatyczne i biolo- giczne, warunki glebowe, choroby rolin i zwierzt, szkodniki, zagro-

enia susz lub nadmiernymi opadami, sezonowo produkcji, rozmieszczenie przestrzenne i wiele innych. Ryzyko to moe mie odzwierciedlenie w niedostatecznej poday, czyli klsce urodzaju.

Rodzi niepewno co do rozmiarów produkcji, jej kosztów i potencjal- nych strat.

ryzyko technologiczne Zwizane jest z postpem technologicznym, technicznym i biologicz- nym. Jego ródem moe by zarówno wdraanie nowych technologii produkcji, jak i udoskonalanie ju istniejcych. Dotyczy nie tylko wy- miernych strat ekonomicznych dla przedsibiorstwa, ale moe powo- dowa take zagroenie przez wpyw na rodowisko oraz jako wy- twarzanych produktów. W zwizku z wystpowaniem czynników nie- bdcych w peni pod kontrol czowieka, podejmowanie ryzyka zmian innowacyjnych wymaga szczególnej uwagi. Ocena stopnia ryzyka wdraania nowych technologii realizowanych w warunkach produkcyj- nych jest utrudniona ze wzgldu na wystpowanie wielu nieatwych do wyrónienia elementów zakócajcych. Jego ródem mog by rów- nie rozbienoci w stopniu rozwoju poszczególnych jego elementów, takich jak: postp biologiczny (zwizany z doskonaleniem cech uyt- kowych rolin i zwierzt), postp techniczny (dotyczcy technicznego wyposaenia gospodarstwa, doskonalenia jakoci i funkcjonalnoci rozwiza budowlanych i technicznych), postp organizacyjny (doty- czcy doskonalenia procesów organizacyjnych i systemu zarzdzania, podnoszenia poziomu ogólnej wiedzy i kwalifikacji producentów).

 

21

cd. Tabeli 3.

ryzyko organizacyjne Odnosi si do planowania, kontrolowania i organizowania produkcji rolniczej, zmian organizacji, zarzdu i kierownictwa, organizacji czasu pracy i powiza z otoczeniem.

ryzyko ekonomiczne Zwizane jest zarówno ze sfer poday, jak i konsumpcji. W sferze produkcji odnosi si do utrzymania kosztów produkcji na zaoonym wczeniej poziomie, natomiast w sferze konsumpcji wie si z uzy- skaniem przychodów ze sprzeday produktów rolnych na poziomie, który zagwarantuje pokrycie kosztów

i osignicie zysku. Jednym z jego róde s niekorzystne zmiany w strukturze wydatków konsumpcyjnych ludnoci. Dotyczy to tenden- cji do spadku udziau wydatków na ywno w wydatkach konsump- cyjnych ludnoci zamoniejszej i jednoczesnego spadku popytu warstw uboszych z zwizku z niedostatecznymi dochodami. Do innych jego róde zalicza si niekorzystne relacje midzy dochodami z rolnictwa a dochodami innych gazi gospodarki narodowej, powodujce zagro-

enia dla procesów akumulacyjnych w rolnictwie. Wolniejsze tempo wzrostu cen produktów rolnych od wzrostu cen innych produktów, gównie cen rodków produkcji rolniczej, przyczynia si do niekorzyst- nych relacji cenowych, które maj odzwierciedlenie w opacalnoci produkcji.

ryzyko produkcyjne Obejmuje elementy ryzyka technologicznego i organizacyjnego, a w szczególnoci ryzyko przyrodnicze. Wystpuje wtedy, gdy odchy- lenie od zamierzonych efektów jest spowodowane czynnikami przy- rodniczymi (powód, gradobicie, susza itp.). Nie da si go unikn ani przewidzie w jednoznaczny sposób. W zwizku z tym podejmuje si

przedsiwzicia, które maj na celu zagodzenie skutków jego wyst- pienia, np. ubezpieczenie produkcji

w zakadach ubezpieczeniowych.

ryzyko rynkowe Jest wynikiem zmiany zewntrznych warunków ekonomicznych pro- dukcji, np. utraty rynków zbytu i zwizanej z tym nadmiernej poday produktów i spadku ceny lub te otwarcia nowych rynków zbytu i wzrostu popytu, a tym samym wzrostu ceny produktu. Moe mie na nie wpyw równie zmienno ceny na rodki produkcji, niestabilno

polityki rolnej itp.

W ramach kategorii ryzyka rynkowego w rolnictwie ryzyko pynnoci obrotu

towarowego

Rozumiane jest jako moliwo znalezienia kontrahenta dla zawarcia waciwej transakcji we waciwym czasie.

ryzyko kontrpartnera Zwizane jest z niebezpieczestwem odmowy lub brakiem moliwoci zrealizowania kontraktu przez zobowizanego w przyszoci.

 

cd. Tabeli 3.

ryzyko cenowe Wie si z nieprzewidywalnoci przyszych ruchów cenowych, a przede wszystkim niekorzystnej zmiany ceny danego towaru na ryn- ku. Zarówno producenci, jak i przetwórcy produktów rolnych s wobec niego bezsilni.

Ze wzgldu na ródo pochodzenia ryzyka

ryzyko produkcyjne Pozostaje cile zwizane ze zmianami klimatyczno-pogodowymi oraz z moliwoci pojawienia si chorób epidemicznych zwierzt. Jest odpowiedzialne za szkody powstae w procesie produkcji.

ryzyko cenowe Dotyczy niepewnoci, która wynika z relacji cen artykuów rolnych do cen rodków produkcji dla rolnictwa. Mona je okreli jako „systema- tyczne”, poniewa odnosi si do wszystkich producentów rolnych jed- noczenie.

ryzyko instytucjonalne Uwarunkowane jest niepewnoci wpywu zmian w polityce pastwa oraz przepisów wykonawczych na decyzje gospodarcze w sektorze rolnym.

ryzyko finansowe Wie si ze ródami finansowania operacji gospodarczych i dotyczy np. nieoczekiwanego wzrostu stóp procentowych, braku dostpu do kredytu, utraty pynnoci czy zmiany kursu walut.

ryzyko czynnika ludzkiego (tzw. ryzyko osobowe)

Wynika z faktu wystpienia zagroe (np. choroby, wypadki przy pra- cy, zgony itp.), które maj wpyw na osoby prowadzce gospodarstwo rolne.

ryzyko dochodowe Tworzy specyficzn „mieszank” ryzyka produkcyjnego i cenowego.

Jest efektem szkód powstaych w procesie produkcji w wyniku wpywu czynników pogodowych oraz konsekwencj istniejcej w gospodarce rynkowej wolnoci gospodarczej, a co za tym idzie szerokiej gamy swobód, jakie ona powoduje, co prowadzi do tego, i ryzyko to staje si

nieodcznym elementem towarzyszcym procesowi gospodarowania.

Ze wzgldu na kontrolowane i niekontrolowane obszary dziaalnoci rolniczej ryzyko systematyczne Determinowane jest przez siy zewntrzne, które nie podlegaj kontroli

podmiotu. Obejmuje wszystkich producentów rolnych jednoczenie.

Wynika z nieznajomoci przyszych zdarze, mogcych spowodowa zarówno straty, jak i zyski. Pozostaje cile zwizane z warunkami ekonomicznymi rynku regionalnego oraz globalnego. Do zarzdzania nim potrzeba nie tylko zaangaowania ze strony podejmujcego decy- zj, lecz take oparcia w rynkach finansowych. Za jego gówne róda przyjmuje si zmiany stopy procentowej, inflacji, przepisów podatko- wych czy sytuacji polityczno-ekonomicznej.

23

cd.

Tabeli 3.

ryzyko specyficzne Odnosi si do pojedynczych producentów i jest wynikiem moliwoci powstania szkody w kontrolowanym przez dany podmiot obszarze dziaania. Wród jego róde wymienia si: sposób zarzdzania jed- nostk gospodarcz, dostpno surowców, pynno itp.

Ze wzgldu na intensywno straty poniesionej przez rolnika oraz prawdopodobiestwo jej wystpienia

ryzyko przewidywalne Wie si z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej i koresponduje z potencjaln strat, której prawdopodobiestwo mona przewidzie w oparciu o przesze zdarzenia. Wobec tego mona je czciowo kon- trolowa i przewidywa , poniewa jest ono cakowicie uzalenione od indywidualnych decyzji producentów rolnych. Zwizane jest z ryzy- kiem wprowadzania nowych odmian rolin, typów zwierzt, nowych technologii, produkcji rolinnej i zwierzcej, organizowaniem produk- cji rolniczej, pojawieniem si nowych konkurentów na rynku itp.

ryzyko nieprzewidywalne Dotyczy wystpienia ryzyka o charakterze naturalnym, które zwizane jest z siami przyrody oraz oddziaywaniem otoczenia. Wpywa na indywidualne osoby oraz na ca zbiorowo (w przypadku ryzyka o charakterze „katastroficznym”) i nie jest od nich zalene. Jego ró- dem s np. zmiany klimatyczne, kradziee, poary itp. W dziaalnoci rolniczej wynika z zalenoci produkcji od warunków pogodowych i biologicznych, których producent rolny nie jest w stanie sam kontro- lowa .

Ze wzgldu na ródo ryzyka, jego masowe oddziaywanie oraz rozmiar jego nastpstw ryzyko fundamentalne Wpywa na du liczb jednostek lub na cae spoeczestwo. Jego ró-

dami s przyczyny ekonomiczne, spoeczne, polityczne, ale take siy przyrody. Do przykadów mona zaliczy : trzsienia ziemi, huragany, katastrofalne powodzie, wojny, bezrobocie.

ryzyko partykularne Powoduje straty u jednostek indywidualnych. Wyrónia si dwa jego gówne róda: aktywno poszczególnych jednostek (rabunek, podpa- lenie) oraz czynniki od tych jednostek niezalene (poar w wyniku samozapalenia, uderzenie pioruna itp.).

ródo: opracowanie wasne na podstawie: M. Jerzak (2006), Podstawowe zagadnienia ryzy- ka…, s. 109-112; J. Pawowska-Tyszko (2009), Aktualne problemy zarzdzania…, s. 9-12;

W. Ronka-Chmielowiec (2002).

Zaprezentowane róne rodzaje ryzyka s od siebie zalene (mog na siebie oddziaywa ) i mog wystpowa cznie. Niektóre s wspólne dla kadej dzia-

alnoci gospodarczej, a inne s charakterystyczne tylko dla rolnictwa. Oddzia-

uj równie w zrónicowany sposób na sektor rolniczy i gospodarstwa w zale-

noci od stopnia specjalizacji, stanu wyposaenia technicznego czy pooenia

geograficznego jednostki. Dlatego te identyfikowanie ryzyka i jego przypo-

rzdkowywanie do konkretnych grup to gówny element procesu zarzdzania

nim w gospodarstwie rolnym (Pawowska-Tyszko, 2009).

1.2. Zarzdzanie ryzykiem

Zarzdzanie ryzykiem jest istotnym komponentem zarzdzania przedsibior- stwem, a jego rozbudowane procedury wykorzystywane s najczciej w dziaa- niach duych przedsibiorstw, stanowicych rozbudowane acuchy dostaw.

Tymczasem specyfika dziaania M P (Mae i rednie Przedsibiorstwa) czyni te podmioty szczególnie podatnymi na negatywne skutki wystpienia rónych ro- dzajów ryzyka. Jest to szczególnie istotne, biorc pod uwag fakt, i wikszo

przedsibiorstw dziaajcych w sektorze ywnociowym posiada status M P.

Pojcie zarzdzania ryzykiem definiowane jest jako proces decyzyjny, wspomagajcy osignicie zaplanowanego celu gospodarczego, spoecznego lub politycznego optymalnym kosztem za pomoc procedur umoliwiajcych ca- kowit eliminacj lub ograniczenie do akceptowanego poziomu wszelkich grup ryzyka zagraajcych jego osigniciu (Zdanowski, 2000, s. 8).

Oznacza to, e zarzdzanie ryzykiem obejmuje zbiór dziaa prowadzcych do ograniczenia wystpowania ryzyka i minimalizowania jego skutków. Prze- wanie s to czynnoci polegajce na prognozowaniu moliwych zagroe oraz gromadzeniu rodków, które w przyszoci bd wyrównywa straty w przypad- ku pojawienia si ryzyka (Lipiska, 2013, s. 72).

Dzisiejsze przedsibiorstwa przywizuj coraz to wiksz wag do zarzdza- nia ryzykiem. Obecny wzrost niepewnoci spowodowany jest szybkim tempem zmian technologicznych oraz zoonoci relacji pomidzy podmiotami gospo- darczymi. Dlatego te zarzdzanie ryzykiem nie moe by jedynie procesem, któ- ry jest mechanicznie przeprowadzany przez zarzdzajcych podmiotami gospo- darczymi. Powinno by w gównej mierze elementem strategii przyjtej przez menaderów, skoncentrowanych na wzrocie efektów ekonomicznych podmiotu.

Zarzdzanie ryzykiem zarówno w gospodarstwach rolnych, jak i przedsi- biorstwach, powinno by zintegrowanym procesem, odnoszcym si do caego przedsibiorstwa, mie charakter dugofalowy i cigy (Jerzak, 2009, s. 17).

Zarzdzanie ryzykiem w przedsibiorstwie mona zdefiniowa jako system

dziaania integrujcy strategi firmy, technologi, procesy, ludzi i wiedz. Ce-

lem tego zarzdzania jest ocena poziomu ryzyka wica si z wykonywaniem

ustanowionych przez przedsibiorstwo zada, jak równie podjcie dziaa, któ-

re bd redukowa skutki pojawienia si sytuacji ryzykownych. Wobec tego za-

rzdzanie ryzykiem bierze pod uwag wszystkie zagroenia i szanse, a nie tylko

te finansowe, natomiast jego podstawowym celem jest maksymalizacja genero-

wanej przez podmiot wartoci. Podejcie do tego problemu w taki sposób odnosi

25

si do przedsibiorstw, które funkcjonuj w rónych sferach gospodarki, w tym take do przedsibiorstw dziaajcych w sferze rolnictwa (Jerzak, 2009, s. 17).

Zarzdzanie ryzykiem w rolnictwie polega na podejmowaniu decyzji i dzia-

a w celu ograniczenia rónych rodzajów ryzyka, które pojawiaj si w otocze- niu rolnictwa. Dziaania te prowadz do zmniejszania ekspozycji podmiotów sektora rolnego na ryzyko, dla uzyskania jego akceptowalnego poziomu (Cor- dier, Erhel, Pindard, Courleux, 2008).

J. Pawowska-Tyszko okrela zarzdzanie ryzykiem w rolnictwie jako:

„wszelkie dziaania polegajce na przewidywaniu i ograniczaniu potencjalnych zagroe oraz gromadzeniu rodków, które mogyby skompensowa straty w momencie ich wystpienia” (Pawowska-Tyszko, 2009, s. 15). Dziaania te mog by rozwaane zarówno na poziomie przedsibiorstwa, jak i równie na poziomie danego sektora, co ma take swoje implikacje w realizowaniu celów.

Proces zarzdzania ryzykiem mona podzieli na fazy, których liczba jest róna w zalenoci od róda literaturowego. Niektórzy w procesie zarzdzania ryzykiem wyróniaj pi faz tj. identyfikacji ryzyka, pomiaru ryzyka, oszaco- wania ryzyka, oceny ryzyka, faza monitorowania i sterowania ryzykiem (Tum- mala, Schoenherr, 2011, s. 479). Inni dziel ten proces na 3 etapy: faza identyfi- kacji ryzyka, faza analizy ryzyka, faza oceny ryzyka (Khan, Burnes, 2007, s. 222). Klasyczne zarzdzanie ryzykiem skada si z czterech etapów (Jerzak, 2006, s. 116): zidentyfikowania rodzaju ryzyka, z jakim gospodarstwo moe si

zetkn ; pomiaru wystpujcego ryzyka; kontrolowania ryzyka; zbierania in- formacji o wystpujcych rodzajach ryzyka.

Mimo rónych opinii na temat podziau procesu zarzdzania ryzykiem na fa-

zy, istnieje jednakowa opinia na temat przebiegu procesu zarzdzania ryzykiem,

który powinien zawiera takie elementy jak: (1) identyfikacj ryzyka, (2) oce-

n i oszacowanie parametrów ryzyka, (3) sporzdzenie swego rodzaju koncep-

cji bd programu zarzdzania ryzykiem oraz (4) wybór instrumentów zarz-

dzania ryzykiem wraz z jego monitorowaniem (rysunek 3).

Rysunek 3 Proces zarzdzania ryzykiem















































ródo: opracowanie wasne na podstawie: O. Muhof.,N. Hirschauer, Modernes Agrar- management. Betriebswirtschaftliche Analyse-und Planungsverfahren. 2 Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 2011.

(1)

Widocznezagroenia iszanse

Subiektywniepostrzegane

zagroeniaiszanse

Identyfikacjaryzyka

(2)

(3)



(4)Podjciedecyzjidotycz cejinstrumentówzarz dzaniaryzykiemijejwdroenie

Ocenaiwycenaryzyka Nieistotnawysoko

stratimae

prawdopodobiestwo

ichwyst pienia

Nieistotneprawdopodo

biestwowyst pienia

szkodymaychrozmiarów

(np.niewypacenieprzy

znanejpomocypublicznej)

Ryzyko

istotne

Przejcieryzyka Sterowanieryzykiem

Unikanie(np.rezy

gnacjazryzykownej

inwestycji)

Redukcja

(np.dywersyfikacja

dziaalnoci

Przerzucanie/transfer

(np.zakup

ubezpieczenia)

Sterowanieryzykiem(wybórinstrumentówipoziomuintensywnoci

ichstosowania)

27

Zarzdzanie ryzykiem moe by dokonywane na poziomie gospodarstwa, rynku, a take rzdu. Pomidzy rodzajami ryzyka a instytucjami, które bior

udzia w zarzdzaniu ryzykiem wystpuj pewne powizania. Ryzyko o charak- terze katastroficznym, czyli z niskim prawdopodobiestwem pojawienia si

i z du si oddziaywania, wymaga udziau rodków na poziomie rzdowym.

Nie jest ono natomiast przedmiotem zarzdzania na poziomie gospodarstwa. S

równie takie rodzaje ryzyka, które mona przyj za normalne, czyli z duym prawdopodobiestwem pojawienia si i z ma si oddziaywania. Zarzdza si

nimi przewanie na poziomie gospodarstwa, bez znacznego zaangaowania ryn- ku i rzdu. Istniej take rodzaje ryzyka, które cechuj si rednim prawdopo- dobiestwem pojawienia si i redni si oddziaywania. Mog by one zarz- dzane poprzez wykorzystywanie dostpnych na rynku transakcji minimalizuj- cych ryzyko lub dziaania zbiorowe producentów (Melyukhina, 2011).

Ochron przed skutkami ryzyka mona prowadzi w sposób aktywny lub pasywny. O pasywnej postawie mówi si wtedy, gdy podmiot zachowuje si

biernie, bez podejmowania prób redukowania skutków ryzyka. Postawa ta jest najczciej wynikiem braku wiedzy i umiejtnoci w zakresie zarzdzania ryzy- kiem. Z kolei postaw aktywn charakteryzuje podejmowanie dziaa ograni- czajcych ryzyko oraz minimalizowanie strat. Zwizana jest ona cile z umie- jtnoci identyfikacji i szacowania ryzyka, a take ze znajomoci metod za- bezpieczania si przed ryzykiem. Ryzyko mona redukowa poprzez poznanie praw rzdzcych procesami gospodarczymi i zjawiskami przyrody, udoskonala- nie technologii produkcji i organizacji, rozpoznawanie stopnia zagroe oraz uwzgldnianie ryzyka w planowaniu produkcji. Wymienione dziaania okrelaj

kierunek prewencyjny minimalizowania ryzyka.

Zarzdzanie ryzykiem w przedsibiorstwie rolniczym umoliwiaj nastpu- jce umiejtnoci (Jerzak, 2006):

x przewidywania negatywnych skutków ryzyka w oparciu o badania, rozpo- znanie i dowiadczenie;

x zapobiegania powstajcym zagroeniom;

x redukowania negatywnych skutków ryzyka.

Jednostki gospodarcze mog kontrolowa ryzyko za pomoc rónych metod.

Istotne jest regularne kontrolowanie poziomu ryzyka. Mona to robi , wykorzy- stujc metody kontroli ryzyka. M. Jerzak wyodrbnia dwie grupy takich metod:

metody kontroli fizycznej i finansowej (Jerzak, 2008, s. 64). Metody kontroli

fizycznej polegaj w gównej mierze na integracji pionowej podmiotów, dywer-

syfikacji i kontraktacji produkcji. Natomiast metody kontroli finansowej zwi-

zane s z pokrywaniem przyszych strat przy wykorzystaniu wasnych moliwo-

ci finansowych lub z przerzuceniem ryzyka na inne podmioty. Do gównych form przeniesienia odpowiedzialnoci za ryzyko zalicza si transakcje giedowe oraz ubezpieczenia (Kooszycz, 2012, s. 181).

Zarzdzanie ryzykiem w gospodarstwie rolnym obejmuje rozpoznawanie i przewidywanie pojawienia si zagroe oraz dobór dziaa i rodków umoli- wiajcych redukowanie strat w razie ich powstania. Taka definicja zarzdzania ryzykiem wyznacza zarazem cel podjtych dziaa, jakim jest niwelowanie skutków wystpienia sytuacji ryzykownych (Jerzak, 2008, s . 247).

Do kluczowych kierunków zarzdzania ryzykiem w rolnictwie zalicza si

z jednej strony popraw wyników finansowych gospodarstwa, a z drugiej za- pewnienie takich warunków, aby w razie pojawienia si ryzykownej sytuacji maksymalnie zredukowa wielko ponoszonych strat. Podczas okrelania struktury produkcji oraz zwizanych z tym nakadów, ocena poziomu przypusz- czalnego ryzyka w zakresie podmiotu umoliwia podjcie decyzji organizacyj- nych w celu jego maksymalnego ograniczenia (Jerzak, 2009, s. 18).

Z jednej strony zarzdzanie ryzykiem moe sprowadza si tylko do dziaa

podejmowanych przez producenta rolnego wewntrz swojego gospodarstwa, ale z drugiej strony czynnoci te mog mie równie o wiele szerszy charakter. Do- tyczy to kierunków polityki pastwa, które powinny mobilizowa , stymulowa i zachca producentów rolnych do korzystania z rónych dostpnych instru- mentów ochrony przed negatywnymi skutkami ryzyka. W procesie zarzdzania konieczne jest dokonywania wyborów, które w przyszoci maj zagwarantowa uzyskanie zaplanowanych celów (Karmaska, 2008, s. 110-111). Chodzi tu gównie o stabilizowanie oraz popraw wyników finansowych producenta rol- nego, a take o zapewnienie mu najkorzystniejszych warunków dalszego rozwo- ju (Kaczmarek, 2006, s. 95).

Biorc pod uwag specyfik produkcji rolnej, naley podkreli , i zarz- dzanie ryzykiem to elementarny czynnik, majcy wpyw na efektywno i opa- calno produkcji. Wobec tego jego znajomo i kontrola s wane ze wzgldu na ogromn ilo zagroe, jakie pyn ze rodowiska przyrodniczego oraz pro- cesu produkcji (Wawrzynowicz, Wajszczuk, Baum, 2012, s. 352).

wiadome zarzdzanie ryzykiem daje producentom rolnym moliwo

zwikszenia szansy osignicia zaoonych celów. Zmierza si do tego po to,

eby jak najbardziej ograniczy nieuniknione ryzyko i aby to ograniczanie od-

dziaywao w jak najmniejszym stopniu na proces produkcji w rolnictwie oraz

jego wyniki ekonomiczne i produkcyjne (Laska, Wicki, 2012, s. 28).

29

1.2.1. Instrumenty zarzdzania ryzykiem

Jednym z etapów zarzdzania ryzykiem jest podjcie decyzji na temat wybo- ru odpowiednich instrumentów zarzdzania nim. Producent rolny ma do dyspo- zycji cay wachlarz tych instrumentów. M. Janowicz-Lomott uwaa, e: „in- strumenty zarzdzania ryzykiem rolnym mog by zwizane zarówno z decy- zjami na poziomie gospodarstw rolnych, jak i polityki pastwa” (Janowicz- Lomott, 2013, s.65). Podzia instrumentów zarzdzania ryzykiem w rolnictwie zaproponowany przez M. Janowicz-Lomott zosta zaprezentowany na rysun- ku 4. Wród instrumentów ograniczania ryzyka wymienia ona narzdzia inter- wencji pastwowej (protekcjonistyczne, finansowe oraz regulacyjne) oraz na- rzdzia indywidulane (konsolidacj dziaa, dywersyfikacj ryzyka, fundusze rezerwowe, ubezpieczenia, transakcje na rynkach terminowych).

Rysunek 4 Instrumenty ograniczania skutków ryzyka w rolnictwie

ródo: opracowanie wasne na podstawie: M. Janowicz-Lomott (2013), jw., s. 65.

Z kolei E. Berg i B. Schmitz podzielili instrumenty zarzdzania ryzykiem na dwie grupy: instrumenty gospodarcze i instrumenty rynkowe (tzw. instrumenty podziau ryzyka). Grupy te cile koresponduj z form kontroli ryzyka (Berg, Schmitz, 2008, s. 120). Przedstawiony podzia zosta zaprezentowany na rysun-

METODY OGRANICZANIA SKUTKÓW RYZYKA W ROLNICTWIE

INTERWENCJONIZM PASTWOWY

FINANSOWY

subsydiowanie produkcji rolnej i konsumpcji ywnoci przez dotacje i ulgi podatkowe

PROTEKCJONALISTYCZNY obnianie konkurencyjnoci importu za pomoc kwot importowych, ce i opat wyrównawczych

REGULACYJNY

stosowanie norm jakociowych oraz przepisów regulujcych obrót towarami rolno-spoywczymi

INSTRUMENTY INDYWIDUALNE KONSOLIDACJA DZIAA

Integracja pionowa: kapitaowa, kontraktowa, instytucjonalna Integracja pozioma

DYWERSYFIKACJA RYZYKA

dodatkowa dziaalno gospodarcza, róne kierunki produkcji

FUNDUSZE REZERWOWE (fundusze wspólnego inwestowania) UBEZPIECZENIA

TRANSAKCJE NA RYNKACH TERMINOWYCH

ku 5. Wród instrumentów gospodarczych wymieniaj oni nastpujce dziaa- nia: zapobieganie/zmniejszanie skutków ryzyka, dywersyfikacj oraz posiadanie rezerw finansowych. Do instrumentów o charakterze rynkowym zaliczyli oni dziaania majce na celu czenie ryzyka w celu jego rozoenia na wiksz

liczb podmiotów (ubezpieczenia) oraz transfer ryzyka za pomoc kontraktów.

Rysunek 5 Instrumenty zarzdzania ryzykiem

ródo: opracowanie wasne na podstawie: E. Berg, B. Schmitz (2008), jw., s. 121.

Inny podzia instrumentów pomocnych w zarzdzaniu ryzykiem zapropo- nowali francuscy badacze. Za podstaw klasyfikacji przyjli rodzaj ryzyka, któ- ry z reguy dotyka producentów rolnych (Harmignie, Frahan, Palomé, Gaspart, 2004, s. 39). Rysunek 6 przedstawia zaproponowany przez nich podzia instru- mentów. W zalenoci od rodzaju wystpujcego ryzyka producenci rolni maj

do dyspozycji szereg instrumentów i dziaa pozwalajcych je ograniczy . W przypadku wystpowania ryzyka produkcyjnego producenci rolni mog wy- korzysta rynki terminowe, zawiera kontrakty oraz nawizywa rónego rodza- ju stosunki handlowe z partnerami. Ograniczanie ryzyka finansowego polega na zarzdzaniu aktywami, czeniu rodków finansowych oraz wykorzystaniem subwencji i dotacji, jakie kieruje do rolnictwa pastwo. W ramach ograniczania

INSTRUMENTY ZARZDZANIA RYZYKIEM

Instrumenty gospodarcze

Zapobieganie/

zmniejszanie

Dywersyfikacja

Posiadanie rezerw finansowych

Instrumenty rynkowe (podzia ryzyka)

czenie ryzyka (ubezpieczenia)

Transfer ryzyka za porednictwem

kontraktów

31

ryzyka cenowego proponuj oni szkolenia, korzystanie z ubezpiecze upraw i zwierzt oraz monitoring zmian klimatycznych. Zmniejszanie ryzyka docho- dowego polega natomiast na podejmowaniu dziaa prowadzcych do dywersy- fikacji dochodów oraz produkcji, systematycznemu gromadzeniu danych ra- chunkowych oraz ubezpieczeniu dochodów.

Rysunek 6 Klasyfikacja instrumentów zarzdzania ryzykiem

ródo: opracowanie wasne na podstawie: O. Harmignie i in. (2004), jw., s. 39.

Przegld literatury wskazuje, e bez wzgldu na przyjty sposób podziau instrumentów zarzdzania ryzkiem oraz rodzaj ryzyka, do podstawowych in- strumentów zmniejszajcych zagroenia w rolnictwie zalicza si (Pawowska- Tyszko, 2009, s. 21):

x interwencje pastwowe;

x zwikszanie zasobu informacji, a wic ograniczenie asymetrii informacji;

x dziaania prewencyjne (szczepienia ochronne zwierzt, dyrektywy dotyczce ochrony rodowiska i zasobów naturalnych itp.);

x ubezpieczenia;

x instrumenty pochodne (kontrakty – forward, futures, opcje towarowe);

x kontraktacj;

x integracj poziom i pionow;

Ryzyko dochodowe - Dywersyfikacja produkcji - Ubezpieczenie dochodów - Dywersyfikacja dochodów - Prowadzenie rachunkowoci Ryzyko cenowe

- Szkolenia

- Ubezpieczenia upraw i zwierzt

- Monitoring zmian klimatycznych

Ryzyko produkcyjne - Rynki terminowe - Kontrakty

- Stosunki handlowe (grupy producenckie, informacje...)

Ryzyko finansowe - Subwencje i dotacje - czenie rodków

finansowych

- Zarzdzanie aktywami

x dywersyfikacj produkcji;

x zastosowanie efektu dwigni finansowej;

x pozyskiwanie dochodów z rónych, pozarolniczych róde.

Bezporednim celem wdraania instrumentów zarzdzania ryzykiem w rol- nictwie jest zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczestwa zarówno na po- ziomie ekonomicznym, jak i spoecznym (Pawowska-Tyszko, 2009, s. 2016).

Trzeba wic rozbudowywa rolniczy system zarzdzania ryzykiem. Tradycyjne zarzdzanie ryzykiem (tzw. ubezpieczeniowe) naley zastpi ujciem rozszerzo- nym, czyli tzw. zarzdzaniem zintegrowanym (procesowym), które zmierza do uwzgldnienia wszystkich moliwych strategii minimalizujcych ryzyko w dzia-

alnoci rolniczej

System taki doskonale rozwin si w Kanadzie i USA, gdzie praktyki za- rzdzania s dobrze znane i wykorzystywane w rónych gaziach gospodarki ju od dawna. Na wiatowym rynku dostrzega si nieustanny rozwój instrumen- tów zarzdzania ryzykiem, tym bardziej e sprawa ekspozycji rolnictwa na ry- zyko nabiera wikszego znaczenia w efekcie dokonujcych si zmian w jego otoczeniu.

Z przegldu literatury przedmiotu wynika, e kraje Unii Europejskiej w nie- znacznym stopniu wykorzystuj dowiadczenia amerykaskie dotyczce zarz- dzania ryzykiem. Ponadto w caej Wspólnocie nie ma jednolitego postpowania.

Jednake naley zaznaczy , i UE dostrzega potrzeb rozszerzenia systemu za- rzdzania ryzykiem w rolnictwie krajów czonkowskich. Dowodz tego raporty Komisji Europejskiej, która ju w 2001 roku przeprowadzia pierwsz analiz

instrumentów zarzdzania ryzykiem w rolnictwie unijnym. Podczas woskiej

prezydencji w 2003 roku Komisja Europejska dostaa wytyczne do sporzdzenia

uaktualnionego spisu instrumentów zarzdzania ryzykiem w pastwach czon-

kowskich, przeanalizowania zalet i wad rónych opcji zarzdczych, a take zba-

dania moliwoci wykorzystania nowych instrumentów, jak i oceny oraz zmiany

wytycznych odnoszcych si do pomocy publicznej w rolnictwie. W 2005 roku

w reakcji na te propozycje Komisja opracowaa list wystpujcych czynników

ryzyka w rolnictwie (czynnik ludzki, ryzyko majtkowe, finansowe, odpowie-

dzialnoci cywilnej, ryzyko produkcyjne oraz cenowe) oraz instrumentów su-

cych do zarzdzania nim. Podkrelia równie znaczenie nastpujcych narzdzi

zarzdzania ryzykiem: zaduenie i inwestycje (oszczdnoci po opodatkowa-

niu), zmiana technik produkcji, dywersyfikacja, techniki ksztatowania zaopa-

trzenia i zbytu (kontrakty, integracja pionowa), rynek terminowy, fundusze wza-

jemnego inwestowania oraz ubezpieczenia. W kolejnych latach Komisja praco-

33

waa nad udoskonalaniem istniejcego systemu zarzdzania ryzykiem, a take nad jego dostosowaniem do nowych zagroe w rolnictwie

Zarzdzanie ryzykiem w polskim rolnictwie jest now i mao znan dziedzi- n. Pierwsze podejcia do rozpowszechnienia tego zagadnienia w Polsce pojawi-

y si dopiero w latach 80. XX wieku, w opracowaniach W. Warkao (Warka-

o, 1985) i E. Stroiskiego (Stroiski, 1986).

Powszechnie uwaa si, e instrumenty wykorzystywane w zarzdzaniu ryz- kiem s ubogie, sabo rozwinite oraz niechtnie stosowane przez polskich rol- ników. Wynika to z niskiej wiadomoci producentów rolnych, a take z niedo- statecznego zainteresowania orodków naukowych i instytucji publicznych za- gadnieniem zarzdzania ryzykiem w rolnictwie. W Polsce producenci rolni w zarzdzaniu ryzykiem uywaj jedynie niektórych z powszechnie dostpnych instrumentów, tj.: dywersyfikowanie produkcji rolniczej oraz integracj pozio- m i pionow. Z ubezpiecze majtkowych korzysta si w marginalnym stopniu.

Podobnie jest w przypadku tworzenia funduszy ryzyka. Natomiast bardziej za- awansowane techniki zarzdzania, czyli np. transakcje terminowe, stosowane s

tylko sporadycznie.

Globalizacja dziaalnoci oraz stale rosnca wiadomo konsumentów i ich wymaga, a co za tym idzie nasilajca si konkurencja, powoduj, i ryzyko w dziaalnoci przedsibiorstw staje si coraz waniejszym problemem. Co wi- cej w dzisiejszych realiach gospodarczych integracja z partnerami handlowymi staje si nieodcznym elementem dziaalnoci kadego przedsibiorstwa. Ozna- cza to, e na problem ryzyka naley spojrze szeroko poprzez pryzmat powi- za, jakie zachodz pomidzy partnerami handlowymi, które s kluczowe dla rozwizania problemów ryzyka na poziomie caego acucha dostaw (acucha

ywnociowego). Std te, aby móc sprawnie zarzdza ryzkiem acuchów

ywnociowych, naley przede wszystkim zidentyfikowa najbardziej zagroo- ne ryzkiem obszary oraz zidentyfikowa narzdzia, które w najefektywniejszy sposób pohamuj ryzyko w tym sektorze.

2. Zarzdzanie ryzykiem w sektorze ywnociowym

Sektor ywnociowy jest podstawowym dziaem gospodarki, w którym s

wytwarzane dobra zaspokajajce ywieniowe potrzeby czowieka. Poprzez to pojcie naley rozumie caoksztat procesów produkcji materialnej, zwizanej bezporednio lub porednio z wytwarzaniem oraz dystrybucj ywnoci, które s jedn z kluczowych przesanek funkcjonowania sektora ywnociowego.

W jego skad wchodzi rolnictwo, które wytwarza ywno , przemys spoyw-

czy, który umoliwia przetwórstwo produktów rolnych i przeduenie ich przy- datnoci do spoycia, oraz porednicy handlowi (dystrybutorzy), którzy umo- liwiaj dostaw produktów do ostatecznego odbiorcy.

Drog i zasady przepywu ywnoci od rolnika do konsumenta okrelaj

ogniwa sektora ywnociowego, które ksztatuj acuch ywnociowy (Goe- biewski, 2010) (in. acuch dostaw ywnoci). acuch ten czy zatem trzy sektory gospodarki: rolnictwo, przetwórstwo spoywcze oraz dystrybucj mi- dzy którymi przepywaj strumienie produktów rolno-ywnociowych, informa- cji oraz rodków finansowych (rysunek 7).

Rysunek 7 Integracja procesów w acuchu dostaw ywnoci

 









ródo: opracowanie wasne.

W literaturze przedmiotu odnoszcej si do struktury acucha ywnocio- wego spotka mona równie inne systematyki. Wymieniani s np. dostawcy surowców, materiaów i narzdzi do produkcji rolniczej, rolnicy, przedsibior- stwa skupu artykuów rolnych, przedsibiorstwa przetwórstwa rolno-spoyw- czego, hurtownicy wtórni, detalici, finalni nabywcy oraz instytucje wspomaga- jce (Karasiewicz, 2001, s. 111).

Jak podaje A. Zalewski, gospodarka ywnociowa zaliczana jest do najwa- niejszych, a jednoczenie najbardziej zoonych systemów gospodarki narodo- wej (Zalewski, 1989). Wynika to z tego, i jedn z kluczowych przesanek jego funkcjonowania jest produkcja i dystrybucja ywnoci. W kontekcie analiz tego sektora istotnym jest fakt, e w polskim przetwórstwie rolno-spoywczym do- konay si gbokie przemiany obejmujce procesy restrukturyzacji przedsi- biorstw. Niemae znaczenie w tym obszarze miaa akcesja Polski do Unii Euro-

Producenci rolni

Przetwórcy Handel hurtowy

Handel detaliczny

Klienci

Przepyw informacji

Przepyw produktów

Przepyw pienidzy

35

pejskiej, która z jednej strony otworzya dostp do jednolitego rynku zbytu, z drugiej za zwikszya ekspozycj tych acuchów na konkurencj ze strony pozostaych pastw czonkowskich. W konsekwencji tych zmian struktura bran-

owa przemysu rolno-spoywczego znaczco zbliya si do struktury tego przemysu w krajach wysokorozwinitych. Zmiany, jakie dokonuj si w obsza- rze sektora spoywczego, maj charakter cigy i zwizane s midzy innymi z permanentn jego ekspozycj na dziaania konkurencyjne na poziomie mi- dzyacuchowym, jak równie midzy ogniwami w dó i w gór acucha do- staw, co wynika midzy innymi z faktu, i w Polsce w acuchach ywnocio- wych rzadko kiedy spotykamy si z zachowaniami o charakterze kooperacji (Guba i Majewski, 2008). Zmiany na rynku sektora ywnociowego powodo- wane s równie coraz silniejszym wzrostem ryzyka w otoczeniu gospodar- czym, za które odpowiedzialne s: globalizacja, wzrost stopnia skomplikowania sieci dostaw (w wyniku stosowania outsourcingu i offshoringu,) oraz odchudza- nie acuchów dostaw i rezygnacja z tzw. buforów czasowych (dodatkowych rezerw czasowych na nieplanowan produkcj), dodatkowych rezerw zapasów (produkcja just in-time) oraz zdolnoci produkcyjnych. Pojawiaj si równie

inne zagroenia, takie jak: bioterroryzm, zmiany klimatu i nasilajce si

w zwizku z tym anomalia pogodowe, czy te zuywanie si naturalnych su- rowców energetycznych. Pojawiaj si równie specyficzne dla wszystkich a- cuchów dostaw zagroenia, które zwizane z przekazywaniem informacji, rela- cjami biznesowymi, z koordynacj dziaa, lojalnoci partnerów acucha.

Istotnym problemem dla trwaoci acuchów ywnociowych jest redystrybucja wartoci dodanej powstajcej na poszczególnych ogniwach acucha. A. Czy-

ewski zauwaa, e w mechanizmie rynkowym warto dodana rozkada si

w taki sposób, e najwicej zyskuj ci, którzy znajduj si najbliej konsumenta.

W takich warunkach przedsibiorstwa tworzce acuch dostaw ywnoci, w tym równie gospodarstwa rolne, zmuszone s szuka rozwiza, które po- zwoliyby zmniejszy poziom jego ekspozycji na ryzyko, czyli skutecznie nim zarzdza (Czyewski i in., 2006, s. 113).

W teorii ryzyka za dwa najwaniejsze wymiary ryzyka uznaje si prawdo- podobiestwo wystpienia zagroenia (ryzyka) oraz potencjalne straty i konse- kwencje jego wystpienia (Khan, Burnes, 2007; Tummala, Schoenherr, 2011).

W zarzdzaniu ryzykiem caego acucha dostaw zauwaa si równie znacze-