Funkcjonowanie instytucji regresu nietypowego w ubezpieczeniu
5. Instytucja regresu nietypowego w przypadku ubezpieczeń
odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego
Ze względu na interes poszkodowanego zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia OC rolników nawet wtedy, gdy szko-dę wyrządzono umyślnie lub w wyniku rażącego niedbalstwa ubezpiecza-jącego lub osób, za które ponosi on odpowiedzialność (art. 9 ust. 2 u.u.o.).
Umyślność polega na zamierzonym podjęciu działania sprzecznego z regułą lub regułami postępowania, bądź też na powstrzymaniu się od działania mimo istnienia obowiązku czynnego zachowania się. W przy-padku umyślności możemy mieć do czynienia zarówno z zamiarem bezpo-średnim, jak i ewentualnym. Jeżeli sprawca, przewidując naruszenie regu-ły postępowania i skutki w postaci szkody, chce by nastąpiregu-ły, mamy do czynienia z zamiarem bezpośrednim (dolus directus). W sytuacji, gdy co najmniej się z tym godzi, ma miejsce zamiar ewentualny (dolus eventu-alis). O rażącym niedbalstwie (culpa lata) można natomiast mówić wte-dy, gdy doszło do uchybienia podstawowym, elementarnym zasadom sta-ranności. Jak wskazują niektórzy przedstawiciele doktryny, w przypadku rażącego niedbalstwa mamy do czynienia z niezachowaniem takiej staran-ności, jakiej można wymagać od osób najmniej nawet rozgarniętych.39
3 8 A. Sowik, op. cit., s. 69.
3 9 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 217-218 oraz M. Serwach, Wina jako zasada odpowiedzialności cywilnej oraz okoliczność zwalniająca z obowiązku naprawienia szkody, „Wiadomości ubezpieczeniowe”, 2009 nr 1, s. 86-91; por:
wyrok SA w Katowicach z 15 stycznia 1998 r., III AUa 418/97, OSA 1997, z. 11-12, poz. 44), zgodnie z którym rażące niedbalstwo zachodzi wówczas, gdy poszkodowany zachowuje się w sposób odbiegający jaskrawo od norm bezpiecznego postępowania i świadczący o całko-witym zlekceważeniu przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia.
Jedną z cech zdarzenia losowego (wypadku ubezpieczeniowego) jest niezależność od woli ubezpieczającego lub innej osoby objętej ochroną ubezpieczeniową. Zdarzenie losowe może nastąpić niezależnie od woli ludzkiej, będąc przejawem działania sił przyrody, ale może także stanowić wynik zamierzonego działania człowieka. Powinno jednakże nastąpić wbrew woli ubezpieczającego, a przynajmniej bez jego winy umyślnej. Z tego względu kodeks cywilny przewiduje tzw. nieubezpieczalność winy umyśl-nej.40 W myśl art. 827 § 1 k.c. ubezpieczyciel jest wolny od odpowiedzial-ności, jeżeli ubezpieczający wyrządził szkodę umyślnie. W świetle przyto-czonego przepisu wyłącznie odpowiedzialności ubezpieczyciela dotyczy rów-nież rażącego niedbalstwa, chyba że umowa lub ogólne warunki ubezpie-czenia stanowią inaczej lub zapłata odszkodowania odpowiada w danych okolicznościach względom słuszności.
W ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej wskazane powyżej wy-łączenia mają jednakże charakter względnie obowiązujący. W § 2 art. 827 k.c. przewidziano, iż w ubezpieczeniach OC można ustalić inne zasady odpowiedzialności ubezpieczyciela niż określone w § 1. Takie rozwiązanie ma celu ochronę interesów poszkodowanego, z punktu widzenia którego wyrządzenie szkody umyślnie przez ubezpieczającego lub ubezpieczonego nie odbiera temu zdarzeniu cechy losowości.41
Ochrona interesu poszkodowanego, będąca główną funkcją obowiąz-kowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, stanowiła podstawę włą-czenia do zakresu ubezpiewłą-czenia OC rolników szkód wyrządzonych umyśl-nie lub w wyniku rażącego umyśl-niedbalstwa. Ponoszeumyśl-nie przez zakład ubezpie-czeń rzeczywistego ciężaru wyrównania szkody w powyższych okoliczno-ściach godziłoby jednakże w zasady współżycia społecznego i byłoby wręcz sprzeczne z interesem społecznym. Z punktu widzenia społecznego i praw-nego istotne jest stworzenie instrumentów jak najbardziej efektywpraw-nego, a więc opartego na sankcji ekonomicznej, oddziaływania w celu zapobie-gania takim postępowaniom ubezpieczonych.42 Dlatego też w art. 4343 i 58 u.u.o. ustanowione zostało roszczenie zwrotne (regres nietypowy).
4 0 Współczesne ubezpieczenia..., s. 127.
4 1 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, op. cit., s. 119; patrz także: A. Brzozowski, J. Jastrzęb-ski, M. KalińJastrzęb-ski, W. Kocot, E. Skowrońska-Bocian, op. cit., s. 256.
4 2 D. Maśniak, Komentarz do art. 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubez-pieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyj-nych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009; G. Wolak, op.
cit., s 54-59.
4 3 Artykuł 43 u.u.o. reguluje kwestię regresu nietypowego w przypadku ubezpiecze-nia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. Zakładowi ubez-pieczeń przysługuje prawo dochodzenia od kierującego pojazdem mechanicznym zwro-tu wypłaconego z tyzwro-tułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych od-szkodowania, jeżeli kierujący: 1) wyrządził szkodę umyślnie, w stanie po użyciu alkoholu
W myśl art. 58 u.u.o. zakładowi ubezpieczeń przysługuje uprawnienie do dochodzenia od sprawcy szkody zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpie-czenia OC rolników odszkodowania (regres nietypowy), jeżeli wyrządził on szkodę umyślnie, w stanie po użyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości44 albo po użyciu środków odurzających, substancji psychotropowych lub środ-ków zastępczych w rozumieniu przepisów o przeciwdziałaniu narkomanii.45 Przesłanką konieczną do powstania prawa regresu nietypowego jest wypłacenie przez zakład ubezpieczeń świadczeń na rzecz poszkodowanych.
Z tym momentem – ex lege – powstaje prawo zwrotnego dochodzenia rosz-czenia, które z tą samą chwilą staje się wymagalne.46
Dla ustalenia, czy w danych okolicznościach powstaje po stronie za-kładu ubezpieczeń uprawnienie do dochodzenia od ubezpieczonego wy-płaconego poszkodowanemu odszkodowania, istotne jest rozstrzygnięcie, czy przesłanką konieczną dla powstania tego uprawnienia jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy określonymi w treści ustawy okoliczno-ściami faktycznymi a szkodą. W doktrynie przyjmuje się, że spośród oko-liczności wymienionych w art. 58 u.u.o. jedynie pomiędzy działaniem umyślnym a szkodą musi zachodzić adekwatny związek przyczynowy (art.
361 k.c.). W odniesieniu do pozostałych stanów faktycznych do powsta-nia roszczepowsta-nia zwrotnego po stronie zakładu ubezpieczeń wystarczy sam fakt wyrządzenia szkody. Dlatego też roszczenie regresowe będzie przy-sługiwać ubezpieczycielowi nawet w sytuacji, w której ubezpieczony miał we krwi tak małą ilość alkoholu, że nie wpływało to w żaden sposób na jego
lub w stanie nietrzeźwości albo po użyciu środków odurzających, substancji psychotro-powych lub środków zastępczych w rozumieniu przepisów o przeciwdziałaniu narkoma-nii; 2) wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa; 3) nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym, z wyjątkiem przypad-ków, gdy chodziło o ratowanie życia ludzkiego lub mienia albo o pościg za osobą podjęty bezpośrednio po popełnieniu przez nią przestępstwa; 4) zbiegł z miejsca zdarzenia.
4 4 Stan po spożyciu alkoholu oraz stan nietrzeźwości należy rozumieć w sposób okre-ślony w art. 46 ust. 2 i ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn.
zm.). Zgodnie z przywołanymi przepisami stan po użyciu alkoholu zachodzi, gdy zawar-tość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0,2‰ do 0,5‰
alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3. Stan nietrzeźwości zachodzi, gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi powyżej 0,5‰ alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1 dm3. Więcej na ten temat w: J. Nawracała, Komentarz do art. 58 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Fundu-szu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
4 5 Roszczenie zwrotne przysługuje również Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwa-rancyjnemu, w przypadkach określonych w art. 98 ust. 2 pkt 1 u.u.o.
4 6 D. Maśniak, op. cit.
zachowanie, jednak przekraczającą progi wskazane w ustawie o wychowa-niu w trzeźwości i przeciwdziaławychowa-niu alkoholizmowi. Takie rozwiązanie sta-nowi potwierdzenie waloru prewencyjnego regresu nietypowego.47
6. Podsumowanie
Regres nietypowy stanowi instrument, dzięki któremu istnieje możli-wość rozszerzenia zakresu odpowiedzialności ubezpieczycieli wobec po-szkodowanych. Jak podkreśla się w doktrynie, regres ten jest „korelatem szeroko zakreślonej odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela”.48
Regres ubezpieczeniowy pełni funkcje: kompensacyjną, prewencyjno-wychowawczą i represyjną. Funkcja kompensacyjna regresu polega na odzyskaniu przez zakład ubezpieczeń części odszkodowań ubezpieczenio-wych. Z punktu widzenia struktury pasywów zakładu ubezpieczeń oszaco-wana metodami aktuarialnymi wartość przewidywanych przyszłych zwro-tów koszzwro-tów zakładu na skutek przejęcia roszczeń wobec osób trzecich (a także przejęcia prawa własności do ubezpieczonego majątku) wykazy-wana jest, jako wielkość ujemna, w pozycji „Oszacowane regresy i odzy-ski”. Regres ma zatem wpływ na koszty ochrony ubezpieczeniowej oraz tzw. wynik techniczny zakładu ubezpieczeń.49
Funkcja prewencyjno-wychowawcza regresu dotyczy zarówno tzw. pre-wencji ogólnej (odziaływania na ogół społeczeństwa w kierunku stymula-cji postaw przeciwdziałających wypadkom ubezpieczeniowy) oraz tzw. pre-wencji szczególnej (oddziaływanie na ubezpieczonego).50 W przypadku instytucji regresu nietypowego szczególnie istotna będzie prewencja szcze-gólna, ukierunkowana na zwiększenie staranności ubezpieczonego w za-kresie ubezpieczonego ryzyka.
Stosowana w ramach funkcji represyjnej regresu nietypowego represja majątkowa nie spełnia roli odwetu, lecz jest tylko środkiem realizacji pre-wencji. Nałożenie na kierującego pojazdem obowiązku zwrotu wypłaco-nego odszkodowania stanowi dla niego istotną uciążliwość, niejednokrot-nie subiektywniejednokrot-nie bardziej dolegliwą aniżeli sankcja za popełnione prze-stępstwo lub wykroczenie.51
4 7 J. Nawracała, op. cit.
4 8 A. Sowik, op. cit., s. 77.
4 9 Kowalewski E., Umowa ubezpieczenia, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Toruń 2002, s. 142.
5 0 Ibidem.
5 1 G. Wolak, op. cit., s. 55.
Regres szczególny poza funkcją kompensacyjną, represyjną i wycho-wawczo-prewencyjną odpowiedzialności cywilnej spełnia też ważną rolę
„regulatora praworządności” danego systemu odszkodowawczego, obja-wiającą się tym, iż chroni interesy ubezpieczycieli w wypadkach, gdy po-stępowanie ubezpieczonych było szczególnie naganne.
W opracowaniu odnoszono się do regresu nietypowego, który wystę-puje w obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej. Nie ma jednakże przeszkód, aby regresy nietypowe były stosowane przez pieczycieli w dobrowolnych ubezpieczeniach OC, pod warunkiem że ubez-pieczyciel zawrze w ogólnych warunkach ubezpieczeń zapisy odnośnie przy-padków, w których będzie mógł wystąpić do ubezpieczonego z roszcze-niem zwrotnym, i nie będą to zapisy sprzeczne z obowiązującymi przepisa-mi.52
Mgr Maciej Cycoń: asystent w Katedrze Zarządzania Ryzykiem i Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie;
zainteresowania naukowe: alternatywne metody zabezpieczenia emerytalnego (w szczególności: usługi equity release), prawne aspekty ubezpieczeń gospodarczych, ochrona konsumenta usług
ubezpieczeniowych.
Piśmiennictwo
1. Brzozowski A., Jastrzębski J., Kaliński M., Kocot W., Skowrońska-Bocian E., Zo-bowiązania. Część szczegółowa, Wolters Kluwer, Warszawa 2014.
2. Byczko S., Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Difin, Warszawa 2013.
3. Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, LexisNexis, Warszawa 2009.
4. Hadyniak B., Ubezpieczenia prywatne. Kompendium, Poltext, Warszawa 2014.
5. Kowalewski E., Umowa ubezpieczenia, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Toruń 2002.
6. Malinowska K., Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz t. II, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.
7. Maśniak D., Komentarz do art. 28 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
5 2 A. Sowik, op. cit., s. 73-77.
8. Maśniak D., Komentarz do art..43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
9. Nawracała J., Komentarz do art. 58 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
10. Orlicki M., Pokrzywniak J., Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2007.
11. Serwach M., Komentarz do art.9 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, System Informacji Prawnej LEX, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
12. Serwach M., Wina jako zasada odpowiedzialności cywilnej oraz okoliczność zwalniająca z obowiązku naprawienia szkody, „Wiadomości ubezpieczeniowe”
2009, nr 1.
13. Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników, PWN, Kraków 1998.
14. Sowik A., Regres nietypowy – struktura prawna i znaczenie w ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej, „Wiadomości ubezpieczeniowe” 2013, nr 3.
15. Ubezpieczenia. Podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Po-ltext, Warszawa 2010.
16. Ubezpieczenia dla przedsiębiorstw, red. E. Wierzbicka, Oficyna Wydawnicza Szko-ła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2014.
17. Ubezpieczenia non-life, red. E. Wierzbicka, CeDeWu, Warszawa 2010.
18. Vademecum ubezpieczeń gospodarczych, red. T. Sangowski, Saga Printing, Po-znań 1998.
20. Wolak G., Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów me-chanicznych przysługuje przeciwko spadkobiercom kierującego pojazdem?,
„Prawo asekuracyjne” 2012, nr 4.
21. Współczesne ubezpieczenia gospodarcze, red. W. Sułkowska, Wydawnictwo Uni-wersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013.
22. Zobowiązania cz. 1, red. J. Gudowski, LexisNexis, Warszawa 2013.
Akty prawne 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93
z późn. zm.
2. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciw-działaniu alkoholizmowi, Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.
3. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpie-czeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komu-nikacyjnych, Dz. U. 2003 nr 124 poz. 1152 z późn. zm.
4. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym, Dz. U. 1997 nr 98 poz. 602 z późn. zm.