Konstrukcja prawna regresu ubezpieczeniowego

Regressus z łaciny oznacza roszczenie zwrotne skierowane do poprzed-nika prawnego, zwłaszcza żądanie odszkodowania z powodu pozbawienia (na mocy orzeczenia sądowego) prawa do rzeczy od niego nabytej.²² W prawie rzymskim regres jako roszczenie zwrotne nakładał natomiast na wierzyciela obowiązek podziału ze współwierzycielami otrzymanego świad-czenia oraz dawał dłużnikowi prawo do odpowiedniego wyrównania do-konanego świadczenia od współdłużników.²³ W takim znaczeniu regres funkcjonuje zresztą do dzisiaj. Art. 376 k.c. normuje kwestię roszczeń regresowych między dłużnikami solidarnymi, a art. 378 reguluje roszcze-nia regresowe między wierzycielami solidarnymi.²⁴

Regres ubezpieczeniowy uważany jest za szczególny przypadek subro-gacji ustawowej (cessio legis), która uregulowana została w art. 518 k.c.

i polega na ustawowym wstąpieniu osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. Według § 1 art. 518 k.c. osoba trzecia, która spłaca wierzycie-la, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty. Sub-rogacja służy zabezpieczeniu interesów osoby trzeciej, która dokonuje spłaty wierzyciela i w konsekwencji doprowadza do wygaśnięcia długu do wyso-kości dokonanej zapłaty. W świetle przywołanego przepisu wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela następuje zawsze na podstawie przepisu ustawy w sytuacjach wskazanych w art. 518 § 1 k.c.

oraz w przypadkach przewidzianych przez przepisy szczególne. Szczególną podstawą subrogacji jest na przykład art. 828 k.c. dotyczący regresu ubez-pieczeniowego.²⁵

W myśl art. 828 § 1 k.c. z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpie-czyciela roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowie-dzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wyso-kości zapłaconego odszkodowania. Roszczenie zwrotne ubezpieczyciela w stosunku do osoby trzeciej odpowiedzialnej za szkodę nazywane jest regresem ubezpieczeniowym.

W świetle przywołanego przepisu przesłankami regresu ubezpieczenio-wego są:²⁶

2 2 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników, PWN, Kraków 1998, s. 830.

2 3 A. Sowik, op. cit., s. 66.

2 4 Zobowiązania cz. 1, red. J. Gudowski, LexisNexis, Warszawa 2013.

2 5 A. Sowik, op. cit., s. 66-67.

2 6 K. Malinowska, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz t. II, Wolters Klu-wer, Warszawa 2010, s. 354-355.

·

powstanie szkody w dobrach ubezpieczającego (ubezpieczonego) wsku-tek zajścia wypadku ubezpieczeniowego – w przeciwnym razie brak by-łoby odpowiedzialności odszkodowawczej ubezpieczyciela, stanowią-cej logiczne prius dla regresu;

·

istnienie podmiotu prawa cywilnego odpowiedzialnego za szkodę, nie będącego podmiotem stosunku ubezpieczenia (czyli osoby trzeciej od-powiedzialnej za szkodę);

·

wypłata odszkodowania na rzecz poszkodowanego. Roszczenie regre-sowe, zgodnie z brzmieniem art. 828 k.c., powstaje z chwilą wypłaty odszkodowania i ograniczone jest kwotą odszkodowania wypłaconego przez zakład ubezpieczeń. Regulacja zawarta w art. 828 wyklucza moż-liwość przejęcia przez zakład ubezpieczeń roszczeń ubezpieczonego w rozmiarze większym niż wysokość zapłaconego odszkodowania. Po-nadto, jeśli ubezpieczyciel pokrył tylko część szkody, ubezpieczające-mu przysługuje co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed roszczeniami ubezpieczyciela, zgodnie z zasadą nemo subrogat contra se (828 § 1 k.c. w zw. z art. 518 § 1 pkt 4 k.c.).²⁷

Powstanie regresu ubezpieczeniowego może być wyłączone wolą stron, jako że art. 828 § 1 k.c. ma charakter dyspozytywny. Ponadto regres jest wyłączony z mocy ustawy wobec osób wyraźnie wymienionych w § 2 art.

828, tj. osób, z którymi ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodar-stwie domowym. Dochodzenie roszczeń regresowych od tych osób godzi-łoby bowiem w samego ubezpieczającego, prowadząc de facto do odebra-nia wypłacanego na jego rzecz odszkodowaodebra-nia. Wyłączenie to nie będzie miało jednak zastosowania, jeśli wymienione osoby wyrządziły szkodę umyślnie.²⁸

Podmiotami regresu ubezpieczeniowego są:

·

regredient – zakład ubezpieczeń, który w drodze regresu może docho-dzić zwrotu wypłaconego odszkodowania od osoby trzeciej odpowie-dzialnej za szkodę,²⁹

·

regresat – osoba trzecia odpowiedzialna za szkodę. Warto przy tym zauważy, że wierzytelność, która przeszła w drodze regresu na ubezpie-czyciela jest co do natury taka sama, jaką w stosunku do osoby trzeciej odpowiedzialnej za szkodę miał ubezpieczony. Orzekając o roszczeniu regresowym, sąd winien ustalić, jak kształtowałby się obowiązek napra-wienia szkody między poszkodowanym a sprawcą, i dopiero wówczas odpowiednio określić wysokość roszczenia regresowego. Sytuacja

oso-2 7 A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, W. Kocot, E. Skowrońska-Bocian, op.

cit., s. 256.

2 8 K. Malinowska, op. cit., s. 365.

2 9 B. Hadyniak, op. cit., s. 45-46.

by odpowiedzialnej za szkodę nie może zatem ulec pogorszeniu, w związku z tym, że roszczenie ubezpieczonego przeszło na zakład ubez-pieczeń. W związku z tym sprawcy szkody w procesie regresowym przy-sługują wszystkie zarzuty, które miałby przeciwko ubezpieczonemu.

Warto zauważyć, iż do ustalenia zakresu obowiązku naprawienia szko-dy przez regresata w procesie regresowym stosuje się miarkowanie od-szkodowania na podstawie art. 362 i 440 k. c., oczywiście pod warun-kiem że między sprawcą a poszkodowanym stosowanie przepisów o miarkowanie odszkodowania było uzasadnione;³⁰

·

poszkodowany, czyli osoba ubezpieczona.

W oparciu o przedstawione powyżej przesłanki regresu ubezpiecze-niowego można stwierdzić, że w art. 828 § 1 k.c. uregulowane zostały upraw-nienia regresowe ubezpieczyciela do podmiotów pozostających poza sto-sunkiem ubezpieczenia. Odnoszą się one przy tym do sytuacji, w których wystąpienie wypadku ubezpieczeniowego jest zdarzeniem prawnym po-wodującym nie tylko odpowiedzialność ubezpieczeniową ubezpieczyciela, ale także odpowiedzialność cywilną innego podmiotu za wyrządzoną szko-dę. W takich sytuacjach ubezpieczony ma dwa roszczenia o naprawienie tej samej szkody: do ubezpieczyciela i do osoby trzeciej ponoszącej odpo-wiedzialność cywilną.³¹ Uzyskanie podwójnego odszkodowania byłoby jed-nakże sprzeczne z fundamentalną zasadą prawa ubezpieczeń majątkowych, jaką jest zasada odszkodowania. Zgodnie z tą zasadą świadczenie ubez-pieczeniowe stanowi określone odszkodowanie za szkodę poniesioną przez ubezpieczonego w wyniku zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Konse-kwencją zasady odszkodowania jest zakaz wypłacania przez ubezpieczy-ciela świadczeń pieniężnych o wartości wyższej niż wartość poniesionej szkody (art.824¹ § 1 k.c.). Świadczenie z tytułu zawartej umowy ubezpie-czenia nie może być źródłem wzbogacenia.³² Na skutek zastosowania re-gresu ubezpieczeniowego wykluczona zostaje możliwość wzbogacenia się ubezpieczonego na szkodzie przez otrzymanie odszkodowania zarówno z umowy ubezpieczenia jak i od sprawcy szkody.

Regres ubezpieczeniowy uzasadniony jest również względami społecz-no-gospodarczymi. Z faktu zawarcia umowy ubezpieczenia przez poszko-dowanego nie powinna bowiem odnosić korzyści osoba odpowiedzialna za szkodę.³³ W takim ujęciu możemy mówić o funkcji prewencyjno-wy-chowawczej oraz represyjnej regresu ubezpieczeniowego.

3 0 Ibidem, s. 45-46; patrz także: K. Malinowska, op. cit., s. 357; A. Sowik, op. cit., s. 71.

3 1 A. Sowik, op. cit., s. 67.

3 2 Ubezpieczenia. Podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2010, s. 132; patrz także: Współczesne ubezpieczenia..., s. 130.

3 3 Vademecum ubezpieczeń gospodarczych, red. T. Sangowski, Saga Printing, Poznań 1998, s. 98.

Przedstawiona powyżej prawna konstrukcja regresu, dotyczy tzw. re-gresu typowego, tj. takiego w którym roszczenie regresowe przysługuje zakładowi ubezpieczeń w stosunku do osoby trzeciej, tj. osoby niebędącej podmiotem stosunku ubezpieczenia. W niektórych ubezpieczeniach od-powiedzialności cywilnej³⁴ występuje natomiast tzw. regres nietypowy, obej-mujący sytuacje, w których ubezpieczyciel, najczęściej na podstawie szcze-gólnego przepisu prawnego, w ściśle oznaczonych wypadkach otrzymuje prawo dochodzenia wypłaconego odszkodowania ubezpieczeniowego od samego ubezpieczonego (ubezpieczającego).³⁵

Z punktu widzenia ubezpieczającego istota ubezpieczenia odpowie-dzialności cywilnej polega na ochronie majątku ubezpieczonego przed finansowymi skutkami wyrządzenia szkody innemu podmiotowi. Przeję-cie przez ubezpieczyPrzeję-ciela obowiązku naprawienia wyrządzonej przez ubez-pieczonego szkody jest, co do zasady, definitywne. Dopuszczenie rosz-czenia zwrotnego zakładu ubezpieczeń wypaczałoby cel i istotę ubezpie-czenia odpowiedzialności cywilnej, gdyż w takiej sytuacji faktyczny cię-żar ekonomiczny naprawienia szkody spoczywałby na ubezpieczonym.

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej ma natomiast chronić ubez-pieczonego przed tego rodzaju skutkami finansowymi. Dlatego też moż-liwość dochodzenia roszczenia zwrotnego jest ograniczona do taksatyw-nie wyliczonych, wyjątkowych przypadków. Wyjątki od zasady definityw-ności świadczenia ubezpieczyciela w zakresie ubezpieczenia odpowie-dzialności cywilnej związane są z negatywnymi zachowaniami ubezpie-czonego na tyle rażącymi, że względy prewencyjne, wychowawcze i re-presyjne oraz elementarne poczucie słuszności uzasadniają wprowadze-nie w ściśle określonych przypadkach możliwości dochodzenia przez ubezpieczyciela zwrotu wypłaconego świadczenia odszkodowawczego.³⁶ Regres nietypowy ma na celu sankcjonowanie szczególnie nagannych zachowań ubezpieczonego – np. wyrządzenie szkody umyślnie lub wsku-tek rażącego niedbalstwa, czy też wyrządzenie szkody pod wpływem al-koholu lub innych środków odurzających.³⁷

3 4 W doktrynie prawniczej spotykany jest pogląd, iż w ubezpieczeniach odpowie-dzialności cywilnej również może być stosowany regres nietypowy. Wymaga to jednak spełnienia dodatkowych przesłanek, w związku z czym taka konstrukcja niezwykle rzadko występuje w praktyce. Przede wszystkim za szkodę musi być odpowiedzialnych solidarnie kilka osób, z których tylko jedna posiada ubezpieczenie OC. W sytuacji gdy ubezpieczyciel wypłacił całe należne od dłużników solidarnych odszkodowanie, przy-sługuje mu roszczenie regresowe w stosunku do współdłużników solidarnych. Więcej na ten temat w: K. Malinowska, op. cit., s. 355- 356.

3 5 A. Sowik, op. cit., s. 65.

3 6 G. Wolak, op. cit., s. 54.

3 7 S. Byczko, op. cit., s. 198.

W regresie szczególnym inaczej, aniżeli w przypadku regresu typowe-go, przedstawia się sytuacja prawna stron stosunku regresowego. Poszko-dowany ma dwa roszczenia: do ubezpieczonego – sprawcy szkody oraz do jego ubezpieczyciela. Spełnienie roszczenia przez ubezpieczyciela na rzecz poszkodowanego powoduje powstanie roszczenia zwrotnego do ubezpie-czonego. W tej formie regresu poszkodowany przyjmuje pozycję quasi-ubezpieczonego, natomiast ubezpieczony pozycję osoby trzeciej odpowie-dzialnej za szkodę, która występuje w przypadku regresu typowego.³⁸

5. Instytucja regresu nietypowego

W dokumencie KWARTALNIK 54/2015 ISSN 1507 - 4757 54 (Stron 83-87)