Podstawowym obowiązkiem rolnika w ubezpieczeniu społecznym jest opłacanie składek, w pierwszej kolejności za siebie samego. Niemniej ubez-pieczeniem społecznym rolników z mocy ustawy objęte są także inne oso-by – pracujący z rolnikami domownicy. Są to osooso-by bliskie rolnikowi, któ-re po ukończeniu 16 lat pozostają z rolnikiem we wspólnym gospodar-stwie domowym lub zamieszkują na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie oraz stale pracują w tym gospodarstwie rolnym, nie będąc związanymi z rolnikiem stosunkiem pracy (art. 6 pkt 2 u.s.r.).
Mimo iż nie chodzi tu o najemnych robotników rolnych, prawodawca uznał domowników za na tyle istotnych dla podtrzymywania podstaw funkcjo-nowania gospodarstwa (bezpośrednie zaangażowanie w prace rolnicze20), że nałożył na rolnika obowiązki składkowe adekwatne do ciążących na pracodawcy. To rolnik ma zatem przede wszystkim czuwać, aby osoby mu bliskie ex lege objęte ubezpieczeniem rolniczym miały te składki termino-wo i w pełnej wysokości opłacane. Brak płatności potermino-woduje możlitermino-wość dochodzenia składek przez Kasę (przy czym zgodnie z art. 6 pkt 13b u.s.r., ilekroć ustawa wspomina o należnościach z tytułu składek, rozumie się przez to składki, należne od nich odsetki i koszty upomnienia).
Należy także dostrzec, iż pomimo szczególnej roli osób mieszczących się w grupie domowników – osób bliskich rolnikowi – nie jest ona we-wnętrznie jednorodna. Zgodnie z art. 5 u.s.r. przepisy ustawy dotyczące ubezpieczenia rolnika i świadczeń przysługujących rolnikowi stosuje się także do małżonka rolnika, chyba że ten małżonek nie pracuje w gospo-darstwie rolnika ani w gospogospo-darstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym.21 Wynika stąd, że w ujęciu ustawy o
ubez-1 9 Por.: P. Bielski, Glosa do wyroku SN z dnia 29 września 2005 r., I UK 16/05, Rejent 2008, nr 1, s. 141-151.
2 0 Por. np.: wyrok NSA z dnia 10 października 2014 r., sygn. I OSK 1694/13, LEX nr 1667975; wyrok WSA w Warszawie z dnia 20 sierpnia 2014 r., sygn. VIII SA/Wa 183/
14, LEX nr 1508622.
2 1 Por.: wyrok SA w Białymstoku z dnia 18 maja 1995 r., sygn. III AUr 126/95, OSA 1995/6/52.
pieczeniu społecznym rolników małżonek rolnika jest zrównywany w pra-wach i obowiązkach z samym rolnikiem, tj. obejmowany w tym względzie ustawowym domniemaniem (o ile nie występują ww. przesłanki negatyw-ne). Innymi słowy, praca małżonka w gospodarstwie rolnika nie jest ko-nieczna, gdyż wystarcza praca w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym (organizowanie dla rolnika za-plecza socjalnego). Małżonek zajmuje zatem pośród innych domowników pozycję szczególną, która nie jest powiązana z ewentualnym posiadaniem przez małżonka rolnika tytułu prawnego do samego gospodarstwa rolne-go (może to być także współmałżonek rolnika, którerolne-go rolne-gospodarstwo sta-nowi jego odrębną własność, m. in. gdy ustrój majątkowy małżonków re-guluje umowa rozdzielności majątkowej22). Małżonek rolnika, pracując w gospodarstwie rolnika lub w gospodarstwie domowym, zawsze podej-muje działalność także – chociaż w części – na rachunek rolnika (o czym dalej), co można wywieść m. in. z przepisów ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy23 (np. art. 23 i 27, 281, 30 § 1 k.r. i o.), zwłaszcza, gdy pomię-dzy małżonkami istnieje wspólność majątkowa (art. 31 § 2 k.r. i. o.). Nato-miast art. 5 u.s.r., z racji zakresu swej regulacji, nie daje podstaw do stwier-dzenia, iż można z niego samoistnie wywodzić – poza rozciągnięciem na małżonka zasad ubezpieczenia i przyznawania świadczeń z KRUS stoso-wanych wobec samego rolnika – także przypisanie małżonkowi nałożo-nych na rolnika zobowiązań składkowych (powiązanałożo-nych jak rzeczono z faktycznym dysponowaniem czynnikami warunkującymi ekonomiczny byt gospodarstwa). Brzmienie art. 5 u.s.r. nie oznacza wobec tego automa-tycznego stosowania do małżonka także art. 4 ust. 1 zd. 1 u.s.r.
Poza ubezpieczeniem z mocy ustawy – instytucją ściśle powiązaną z dysponowaniem ziemią jako środkiem produkcji24 – występuje również możliwość zgłoszenia do ubezpieczenia rolniczego osób, które podlegają mu fakultatywnie (art. 3 u.s.r.). Jest to możliwe, gdy osoba, która jest domownikiem rolnika (np. rodzeństwo), dla której działalność rolnicza
2 2 Małżonek musi pracować w gospodarstwie rolnika lub w gospodarstwie domo-wym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym, natomiast bycie współ-właścicielem gospodarstwa rolnego nie jest równoznaczne z ww. aktywnością (por.:
wyrok WSA w Poznaniu z dnia 7 maja 2014 r., sygn. IV SA/Po 1233/13, LEX nr 1465920).
2 3 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 583.
2 4 Na taką kwalifikację ziemi rolnej wskazuje dobitnie fakt, iż samo posiadanie ta-kiego majątku obciążone jest domniemaniem uzyskiwania przychodów zgodnie ze wskaźnikami z obwieszczenia Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 1 ha przeliczeniowego (ostatnie za rok 2013 wydano dnia 23 września 2014 r., M.P.
2014 r., poz. 827). W 2013 r. była to kwota 2 869 zł. 1995/6/52.
stanowi stałe źródło utrzymania, nie posiada innego tytułu do podlega-nia ubezpieczeniu społecznemu w systemie powszechnym i podejmuje pracę w rolnictwie na cudzy „rachunek”. W takim przypadku sam zainteresowa-ny lub osoba zatrudniająca mogą wystąpić z wnioskiem o objęcie ubezpie-czeniem.25 Warto w tym miejscu – przygotowując pole dla dalszych kon-kluzji – zastanowić się szerzej nad znaczeniem terminu pracy „na rachu-nek” kogoś, gdyż termin ten stosowany jest w wielu przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a nie został ustawowo zdefiniowa-ny. Zważywszy na wskazaną wyżej specyfikę gospodarstwa rolnego, jak i samego w nim gospodarowania, najbardziej z nimi zbieżne rozumienie pracy „na rachunek” jest takie, iż jest to praca, przez którą generowane obciążenia (tj. rozumiane largo koszty pracy), ale również wypracowane zyski (wartość dodana powstała dzięki zaangażowaniu pracownika) stano-wią odpowiednio pasywa/aktywa gospodarstwa jako masy, a finalnie jej dysponenta. Innymi słowy, poszczególne aspekty działalności rolniczej są realizowane na rachunek tego/tych osób, które posiadają tytuł do dyspo-nowania czynnikami produkcji gospodarstwa (jako właściciel, dzierżawca, itd.). W świetle zasad prymatu praw podmiotowych jednostek, swobody rozporządzania własnością i ochrony własności (vide wywód uzasadnienia cyt. wyżej wyroku TK), „ustawodawca nie ogranicza obecnie całości go-spodarczej tylko do tych nieruchomości (gruntów) rolnych, które stano-wią własność określonej osoby (osób). Tym samym w skład gospodar-stwa rolnego – z prawnego punktu widzenia – mogą wchodzić grunty np.
dzierżawione. Można więc powiedzieć ogólnie, że ustawodawca nie trak-tuje warsztatu rolnego jako jednostki (wyłącznie) własnościowej”.26 Je-żeli zaś zestawić brzmienie art. 6 ust. 1 u.s.r. oraz zasadniczych regulacji prawa własności zawartych w art. 140 i n. k.c., oczywistym stanie się, że w ramach jednej masy majątkowej stanowiącej gospodarstwo rolne może działać kilku tak rozumianych dysponentów. I tu pojawia się problem ich wzajemnych relacji, zważywszy, że masa majątkowa stanowiąca gospodar-stwo rolne jest właśnie w aspekcie gospodarczym niepodzielna – o tyle, że tylko jako całość (tj. ziemia, budynki, maszyny, inwentarz żywy – stosow-nie do specyfiki produkcyjnej gospodarstwa, zgodstosow-nie z art. 553 k.c.), może realizować założone cele gospodarcze.27
2 5 Odmienności ubezpieczenia z mocy prawa i z wyboru wyraźnie podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 maja 2001 r., sygn. II UZ 27/01, PPiPS 2003/1/74.
2 6 Por.: R. Budzinowski, Pojęcie gospodarstwa rolnego ..., s. 59.
2 7 R. Budzinowski, Pojęcie gospodarstwa rolnego ..., s. 59.