Demokracja jest ideałem społeczeństwa wolnego od dominacji, czymś więcej niż tylko formą rządów. Jest także formą wspólnoty życia zbiorowego. Demokracja jest w opinii społecznej wzorcowym układem odniesienia, ideałem pełniącym rolę regulatora zachowań.
Jak zauważa Stanisław Wilkanowicz4':
Jest więc demokracja czymś więcej niż tylko systemem rządzenia, jest także typem uczest nictwa w życiu społecznym, (...) jest więc typem kultury.
Źródeł stabilności i trwałości demokracji należy więc szukać w sferze wartości i we wzorach kultury.
Demokracja oznacza taki model organizacji i funkcjonowania państwa, w którym źró dłem władzy publicznej jest naród egzystujący zgodnie z zasadą prymatu wolności je d nostki i pluralistycznej konkurencji między jednostkami, w oparciu o ustalone reguły rów ności. Zasada równości reguł jest niezmiernie ważną cechą demokratycznego systemu społecznego stosowaną w odniesieniu do wszystkich obszarów życia.
Kiedy rozważamy trwałość demokracji, to na ogół chodzi o zachowanie wolności. Demokratyczne formy rządów oraz związane z tym instytucje znajdują swój ostateczny sens właśnie w zachowywaniu i poszerzaniu ludzkiej wolności. Nie są zatem same celem, ale instrumentem, dzięki któremu wolność może zyskać swój polityczny wymiar. Nato miast konsensus co do wartości jest warunkiem umożliwiającym zaistnienie demokra tycznej formy rządów. Mniejszość zgadza się bowiem na rządy większości nie tylko dla tego, że w przyszłości sama może stać się rządzącą większością. Wyraża zgodę również dlatego, że istnieją wspólne interesy wykraczające poza partykularyzmy. Upadek porządku demokratycznego następuje natomiast wtedy, gdy owa wspólnota interesów i wartości ulega destrukcji, a więc wtedy, kiedy zanika konsensus co do wartości, zasad i celów, kiedy destabilizacji ulega ład kulturowy i normatywny w państwie.
Wartość przypisywana procedurom oraz instytucjom ma swe źródło w systemie war tości zewnętrznym wobec zbioru procedur, tym samym nie zawierają one w sobie we wnętrznej gwarancji swej trwałości. Zgoda na określoną procedurę ma miejsce wówczas gdy dostrzega się w niej jakieś dobro.
Proceduralne minimum demokracji to:
- wybór przedstawicieli oraz kontrola politycznych decyzji rządu przez polityków pocho dzących z wyboru;
- obsadzanie urzędów drogą regularnych i uczciwie przeprowadzanych wyborów; - powszechność prawa wyborczego;
- nieograniczone bierne prawo wyborcze;
- wolność słowa, swobodny przepływ informacji chroniony przez prawo; - wolność zrzeszania się.
Jako absolutne minimum definicyjne demokratycznej formy państwa przyjmują nie którzy przeprowadzenie wolnych wyborów. Oznacza to, że udział większości obywateli państwa we władzy jest równoznaczny ze spełnieniem warunku istnienia demokracji.
41 zob. Wilkanowicz S.: D ekalog demokracji. Znak, nr 4, 1992. Zob. także: Pluta J., Stawowy E., Wilkanowicz S. (red.): D em okracja dla wszystkich. Kraków, 1993, s. 19.
Pogląd taki reprezentował na przykład wybitny politolog Marek Sobolewski, wymie niając w Podstawach teorii państwa trzy główne zasady polityczne demokracji:
1) zasadę suwerenności narodu,
2) zasadę przedstawicielskiego systemu rządów, 3) zasadę podziału władz.
Zasady suwerenności i przedstawicielstwa są we współczesnych demokracjach zwią zane nierozdzielnie, bowiem system rządów oparty na reprezentacji jest zasadniczym środ kiem realizacji suwerenności narodu. Podstawowym natomiast środkiem ich spełniania są regularnie powtarzające się wybory pełniące funkcję kreacyjną, a więc formujące na czelne oraz lokalne organy władzy oraz realizujące przede wszystkim funkcję ekspresyjną wyrażania przez wyborców określonych preferencji politycznych, postaw i poglądów. Pod stawą demokracji są też konstytucyjne gwarancje praw, wolności i swobód obywatelskich. Przestrzeganie powyższych praw oparte jest o ścisłe stosowanie prawa przez wszystkie organa państwa i przez obywateli. Przez takie określenie rozumie się ideę praworządności, a jed n ą z gwarancji jej spełnienia jest zasada podziału władz przybierająca w praktyce roz maite, nawet silnie zróżnicowane, formy. Polega ona na podziale wykonywania władzy pomiędzy kilka organów państwa, z których żaden nie posiada zdecydowanej i rozstrzyga jącej przewagi, niekoniecznie w postaci triady określonej przez Monteskiusza (władza
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza). Każda bowiem zinstytucjonalizowana forma ograniczenia koncentracji władzy dobrze służy demokracji, a współcześnie interpretuje się j ą również jako podział władzy między centrum i samorządy, jako konkurencję w ramach systemu partyjnego, a także podkreśla się rolę mass mediów w demokratycznym komuni kowaniu (tzw. czwarta władza).
Z punktu widzenia kryterium ilościowego wyróżnić można demokrację ograniczoną oraz demokrację powszechną z udziałem wszystkich obywateli. Natomiast z punktu widze nia kryterium zakresu udziału wyróżnić można demokrację pośrednią oraz bezpośrednią. Ta ostatnia cechuje się maksymalnym zakresem podejmowania decyzji państwowych przez obywateli bezpośrednio. Taka też demokracja jest ideałem, w tym przypadku funkcja rzą dzenia należy bezpośrednio do obywateli. Demokracja pośrednia ma natomiast mało wspól nego z udziałem we władzy ograniczonym do periodycznie powtarzanych wyborów, jest to raczej kontrola obywateli nad działaniem aparatu państwowego.
Według kryteriów przyjętych przez Ateńczyków przed dwoma i pół tysiącem lat dzi siejsza demokracja jest nader odległa od ideałów opisywanych choćby przez Arystotelesa. Grecy uznaliby, że współcześnie dominują rządy oligarchiczne, poza instytucjami demo kracji bezpośredniej, jak w przypadku szczególnej roli referendum czy ludowych inicjatyw ustawodawczych w systemie politycznym Szwajcarii. Antycznej demokracji współcześnie odpowiadać by mogły instytucje władz lokalnych lub, co na razie wydaje się mało prawdo podobne wziąwszy pod uwagę dość skromne doświadczenia w tym zakresie (przykłady re ferendum elektronicznego w USA), instytucje demokracji elektronicznej, w której za poś rednictwem sieci decyzje m ogąjednocześnie podejmować wszyscy uprawnieni.
Ze względu na faktyczne spełnianie ideałów demokracji wyróżnić można cztery typy demokratycznych form życia politycznego.
1) Demokracja skonsolidowana, w której wszelkie proceduralne kryteria demokratycz nego porządku zostają spełnione; powszechna akceptacja istniejących instytucji oraz określonych reguł gry politycznej pozwala na utrwalenie demokratycznych struktur i norm; konsolidację można zatem ujmować jako proces prowadzący do stanu, w któ rym demokratyczne wzorce okazują się cenione same w sobie (np. demokracja brytyj ska, szwajcarska).
2) Demokracja nieskonsolidowana oznacza wprawdzie stan, w którym istnieniu demo kratycznych instytucji towarzyszy masowe uczestnictwo polityczne, lecz nie osiąga się trwałości i stabilności; kryteria proceduralne demokracji zostają spełnione, lecz brak konsensusu elit co do demokratycznego porządku w życiu publicznym czyni wątpliwym skuteczne funkcjonowanie instytucji; nietrwałość i niestabilność często są efektem na głego obalenia niedemokratycznego reżimu przy braku mechanizmów typowych dla demokracji skonsolidowanej; natężenie konfliktów społecznych może się utrzymywać na stosunkowo wysokim poziomie (np. Francja w okresie III i IV Republiki, Polska w latach 20.).
3) Demokracja ograniczona to system, w którym występuje wprawdzie konsensus elit co do istnienia w państwie demokratycznego porządku, jednak uczestnictwo poli tyczne jest ograniczone do grup lepiej sytuowanych w strukturze społecznej; znaczna część społeczeństwa jest więc pasywna, nie biorąc udziału w demokratycznych proce durach; umiarkowany jest natomiast poziom intensywności konfliktów i niepokojów społecznych, co zapewnia względną stabilność państwa (np. Indie).
4) Pseudodemokracja oznacza system, w którym realizowane są procedury wyborcze, lecz rywalizacja polityczna jest ograniczona; instytucje i procedury stanowią więc wyłącznie formalne potwierdzenie preferencji elity rządzącej krajem, demokratyczne instytucje mają charakter fasadowy; przykładem może być system monopartyjny lub system oparty na dominującej partii i ograniczaniu roli opozycji (Meksyk do lat 90., PRL w latach 70.).