Instytucje ochrony dóbr kultury w P olsce

K o n sty tu cja R P m ów iąc o szczególnej ochronie, jakiej podlega dzie­ dzictw o k u ltu ra ln e i tożsam ość narodow a, czyni państw o odpow iedzial­ nym za tę ochronę. W oparciu o ko n sty tu cję a także ustaw y i in n e akty praw ne należy stw ierdzić, że cen traln e instytucje państw ow e (Sejm RP, Senat RĘ Rada M inistrów , m inisterstw a) są odpow iedzialne za przygoto­ wanie, w ydanie i realizację niezbędnych aktów norm atyw nych, na podsta­ w ie k tó ry ch m ożliw a jest o ch ro n a i zabezpieczenie d ó b r k u ltu ry przed w szelkim i zagrożeniam i okresu wojny i pokoju. Transformacja systemowa, jaka zachodzi w Polsce od p rzełom u lat 1989-1990, w płynęła także na re­ organizację zarów no instytucji państw ow ych zajm ujących się kulturą, jak i m odyfikację aktów praw nych dotyczących ochrony dóbr kultury.

Podstaw ow a dla och ro n y d ó b r k u ltu ry ustaw a z 1962 r., po now eliza­ cjach w 1990 i 1996 roku, stanow i, że: ochronę dóbr kultury sprawują nastę­ pujące organy:

1. M in ister k ultury i sztuki (a po zm ianie nazwy i nadaniu nowego sta­ tu tu : m in ister k u ltu ry do spraw k u ltu ry i ochrony dziedzictw a narodow e­ go; Z arządzenie n r 44 prezesa R ady M in istró w z 29 m arca 2002 r. M.E z 5 kw ietnia 2002 r.);

2. G en eraln y K onserw ator Zabytków , działający w im ien iu m in istra kultury;

3. Wojewoda, przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kierow nika jednostek organizacyjnych (wojewódzkiego oddziału Państw o­ wej Służby O chrony Zabytków ) wchodzącej w skład rządowej adm inistra­ cji ogólnej w w ojewództwie;

4. D yrektorzy (kierow nicy) m uzeów w stosunku do zabytków znajdu­ jących się w m uzeach;

5. D y rek to rzy O środka D o k u m en ta cji Zabytków kierujący centralną ew idencją dóbr kultury;

6. D yrektorzy (kierow nicy) jednostek organizacyjnych powołanych do ochrony zabytków;

7. B iblioteka N arodow a w W arszawie i b ib lio tek i w yznaczone przez m inistra kultury, w porozum ieniu z właściwym i m in istram i (kierow nika­ mi urzędów centralnych) i P olską A kadem ię N auk w sto su n k u do zabyt­ kowych m ateriałów bibliotecznych w zakresie im zleconym .

N aczelny nadzór n ad ochroną dóbr k u ltu ry należy do m in istra k u ltu ­ ry. Aparatem wykonawczym m inistra do spraw kultury i ochrony dziedzic­ twa narodowego jest M inisterstw o K ultury, k tó re działa zgodnie z jego zarządzeniam i, w ytycznym i i poleceniam i oraz pod jego b ezp o śred n im nadzorem i kierow nictw em . M in ister kieruje m inisterstw em przy p om o­ cy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu, dyrektorów generalnych, dyrek­ torów departam entów i ró w n o rzęd n y ch kom órek. W nowej s tru k tu rz e M inisterstw a K ultury, w oparciu o now y sta tu t szczególną rolę w zakresie ochrony dóbr k u ltu ry spełniają: D e p arta m en t D ziedzictw a N arodow ego i D epartam ent O chrony Zabytków.

W im ieniu m inistra k u ltu ry bezpośredni nadzór nad dobram i k u ltu ry sprawuje G eneralny K onserw ator Zabytków. W stru k tu rz e w ładzy p a ń ­ stwowej odpowiedzialność za organizację przygotowania i aktualizację pla­ nów odnowy i zabezpieczenia dóbr k u ltu ry przed skutkam i zagrożeń wy­ nikających z klęsk żyw iołow ych oraz konfliktów zb ro jn y ch spoczywa na G eneralnym K onserw atorze Zabytków , szefie Cyw ilnej O b ro n y K raju i wojewodach. Na jednostkach organizacyjnych (dyrektorach m uzeów oraz użytkow nikach i w łaścicielach d ó b r k u ltu ry ) spoczywa głów na odpow ie­ dzialność za opracow anie i aktualizację planów o ch ro n y i zabezpieczenie oraz zapew nienie sił i środków na ich realizację, przy w spółpracy ze sta­ rostam i powiatów i w ójtam i gm in (prezydentam i i bu rm istrzam i miast).

W przypadku pow stania zagrożenia w skutek klęsk żyw iołow ych lub innych kataklizmów, w tym konfliktu zbrojnego, bezpośrednia opieka nad dobram i kultury, wynikająca z ustawowej odpow iedzialności, spoczywa na dyrektorach i kierow nikach m uzeów oraz innych użytkow nikach i w łaści­ cielach obiektów zabytkow ych. W zależności od sto p n ia zagrożenia i o d ­ powiednio do decyzji nadrzęd n y ch organów adm inistracji publicznej po­ dejm ują oni działania, w ykorzystując w szystkie dostępne śro d k i, aby nie dopuścić do pow stan ia s tra t lub je zm inim alizow ać. N a a d m in istra c ji terenowej spoczywa obow iązek p rzy d ziału niezbędnych środków w celu realizacji zadań ochrony dóbr k u ltu ry 90.

99 In sty tu c je o c h ro n y d ó b r k u ltu r y i ic h z a d a n ia p o d a ję za u sta w ą o o c h ro n ie d ó b r k u ltu ry o raz: W. B ia łe k i A. B ia łe k - G u ille m e tte , In stytu cje ochrony dóbr ku ltu ry w P ol­ sce zajm ujące się organizacją ich zabezpieczenia przed zagrożeniam i okresu w o jn y i pokoju, „ O ch ro n a i K onserw acja Z a b y tk ó w ” , n r 5, W arszaw a 1997, s. 5 0 -5 7 .

O rganem decyzyjnym nadzorującym i k o n tro ln y m w zakresie ochro­ ny i zabezpieczenia d ó b r k u ltu ry w granicach ad m inistracyjnych woje­ w ództw a jest w ojew oda i d ziałający z jego u p o w ażn ien ia W ojewódzki K onserw ator Zabytków. O rganem wykonawczym jest wojewódzki oddział Państwowej Służby O ch ro n y Zabytków , wchodzący w skład rządowej ad­ m in istrac ji ogólnej u rz ęd u w ojewódzkiego. O rgany te, przy współpracy z Wojewódzkim Inspektoratem O brony Cywilnej, opracowują i uaktualnia­ ją plany o chrony dóbr kultury, ich zabezpieczenia i ewakuacji.

N adzór specjalistyczny nad ochroną dóbr k u ltu ry spraw uje G eneralny K onserw ator Zabytków. K ieru je on Państw ow ą Służbą O chrony Z abyt­ ków, działającą przy m in istrze kultury. D o zadań G eneralnego Konserwa­ tora należy:

1. O pracow yw anie projektów planów o chrony dóbr k u ltu ry oraz zało­ żeń p o lityki konserw atorskiej w poszczególnych dziedzinach, regionach kulturow ych, wojew ódzkich pow iatach i gm inach;

2. D okonyw anie ocen stanu zachowania dóbr kultury, kierunków dzia­ łań i zadań resortow ych w tym zakresie;

3. Prow adzenie nadzoru i kontroli realizacji zadań związanych z ochro­ ną dóbr kultury;

4. D ziałanie na rzecz integracji dóbr kultury z przyrodą i środowiskiem, planow aniem przestrzennym oraz budow nictw em ;

5. W ystępow anie z inicjatyw ą organizacji służb o chrony zabytków na szczeblach ad m in istracji rządowej i sam orządow ej;

6. Inicjow anie rozwiązań praw nych dotyczących ochrony dóbr kultury; 7. R ealizacja za d ań w y n ik ający ch z m ięd zy n aro d o w ej w spółpracy w zakresie ochrony dziedzictw a kulturow ego.

W gm inach lub m iastach, w pow iatach, na których terenie znajduje się w iększa liczba zab y tk ó w n ie ru c h o m y c h albo też zabytek lub zabytki o szczególnej w artości, wojewoda może ustanow ić rejonowego, gm innego lub m iejskiego konserw ato ra zabytków jako zam iejscow ą kom órkę orga­ nizacyjną i pow ierzyć m u prow adzenie, w jego im ien iu , spraw z zakresu kom petencji k onserw atorskich, w tym w ydaw anie decyzji adm inistracyj­ nych na terenie swojego działania.

Rów noległą stru k tu rą organizacyjną odpow iedzialną za ochronę dóbr k u ltu ry przed szczególnym i zagrożeniam i jest O brona Cywilna K raju. Jej głów na rola polega na tym , że o ch ro n a dóbr k u ltu ry realizow ana jest po­ przez s tru k tu ry organizacyjne ob ro n y cywilnej na w szystkich szczeblach ad m in istra cji rządow ej i sam orządow ej do jednostek adm inistracyjnych włącznie.

Poza M inisterstw em K u ltu ry funkcjonują wyspecjalizowane instytucje resortowe podległe bezpośrednio m in istro w i, k tó re z jego upow ażnienia prowadzą działalność a d m in istracy jn ą, naukow o-badaw czą, nadzorczo- -k o n tro ln ą , u słu g o w o -a d m in istra c y jn ą w z a k resie sw ych sta tu to w y c h uprawnień wspomagania merytoryczną opieką dóbr ku ltury w całym kraju. Należą do n ic h : O śro d ek O c h ro n y i K onserw acji Z ab y tk ó w ; O śro d ek D okum entacji Z abytków ; O środek O ch ro n y Z abytkow ego K rajobrazu; Biblioteka Narodowa.

Przedm iotem działania O środka O chrony i Konserwacji Zabytków jest ochrona zbiorów publicznych, badanie, dokum entow anie i upow szechnia­ nie zasad, m etod i technik ochrony dóbr kultury, organizacja działalności inform acyjnej, szkoleniow ej i wydaw niczej, prow adzenie centralnej ew i­ dencji skradzionych dóbr k u ltu ry oraz w spółdziałanie przy realizacji tych zadań z Państwową Służbą O chrony Zabytków, m uzeam i, organam i ad m i­ nistracji państwowej i sam orządow ej, jak rów nież organizacjam i społecz­ nymi i innym i jednostkam i organizacyjnym i. Z adania ośrodka rozszerzo­ no na uczestnicw o w realizacji um ów i p o ro zu m ień m iędzynarodow ych, których Polska jest stroną. D ziałalność O środka O ch ro n y i K onserw acji Zabytków ma isto tn e znaczen ie w zabezpieczeniu d ó b r k u ltu ry p rzed przestępczością zorganizow aną i pospolitym i kradzieżam i, propagow aniu najnow szych system ów te c h n ik zabezpieczenia przeciw ko w łam an io m i pożarom obiektów zabytkow ych lub m iejsc przechow yw ania d ó b r k u l­ tury, odzyskiw aniu utraconych dóbr k u ltu ry oraz popraw y stan u k o n ser­ wacji zabytkowych obiektów, zespołów arch itektonicznych i u rbanistycz­ nych.

Ośrodek D okum entacji Zabytków prowadzi centralną ewidencję zabyt­ ków w Polsce, rozpoznanie i doku m en to w an ie środow iska kulturow ego oraz studia naukowo-badawcze w zakresie m etodologii dokum entacji dóbr ku ltu ry i o chrony zabytków. O środek prow adzi d o k u m en tację układów p rzestrzen n y ch m iast, o sied li, wsi, parków , cm e n ta rz y oraz stan o w isk archeologicznych, zabytków architektury, budow nictw a wiejskiego i prze­ mysłowego, zabytków sztuki, techniki i rzem iosła artystycznego, zbiorów m uzealnych i kolekcji. Rola ośrodka jest bardzo istotna, zarów no w sy tu ­ acjach niszczenia i kradzieży dóbr kultury, poszukiw ań i starań o ich o d ­ zyskanie w oparciu o posiadaną dokum entację świadczącą o pochodzeniu, przynależności i w łasności dóbr kultury. W w arunkach konfliktu zbrojne­ go daje podstaw ę do ubiegania się o odszkodow anie w zakresie zniszczo­ nych dóbr kultury lub odbudow y zniszczonych w czasie działań zbrojnych obiektów zabytkowych.

G łów nym zadaniem O środka O ch ro n y Zabytkow ego K rajobrazu jest działanie na rzecz konserw acji i pielęgnacji zabytkow ych zieleni, ochro­ ny krajobrazu kulturowego, opracowywanie ekspertyz historycznych i przy­ rodniczych oraz prow adzenie fachowego nadzoru nad pracam i konserw a­ torskim i. O środek prow adzi prace badaw cze, ew idencyjne i projektow e oraz rem ontow o-konserw acyjne zabytkow ej zieleni, w celu zachow ania historycznego krajobrazu kulturow ego Polski. W przypadku zniszczenia zabytkowego krajobrazu, w w yniku klęsk żywiołowych lub działań zbroj­ nych, ośrodek będzie działał na rzecz rek o n stru k cji, odbudow y i konser­ wacji zabytkowego krajobrazu, aby w m iarę możliwości zachować jego h i­ storyczne walory.

B iblioteka N arodow a, posiadająca w sw oich zbiorach przeszło 4 m in zbiorów głów nych i około 900 tys. zbiorów specjalnych (i około 1 m in nie opracow anych), p ełn i funkcję książnicy narodow ej, grom adząc p iśm ien ­ nictw o polskie i dotyczące Polski, na użytek obecnego i przyszłych poko­ leń. Jest biblioteką naukow ą o profilu hum anistycznym , gromadzącą obok p iśm iennictw a polskiego, bogaty w ybór dzieł zagranicznych, ze szczegól­ nym u w zg lęd n ien iem w ydaw nictw en cy klopedyczno-inform acyjnych. Stanow i narodow ą centralę opracowującą bieżącą i retrospektyw ną biblio­ grafię narodową. Realizuje zadania centralnego ośrodka ochrony dóbr kul­ tu ry spraw ującego k o n tro lę n ad wywozem z kraju m ateriałów bibliotecz­ nych, wydawanych przed 1945 r. Biblioteka gromadzi, opracowuje, przecho­ wuje i udostępnia zarówno piśm iennictw o polskie, jak i obce, niezbędne dla rozw oju n au k i i k u ltu ry polskiej z zakresu n auk społecznych i h u m a n i­ stycznych, a także dokum entów ikonograficznych, kartograficznych, m u ­ zycznych, audiow izualnych, elektronicznych, wytw arzanych w Polsce lub dotyczących Polski91.

P o d o b n e zbiory o w artości zabytkow ej posiada B iblioteka U niw ersy­ tetu Jagiellońskiego w K rakow ie oraz b ib lio tek i in n y ch uniw ersytetów , b ib lio te k i PA N , C e n tra ln a B ib lio te k a W ojskow a, b ib lio te k i z ak o n n e i uczelnie teologiczne, a także A rchiw um A kt D aw nych i A rchiw um Akt Nowych. W sum ie zbiory specjalistyczne o dużej w artości zabytkowej po­ siada 145 b ib lio te k w Polsce. Z biory biblioteczne i archiw alne o wartości zabytkow ej p odlegają szczególnej o c h ro n ie , gdyż stanow ią najw iększą skarbnicę nie tylko polskiego dorobku, ale i in n y ch narodów.

O rganizacja o chrony dziedzictw a kulturow ego n arodu należy do usta­ wowych obow iązków państwa, stąd funkcjonow anie w strukturze adm ini­

stracji państwowej instytucji, k tóre z racji swych statutow ych pow inności zajmują się organizacją o chrony dóbr kultury. W spółpraca i w spółdziała­ nie tych instytucji pod kierow nictw em resortu k ultury i dziedzictwa naro­ dowego stanow i bardzo isto tn y elem ent system ow ych działań w zakresie zapew nienia tym dobrom w arunków p rzetrw ania i o chrony przez zagro­ żeniami zarówno okresu pokojowego, jak i na w ypadek konfliktu zbrojne­ go92.

Jak łatw o zauw ażyć, o p isan e in sty tu c je oraz ich d z ia ła ln o ść słu ży przede w szystkim o ch ro n ie m aterialnych dóbr, choć oczyw iście tru d n o jest sprowadzać wartość księgozbioru, galerii sztuki i obrazów do m aterial­ nych obiektów tam zgrom adzonych. Brak jest, in n y m i słowy in sty tu cji, która by dbała o bezpieczeństw o kulturow e w obszarze k u ltu ry duchowej. Należy zdawać sobie sprawę, że w k raju, k tó ry całkiem niedaw no zniósł cenzurę polityczną, dotykającą w pierw szym rzędzie twórców kultury, p i­ sarzy i artystów, tego typu instytucja natychm iast mogłaby wywołać p ro te­ sty i niezdrowe skojarzenia, ale w rzeczywistości chodzi o m onitorow anie, sygnalizowanie i przeciwdziałanie jawnej i szkodliwej dyfuzji zjawisk nisz­ czących język polski, deform ujących narodow e sym bole i uświęcone wzor­ ce. N ie ma to nic wspólnego (nie pow inno m ieć) z „zam ykaniem ” kraju, z ograniczaniem kontaktów artystycznych, dyfuzją k u ltu ry z zew nątrz. No, może z wyjątkiem tej najgłupszej i najbardziej masowej. Jeśli we F ra n ­ cji (a także w innych krajach) szacowne instytucje, łącznie z L ’A cadem ie Franęaise, pracują z zaangażowaniem w obronie czystości języka, zastępu­ jąc am erykańskie te rm in y neolo g izm am i fra n cu sk im i i karząc w ielkie koncerny ogrom nym i kw otam i za arogancję językową (np. sprzedaż z an ­ glojęzycznym i nalepkam i, in stru k c jam i), to dlaczego w Polsce - m im o obowiązywania ustawy o ochronie języka polskiego - n ik t nie dba o egze­ kucję zaw artych postanow ień o ch ro n n y ch , n ik t nie prow adzi efektyw nej polityki audiowizualnej, która starałaby się wyrównywać dysproporcję m ię­ dzy masowymi produktam i napływającymi z Am eryki a produktam i rodzi­ m ym i i europejskim i. N ie należy rów nież absolutyzow ać tezy, że k u ltu ra masowa i kom ercyjna nie zagraża tożsam ości kulturow ej, gdyż jest płytka intelektualnie. P roblem w tym , że ci, k tórzy ją masowo k onsum ują, nie mają na ogół am bicji intelektualnych, ci zaś, którzy je mają (a jest ich n ie­ stety niew ielu) nie oddają się na ogół ich konsum pcji. Na szczęście k u l­ tura masowa nie w yczerpuje całości zjawisk k u ltu raln y ch , a jej k o n su m p ­ cja całości społecznych zachow ań.