Polityka kulturalna

Niew ątpliw ie ważnym czynnikiem bezpieczeństw a kulturow ego może być m ądra i skuteczna polityka kulturalna. W edług K azim ierza Krzysztof- ka polityka kulturalna to: świadome, zgodne z założonymi celami i wartościa­ mi, wpływanie na procesy kulturowe w celu pobudzenia uczestnictwa w kultu­

rze i je j dem okratyzacji, tw orzen ia korzystnych w a ru n k ó w dla twórczości, zacho­ w a n ia duchow ego i m aterialnego dorobku pokoleń, p rzyg o to w a n ia - p r z e z edu­ kację - now ych pokoleń do d zie d zic z e n ia tego dorobku, c z y li p rz e k a zu kanonu ku ltu ry d a n ej społeczności o ra z sp rzyja n ia j e j u d zia ło w i w kom unikacji m iędzy k u ltu ra m i100.

Takie pojm ow anie polityki kulturalnej jako polityki publicznej jest za­ sad n e tylko w ów czas, jeśli u zn a je się, że w p ań stw ie i społeczeństw ie, a odnosim y to k onkretnie do sytuacji naszego kraju, kultura jest przedm io­ tem publicznej troski i w zw iązku z tym dobra i usługi k u ltu ry uznaje się za dobra publiczne. I to niezależnie od tego, że potrzeby k u ltu raln e ludzi są zindyw idualizow ane i tru d n o je standaryzow ać. Liczy się to, że stano­ wią istotę życia społecznego, tw orzą kapitał kulturow y, decydują o tożsa­ m ości danej grupy społecznej, stanow ią w yznacznik wrażliwości moralnej i estetycznej człowieka.

Co jest przedm iotem polityki kulturalnej? D orota Ilczuk uważa, że po­ lityka k u ltu ra ln a u k ieru n k o w an a jest na osiągnięcie czterech podstaw o­ wych celów: zachowania tożsamości kulturow ej narodu, zapewnienia rów­ nego d o stęp u do k u ltu ry , p ro m o cji tw órczości i wysokiej jakości dóbr i usług k u ltu ra ln y c h oraz zróżnicow ania oferty, pozwalającej każdej gru­ pie znaleźć w niej coś atrakcyjnego dla siebie. N atom iast podstawow ym i zasadam i w ich realizacji są decentralizacja decyzji władczych, postępujące u społecznienie decyzji i ich jaw ności, subsydiarność oraz nadanie k u ltu ­ rze wysokiej rangi w stru k tu rz e zadań adm inistracji publicznej101.

Celowość i sens istn ien ia po lity k i k u ltu raln ej nie jest jednak sprawą jednoznaczną. W św iecie zderzają się w tym w zględzie dwie tendencje. Pierw sza, wywodzi się z D e k la ra c ji P r a w C zło w ie k a ,przyjętej przez O N Z w 1948 r., głoszącej praw o każdego człow ieka do swobodnego uczestnictw a w ży c iu ku ltu raln ym społeczeń stw a, do korzystan ia z e sztu ki, do uczestniczenia w postępie n au ki i korzystan ia z jeg o dobrodziejstw ,oraz prawo do ochrony mo­ ralnych i m aterialnych korzyści w yn ik a ją cych { ...) z j e g o działalności (...) literac­ k ie j lub artystyczn ej(art. 27). O d p o w ied n io do tego dow odzi się, że to na państw ie spoczywa obowiązek stw orzenia w arunków umożliwiających rze­ czywistą realizacją tych praw, za pom ocą odpow iedniej polityki.

100 K . K rz y sz to fe k , Polityka kulturalna w międzynarodowych raportach o kulturze, [w:] K . M a z u re k -Ł o p a c iń s k i (re d .), Problem y za rzą d z a n ia sferą ku ltu ry i turystyki, W yd. AE im . O. L a n g e g o , W arszaw a - W ro cław 1999, s. 11.

101 D . Ilc z u k , C u ltu ra l C itizen sh ip . C iv il Society a n d C u ltu ra l Policy in Europe, Bo-e k m a n s tu d iBo-e s / C IR C L E , A m stBo-e rd a m 2001, s. 13.

D ruga tendencja wyrażała się w poglądzie, że skoro k u ltu ra artystycz­ na jest sferą sw obodnej kreacji człow ieka, to państw o nie pow inno inge­ rować w tę sferę, tak jak to było do okresu I w ojny św iatow ej, a naw et w okresie m iędzyw ojennym . Tendencja ta określana jest nazwą „lasefery- zm u” (od franc, laissez-faire), a jego sens najlepiej oddała prem ier W ielkiej Brytanii M argaret T h a tch e r w 1980 r.: sztuka nie należy do gałęzi życia, któ­ rymi jestem zainteresowana jako premier. Sztuka i państwo to dwa słowa, które nie dadzą się pogodzić, a poziom sztuki z pewnością nie zależy od wydanych na nią publicznych pieniędzy. (...) Renesans nie nastąpi w tej dziedzinie po zastą­ pieniu mecenatu prywatnego przez państwowy. (...) N ie można dopuścić do powstania ogromnej biurokracji, związanej z życiem artystycznym, z czasem sta­ łaby się ona bowiem instrumentem cenzury politycznej oraz zaczęłaby być rzą­ dzona przez klikę, narzucającą własne gusta artystyczne1®1.

UNESCO starało się lawirować, przyjm ując w wypow iedzi C en traln e­ go D yrektora Rene M oheu w 1967 r., stanow isko pośrednie. Stw ierdził on, że nie m oże istn ieć jedna, w spólna dla w szystkich krajów p o lity k a k u l­ tu raln a, lecz każde z państw członkow skich p o w in n o ją sam o określić, opierając się na przyjętych w artościach i na tej podstaw ie rozstrzygając o w yborze celów i preferencji sw ych d z ia ła ń 103. P rzeło m w stan o w isk u UNESCO nastąpił w 1970 r. w Wenecji na światowej konferencji na tem at polityk kulturalnych.

W stanow isku konferencji stw ierdzono, że u zn an ie praw a do k u ltu ry nakłada na władze publiczne obowiązek dostarczenia środków pozwalają­ cych na rzeczyw iste korzystanie z tego prawa. K onferencja zaleciła, aby państwa członkow skie przeznaczyły odpow iednią część swego budżetu na rozwój kultury. U znano przy tym , że rządy państw członkow skich pow in­ ny, po pierw sze - zapew nić odpow iednie finansow anie działalności k u l­ turalnej oraz po drugie - wziąć na siebie obow iązek właściwego jej p lan o ­ w ania i program ow ania104.

Zorganizow ana w dw anaście lat później, druga św iatow a konferencja UNESCO w M eksyku potw ierdziła dwa typy postaw rządów w kwestii po­ lityki kulturow ej, przyjm ując jednocześnie - co w ydaje się być obecnie dom inującą tendencją - że państw o p ełn i rolę w iodącą w kw estii aktyw ­

10! P o d a ję za: M . C h e łm iń s k a , R o la U N E S C O w kszta łto w a n iu norm p o lityki k u ltu ­ ralnej., „ K u ltu ra i S p o łeczeń stw o ” , n r 3, 1983, s. 151.

,0J Tam że, s. 146.

104 Rapport fin a le du Conference intergouvernem entall sur les aspects institutionnels, ad- mimstratifs el financiers des politiques culturelles, V enice 2 4 .0 8 -2 .0 9 .1 9 7 0 , s. 43.

nego i w ybiórczego stym ulow ania tw órczości k u ltu raln ej, uznawanej za wartościową. Oznacza to ochronę swego społeczeństwa przed narzucaniem z zew nątrz treści uznaw anych za destruktyw ne, zubożające kulturę, zagra­ żające jej tożsam ości. W sferze m aterialnej państw o zobow iązane jest do tw o rzen ia n ie z b ę d n y c h w aru n k ó w um ożliw iających rzeczyw istą i po­ w szechną realizację praw a do k u ltu r y 105. N ie brakow ało jednocześnie w M eksyku zw olenników laseferyzmu oraz oddaw ania k ultury w ręce pry­ w atne i sam orządowe.

T endencje, k tó re zarysow ały się zarów no w podejściu UNESCO, jak i większości państw, w kwestii polityki kulturalnej trafnie oddaje spostrze­ żenie w ypow iedziane przez J.S. W ojciechow skiego: do rangi zagadnień fundamentalnych urasta zagadnienie tożsamości (narodowej, regionalnej, osobi­

stej) i dziedzictwo jej źródła, a także edukacji, jako warunku świadomego (wol­ nego) wyboru treści kulturowych, jako podstawy własnego (zróżnicowanego) wyboru (...) oraz problem wolności twórczejm .

Polska polityka k u ltu raln a okresu transform acji począwszy od 1990 r. przeszła przez k ilk a okresów. W pierw szym okresie, w latach 1990-1991 nastąpiło jakby odrzucenie aspiracji państw a do zarządzania kulturą. D o­ konano pryw atyzacji ry n k u książki i ry n k u m uzycznego oraz zapoczątko­ wano proces decentralizacji publicznych zadań z zakresu kultury, poprzez przejęcie przez gm iny większości placówek upow szechniania kultury: bi­ bliotek i dom ów kultury, niektórych muzeów. 25 października 1991 r. we­ szła w życie, w ielokrotnie nowelizowana, lecz dotąd obowiązująca, Ustawa o organizow aniu i prow adzeniu działalności k u ltu raln ej (Dz.U. z 1997 r., n r 110, poz. 721). Pod koniec tego okresu podjęto próby systemowej refor­ m y instytucji kultury, w tym instrum entów jej zarządzania, poprzez głów­ nie decentralizację.

W drugim okresie (lata 1992-1993) nastąpiła pewna modyfikacja podej­ ścia do zarządzania kulturą, pojawiły się też wyraźne akcenty odpowiedzial­ ności państw a za bezpieczeństw o kulturow e. W yrazem tego było przyjęcie w 1993 r. przez rząd d o k u m en tu pod nazwą Polityka kulturalna państwa. Założenia. W skazano w nim , że polityka kulturalna państwa: (...) zachowuje

105 P or.: World Conference on C ultural Policies, M exico, 26 J u n e - 6 A ugust 1982, Ge­ neral R eport, s. 87.

m J.S. W o jc ie c h o w sk i, J a k ie j w iedzy o kulturze w ym aga dziś polityka kulturalna, [w:] S. B e d n a re k , K . Ż u k a sie w ic z (re d .), W iedza o ku ltu rze polskiej u progu X X I w. M ateria­ ły konferencji przedkongresowej, W rocław , 8 -1 0 czerw ca 2 000, W yd. D T S K S ilesia, W ro ­ cław 2000, s. 38.

użyteczność dopóty, póki państwo nie wyrzeka się wpływu na życie kulturalne i uczestnictwo społeczeństwa w kulturze, a także dopóki kultura uznawana jest za niezbywalny składnik tożsamości narodowej101. Zadeklarow ano, że: polityka kulturalna nie będzie polegać na sprawowaniu scentralizowanego zarządu i ide­ ologicznej kontroli nad życiem kulturalnym i działalnością instytucji kultury, zastrzegając jednocześnie, że: nie może ona stronić od wyboru wartości, jed ­ nak nie powinna być włączona w spory ideologicznem . W yraźnie w skazano dwa obszary priorytetow e: ochronę dziedzictw a kulturow ego i zabytków oraz ochronę książki.

Trzeci okres (lata 1993-1997) to kontynuacja decentralizacji k u ltu ry i jej finansow ania, m .in. poprzez prom ocję łączenia środków pryw atnych i p u ­ blicznych. N a przełom ie 1995 i 1996 r. przyjęto d o k u m en t Zadania M in i­ sterstwa Kultury i S ztu ki 1996-1997, w k tó ry m u trzy m an o p rio ry te t dla książki, czytelnictw a i o ch ro n y dziedzictw a narodow ego, dodając jed n o ­ cześnie priorytet dla edukacji kulturalnej109. W 1996 r. prezydent R P przed­ stawił K artę K u ltu ry Polskiej, gdzie obok wskazania podobnych p rio ry te­ tów zawarto postulat usuw ania dysproporcji cywilizacyjnych m iędzy w iel­ kim i aglom eracjam i a prow incją poprzez przebudow ę system u edukacji kulturow ej, lepsze przygotow anie nauczycieli i działaczy k u ltu ry oraz wy­ równywanie dostępu do kultury.

Czwarty okres to lata 1997-2001, w którym potw ierdzono wolę zaanga­ żowania państw a w rozwój kultury, przy dalszej decentralizacji k o m p eten ­ cji. W 1998 r., w ram ach form ułow ania nowej w ersji po lity k i k u ltu raln ej, przedstaw iono dziesięć priorytetów , o ró żn o ro d n y m ch arak te rze, w tym jako kieru n k i preferow ane: ochronę dziedzictw a kulturow ego i prom ocję polskiej k u ltu ry za granicą. W form alnym już d o k u m en c ie pt. Kierunki polityki kulturalnej rządu z 9 m arca 1999 r. za podstaw ow e zadania państw a uznano podtrzym yw anie i rozwój w spólnoty narodow ej i obyw atelskiej,

107 P olityka ku lturalna państw a. Z ałożenia, (m a t. p o w ie lo n y ), M K iS z , W arsz a w a , 10 sie rp n ia 1993, s. 3.

108 Tam że.

109 O c e n y p e rio d y z a c ji p o lity k i k u ltu ra ln e j w P o lsc e ró ż n ią się w z a le ż n o śc i o d a u ­ torów . N in ie jsz a p ró b a o p ie ra się n a u ję c ia c h : K . K rz y s z to fe k , E w o lu cja za ło żeń i pro­ gram ów p o lity k i k u ltu ra ln e j w P olsce w latach d zie w ię ć d zie sią ty c h , [w :] T. K o s ty r k o , M . C z e rw iń sk i (re d .), K ultura polska w dekadzie przem ian, I n s t y t u t K u ltu ry , W arszaw a, s. 2 7 1 -2 8 0 ; G. P a w e ls k a -S k rz y p e k , P o lityka ku ltu ra ln a p o lskich..., w y d . c y t., s. 1 9 -2 4 . N ieco in n a p e rio d y z a c ja i o c e n a z a p ro p o n o w a n a je st w : J. P u rc h la , K u ltu ra a transfor­ macja Polski, „ R o c z n ik M ię d z y n a ro d o w e g o C e n tru m K u ltu r y ”, n r 10, K ra k ó w 2 001, s. 28 -3 0 .

zachow anie i propagow anie dziedzictw a narodow ego, kształtow anie zasad w spierania twórczości i edukacji kulturalnej, prom ocji k ultury polskiej za granicą110.

P iąty okres, zw iązany z kolejną zm ianą rządów w Polsce, rozpoczyna się od jesieni 2001 r. W kw ietniu 2002 r. m in ister k ultury przedstaw ił Pro­ jekt zm ian organizacji i finansowania kultury, w k tórym zawarł propozycje

zm ian sposobów organizow ania działalności k u ltu raln ej, naw iązujących do p rak ty k zach o d n io eu ro p ejsk ich , np. w prow adzenie zasady „długiego ra m ie n ia ”, um ożliw iającej u n iezależn ien ie d ziałalności k u ltu raln ej od doraźnego, politycznego sterow ania, zapow iedź obow iązku publikow ania rocznego ra p o rtu m erytorycznego i finansow ego, większe zaangażowanie in sty tu cji ob y w atelsk ich 111. Z aproponow ano now y system finansow ania k u ltu ry oraz pakiet propozycji legislacyjnych. Z m iana na stanow isku m i­ nistra w resorcie kultury, dokonana w 2002 r., częściowo zdezaktualizowała ten pro jek t. O becnie akcenty kładzione są na zw iększenie środków na fi­ nansow anie kultury, bliższy k o n tak t resortu z tw órcam i kultury, ochronę dziedzictw a narodow ego i prom ocję polskiej k u ltu ry za granicą.

C oraz w iększą rolę w o statn ich latach odgryw a zagraniczna polityka k u ltu ra ln a oraz dyplom acja k u ltu raln a. Ta pierw sza jest częścią polityki zagranicznej, a jej celem jest, poprzez w ykorzystanie nośnych sym boli, nazw isk, rocznic i w ydarzeń, prom ow anie w łasnego kraju. A kcenty tego typu zn ajd u ją się od pew nego czasu w p ro g ram ach działania polskiego M SZ i są p rezentow ane w expose m in istró w spraw zagranicznych kolej­ nych p o lsk ich rządów. Zaw ierają je rów nież, jak wyżej podkreślono, p ro ­ gram y M inisterstw a K ultury. D o tej polityki w ykorzystywana jest pozycja i k o n ta k ty polskiej diaspory, Polonii za granicą, co było szczególnie w i­ doczne, a zarazem efektyw ne, w zabiegach o poparcie Polski w jej dąże­ niach do wejścia do N A TO , a obecnie U n ii Europejskiej.

R easum ując, należy podkreślić, że w polskiej polityce kulturalnej okre­ su transform acji, przynajm niej od okresu, gdy zaakceptowana została teza, że p o lity k a taka jest dla społeczeństw a (i k u ltu ry ) niezbędna, dom inują następujące k ierunki:

1. O chrona dziedzictw a narodowego, tożsamości kulturowej i dóbr kul­ tury;

2. D ecentralizacja zarządzania i finansow ania k u ltu ry ;

110 K .M . U ja z d o w s k i, K u ltu ra . R a c ja stanu. Program d zia ła n ia M inisterstw a K ultury i D zie d zic tw a Narodowego, K M iD z .N ., W arszaw a 2 000, s. 9 -1 0 .

3. Sprzęgnięcia spraw kultury z budową społeczeństwa obywatelskiego; 4. Prom ocja Polski i polskich osiągnięć k u ltu raln y ch za granicą; O d czasu do czasu - choć nie jest to reg u łą - pojaw iają się akcen ty wskazujące, że polityka k u ltu ra ln a nie m oże stro n ić od w yboru i selekcji wartości, jednak nie pow inna być w łączona do spraw ideologicznych.

R O Z D Z IA Ł 5

BEZPIECZEŃSTWO KULTUROWE W UNII